LUËN ¸N TIÕN SÜ v¨n häc
NguyÔn m¹nh hoµng. Th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh
Chuyªn ngµnh: V¨n häc ViÖt Nam M· sè: 62.22.01.21
Th¬ N«m - dßng th¬ ca tiÕng ViÖt mang ®Ëm b¶n s¾c d©n téc, lµ mét bé phËn s¸ng t¸c quan träng trong lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam thêi trung ®¹i. Qu¸
tr×nh ph¸t triÓn vµ thµnh tùu cña nã ®·
®−îc c¸c nhµ khoa häc quan t©m nghiªn cøu tõ nhiÒu gãc ®é kh¸c nhau nh−: t¸c gi¶, t¸c phÈm, lÞch sö ph¸t triÓn, cÊu tróc thÓ lo¹i, b¶n chÊt vµ quy luËt vËn
®éng thÓ lo¹i,... Tuy nhiªn, sù ph¸t triÓn cña th¬ N«m thêi Lª Trung h−ng víi s¸ng t¸c cña c¸c chóa TrÞnh vÉn ch−a
®−îc nghiªn cøu mét c¸ch thÊu ®¸o.
MÆc dï tõ rÊt sím trong lÞch sö, th¬
N«m c¸c chóa TrÞnh ®· ®−îc Lª Quý
§«n, Ph¹m NguyÔn Du, Phan Lª Phiªn, Phan Huy Chó... ®¸nh gi¸ cao, nh−ng do nhiÒu nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ chñ quan, cho ®Õn nay dßng th¬ N«m TrÞnh phñ vÉn ch−a lät s©u vµo miÒn chó ý cña häc giíi, ®éc gi¶ v¨n ch−¬ng, c«ng viÖc kh¶o s¸t v¨n b¶n vÉn ®ang trong qu¸ tr×nh tiÕp tôc. Víi lý do ®ã, t¸c gi¶ ®· lùa chän nghiªn cøu dßng
“Th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh” nh»m gãp phÇn thu hÑp kho¶ng trèng trong nghiªn cøu diÔn tiÕn cña thÓ lo¹i th¬
N«m §−êng luËt, bæ sung, phôc dùng l¹i sù ph¸t triÓn cña mét bé phËn, mét dßng v¨n häc cung ®×nh ®éc ®¸o trong lÞch sö.
Ngoµi phÇn më ®Çu, kÕt luËn, th−
môc tµi liÖu tham kh¶o, phô lôc, kÕt cÊu LuËn ¸n gåm 4 ch−¬ng.
Ch−¬ng 1: Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu liªn quan ®Õn ®Ò tµi LuËn ¸n.
Ch−¬ng 2: Nh÷ng tiÒn ®Ò h×nh thµnh dßng th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh.
Nhµ n−íc phong kiÕn §¹i ViÖt thêi Lª - TrÞnh tån t¹i song song hai bé m¸y quyÒn lùc. TriÒu ®×nh (®Çy ®ñ “lôc bé”) do vua Lª ®øng ®Çu, Phñ liªu (®Æt ra
“lôc phiªn”) do chóa TrÞnh n¾m gi÷. §ã lµ mét thiÕt chÕ hÕt søc ®Æc biÖt trong lÞch sö phong kiÕn ViÖt Nam - thiÕt chÕ
“l−ìng ®Çu” vua Lª - chóa TrÞnh. Tuy cã c¸c cuéc néi chiÕn Lª - M¹c, TrÞnh – NguyÔn, mét sè cuéc næi lo¹n, khëi nghÜa vµ ®Æc biÖt cã t×nh tr¹ng ph©n liÖt
§µng Trong - §µng Ngoµi, nh−ng vÒ c¬
b¶n, quèc gia §¹i ViÖt còng cã nh÷ng qu·ng thêi gian t−¬ng ®èi æn ®Þnh vÒ kinh tÕ - x· héi, ph¸t triÓn vÒ v¨n hãa - v¨n häc.
V¨n hãa thêi Lª - TrÞnh kÕ thõa vµ kÕt nèi hÖ t− t−ëng thêi Lª tõ thÕ kû XV, lÊy Nho gi¸o lµm nÒn t¶ng t− t−ëng cña mäi thiÕt chÕ chÝnh trÞ, x· héi. V¨n häc thêi Lª Trung h−ng vÉn kÕ thõa v¨n häc thêi Lª s¬ tõ thÕ kû XV. §ã lµ nÒn v¨n häc §¹i ViÖt ph¶n ¸nh tinh thÇn cña mét d©n téc ®· c−êng thÞnh, víi nhiÒu t¸c phÈm cã gi¸ trÞ. V¨n häc ch÷
H¸n vÉn lµ dßng v¨n häc chñ l−u nh−ng v¨n häc ch÷ N«m còng rÊt ph¸t triÓn.
C¸c chóa TrÞnh tuy bËn rén chÝnh sù nh−ng vÉn cã ý thøc kh«i phôc, kiÕn thiÕt v¨n hãa, x· héi. §Æc biÖt, hä rÊt chó träng ®Õn v¨n ch−¬ng, häc thuËt.
Hä quan niÖm v¨n ch−¬ng mang chøc n¨ng chÝnh trÞ, ®¹o lý; s¸ng t¸c v¨n ch−¬ng thùc chÊt còng lµ mét khÝa c¹nh nghÖ thuËt x¸c lËp quyÒn thèng trÞ, lµ Giíi thiÖu luËn ¸n tiÕn sÜ KHXH&NV
Giíi thiÖu luËn ¸n… 57
mét ph−¬ng tiÖn h÷u hiÖu ®Ó thuyÕt gi¸o, gi¸o huÊn cho ®¹o trÞ n−íc. Nh÷ng vÊn ®Ò ®ã chÝnh lµ tiÒn ®Ò h×nh thµnh nªn dßng th¬ N«m TrÞnh phñ.
Dßng th¬ N«m TrÞnh phñ víi c¸c t¸c gia tiªu biÓu: TrÞnh C¨n, TrÞnh C−¬ng, TrÞnh Doanh, TrÞnh S©m lµ nh÷ng dÊu mèc quan träng. Th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh võa cã sù kÕ thõa, tiÕp nèi nh÷ng thµnh tùu th¬ N«m thêi kú tr−íc ®ã víi nh÷ng ®Ønh cao nh− Quèc ©m thi tËp (NguyÔn Tr·i), Hång §øc quèc ©m thi tËp (Lª Th¸nh T«ng vµ v¨n thÇn thêi Hång §øc), B¹ch V©n quèc ng÷ thi tËp (NguyÔn BØnh Khiªm),... võa gãp phÇn thóc ®Èy sù ph¸t triÓn cña th¬ N«m c¸c giai ®o¹n sau nµy víi c¸c tªn tuæi nh−
Hå Xu©n H−¬ng, Bµ HuyÖn Thanh Quan, NguyÔn KhuyÕn, Tó X−¬ng... Tuy ch−a thùc sù lµ nh÷ng thµnh tùu nghÖ thuËt ®Ønh cao, mang tÝnh kÕt tinh, hoÆc t×m tßi më h−íng, t¹o b−íc ph¸t triÓn ®ét biÕn cho th¬ ca d©n téc, nh−ng dßng th¬ N«m chóa TrÞnh cã ý nghÜa gi÷
nhÞp b×nh ®Òu, kh«ng bÞ ®øt qu·ng vµ
®· cã ®ãng gãp ®¸ng kÓ cho sù ph¸t triÓn thÓ lo¹i th¬ N«m.
Ch−¬ng 3: §Æc ®iÓm néi dung th¬
N«m c¸c chóa TrÞnh.
Dßng th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh mang
®Ëm s¾c th¸i v¨n hãa cung ®×nh; phÇn lín mang ®Ëm tÝnh ®iÓn ph¹m, −íc lÖ trung ®¹i; mang t− t−ëng c¶m xóc ®Ëm tÝnh chÊt Nho gi¸o nh−: th¬ ng«n chÝ, th¬ tông ca, th¬ khuyÕn giíi, th¬ tr÷
t×nh,...
Th¬ ng«n chÝ h−íng ®Õn thÓ hiÖn
®¹o (lý t−ëng chÝnh trÞ vµ ®¹o ®øc Nho gi¸o) mµ Ýt nãi ®Õn t×nh. §©y lµ lo¹i th¬
“khÈu khÝ” thÓ hiÖn khÝ t−îng, phong c¸ch vua chóa. Trong th¬ N«m chóa TrÞnh, lý t−ëng chÝnh trÞ vµ lý t−ëng ®¹o
®øc, lu©n lý cã quan hÖ chÆt chÏ víi
nhau, c¸i nµy lµ c«ng cô cña c¸i kia, vµ ng−îc l¹i c¸i kia lµ ®−êng h−íng cña c¸i nµy. TÊt c¶ ®−îc c¸c thi nh©n hä TrÞnh thi triÓn trong t¸c phÈm cña m×nh mét c¸ch réng r·i.
Th¬ tông ca - khuyÕn giíi: C¶m høng bao trïm th¬ N«m TrÞnh phñ lµ ca tông minh qu©n, th¸nh nh©n, x· héi th¸i b×nh thÞnh trÞ vµ thuyÕt lý gi¸o dôc
®¹o ®øc Nho gia. C¸c chóa TrÞnh muèn thÓ hiÖn sù kÕ thõa, tiÕp nèi v−¬ng triÒu cña Lª Th¸nh T«ng thêi Hång §øc: lÊy Nho gi¸o lµm mét chç dùa v÷ng ch¾c vÒ tinh thÇn, lµm mét m« h×nh lý t−ëng ®Ó hµnh ®¹o vµ sö dông v¨n ch−¬ng nh−
mét ph−¬ng tiÖn h÷u Ých vµ ®¾c lùc ®Ó tuyªn truyÒn cho t− t−ëng Êy. TriÕt lý nh©n sinh r¨n d¹y ®¹o lý cña dßng th¬
TrÞnh phñ ngoµi môc ®Ých gi÷ v÷ng phÐp t¾c trong nhµ, t¹o mèi quan hÖ nh©n ¸i trong hä hµng cßn h−íng tíi nhiÒu ®èi t−îng vµ mèi quan hÖ kh¸c nhau trong x· héi. Lµ nh÷ng bËc qu©n v−¬ng, muèn m−u viÖc thÞnh trÞ cho n−íc, chóa TrÞnh lµm th¬ ®Ó t«n sïng c¸c bËc th¸nh triÕt vµ khuyÕn giíi t−íng sÜ, óy l¹o c¸c bËc ®¹i thÇn, sø gi¶ ®Ó
®éng viªn, khuyÕn khÝch hä lµm trßn nhiÖm vô,... Néi dung nµy phÇn nhiÒu lµ do yªu cÇu vÒ chÝnh trÞ, qu©n sù vµ hoµn c¶nh cô thÓ quy ®Þnh. Khuynh h−íng thï t¹c vµ tháa m·n víi hiÖn thùc trong th¬ N«m chóa TrÞnh còng ®−îc biÓu hiÖn râ nÐt.
Th¬ tr÷ t×nh: TÝnh chÊt cung ®×nh, tông ca kh«ng h¹n chÕ hoµn toµn gi¸ trÞ thÈm mü cña dßng th¬ N«m TrÞnh phñ, mµ nh×n tõ gãc ®é kh¸c, dßng th¬ nµy cßn cã nh÷ng vÇn th¬ giµu mü c¶m khi viÕt vÒ c¶nh s¾c thiªn nhiªn, phong vËt
®Êt n−íc. Thi ca tr÷ t×nh cña c¸c chóa TrÞnh còng cã søc hÊp dÉn riªng, kh«ng chØ bëi ë nh÷ng c¶m xóc ch©n thùc mµ cßn
58 Th«ng tin khoa häc x· héi, sè 1.2016
ë bót ph¸p ®iªu luyÖn, ch¶i chuèt. C¸c bµi th¬ tr÷ t×nh ®Ò vÞnh phong c¶nh thiªn nhiªn, béc lé t©m sù c¸ nh©n còng kh«ng ngoµi ngô ý thÓ hiÖn lý t−ëng vµ tông ca vÒ mét triÒu ®¹i th¸i b×nh thÞnh trÞ.
Ch−¬ng 4: §Æc ®iÓm nghÖ thuËt th¬
N«m c¸c chóa TrÞnh.
NghÖ thuËt th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh kh¸ ®iªu luyÖn vµ ®a d¹ng. C¸c chóa TrÞnh ®· biÕt vËn dông hÇu hÕt c¸c khÝa c¹nh cña thi ph¸p v¨n häc trung ®¹i nãi chung vµ thi ph¸p th¬ N«m nãi riªng vµo s¸ng t¸c cña hä. C¸c chóa TrÞnh cã
®ãng gãp quan träng cho nghÖ thuËt th¬
N«m ë nhiÒu ph−¬ng diÖn: thÓ lo¹i (th¬
N«m §−êng luËt, th¬ N«m lôc b¸t, thÓ song thÊt lôc b¸t vµ khóc ng©m, th¬ h¸t nãi); ng«n ng÷ (ng«n ng÷ d©n téc, ng«n ng÷ ®êi sèng, ng«n ng÷ ngo¹i nhËp, ng«n ng÷ kinh s¸ch); bót ph¸p (bót ph¸p t−îng tr−ng −íc lÖ vµ bót ph¸p t¶
thùc, triÕt luËn), ®ång thêi gãp phÇn vµo sù ph¸t triÓn cña dßng th¬ N«m nµy trong lÞch sö v¨n häc d©n téc. Ng−îc l¹i, nghÖ thuËt th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh ph¶n ¸nh kh¸ ®Çy ®ñ mét sè ph−¬ng diÖn c¬ b¶n trong nghÖ thuËt th¬ N«m nãi riªng vµ nÒn v¨n häc N«m cña ViÖt Nam thêi trung ®¹i nãi chung.
NghÖ thuËt th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh còng kh¼ng ®Þnh tµi n¨ng v¨n häc, tr×nh
®é häc vÊn, tr×nh ®é v¨n hãa cao cña c¸c bËc qu©n v−¬ng kiªm t¸c gi¶ v¨n häc, ph¶n ¸nh bøc tranh v¨n hãa chung cña giai ®o¹n mµ hä t¹i vÞ. Tõ ®©y cã thÓ lý gi¶i ®−îc nh÷ng diÖn m¹o, ®Æc ®iÓm vµ thµnh tùu mµ n−íc §¹i ViÖt ®−¬ng thêi
®¹t ®−îc d−íi sù cai trÞ (trªn thùc tÕ) cña c¸c chóa TrÞnh.
Nghiªn cøu th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh theo h−íng “Thi ph¸i dßng hä”, LuËn ¸n t×m hiÓu toµn diÖn dßng th¬ N«m chóa
TrÞnh, tõ c¸c thÓ th¬, tõ tiÒn ®Ò lÞch sö - x· héi ®Õn v¨n hãa - v¨n häc, tõ yÕu tè thêi ®¹i ®Õn yÕu tè c¸ nh©n t¸c gi¶, tõ
®Æc ®iÓm néi dung ®Õn ®Æc ®iÓm nghÖ thuËt, qua ®ã nhËn diÖn mét sè ®Æc
®iÓm còng nh− kh¼ng ®Þnh nh÷ng ®ãng gãp cña dßng th¬ nµy trong tiÕn tr×nh th¬ ca trung ®¹i ViÖt Nam.
Thø nhÊt, dßng th¬ N«m c¸c chóa TrÞnh ®−îc h×nh thµnh trªn nÒn t¶ng mét x· héi phong kiÕn t−¬ng ®èi æn
®Þnh, ph¸t triÓn kh¸ rùc rì vÒ v¨n hãa nghÖ thuËt, lÊy Nho gi¸o lµm nÒn t¶ng t− t−ëng, kÕ thõa thµnh tùu nghÖ thuËt cña dßng v¨n häc (th¬) N«m (§−êng luËt), xuÊt ph¸t tõ vÞ thÕ c¸c chÝnh trÞ gia - thi nh©n - Nho gia cña c¸c t¸c gi¶
chóa TrÞnh mµ n¶y në vµ quay l¹i ph¶n
¸nh chÝnh c¸i nÒn t¶ng v¨n hãa x· héi, t− t−ëng, vÞ thÕ ®ã.
Thø hai, nghiªn cøu ®Æc ®iÓm th¬
N«m c¸c chóa TrÞnh cã thÓ thÊy, c¶m høng chñ ®¹o cña dßng th¬ nµy mang
®Ëm tÝnh chÊt cung ®×nh, tøc lµ, hoÆc ca ngîi triÒu ®¹i, kh¼ng ®Þnh, ®Ò cao c«ng tÝch, ©n huÖ trÞ d©n; hoÆc vÞnh c¶nh s«ng nói, chïa miÕu, thiªn nhiªn, thÓ hiÖn niÒm tù hµo vÒ v¨n vËt quª h−¬ng
®Êt n−íc. Néi dung t− t−ëng th−êng tËp trung vµo c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n nh−: quan niÖm tu th©n, tÒ gia, trÞ n−íc; tam c−¬ng ngò th−êng; gi¸o huÊn, khuyÕn khÝch bÒ t«i l−¬ng ®èng; thiÒn thó, thiÒn vÞ,v.v... Nh÷ng chñ ®Ò ®ã ph¶n ¸nh hoµn c¶nh lÞch sö chÝnh trÞ, v¨n hãa cô thÓ cña n−íc ViÖt thêi Lª Trung h−ng.
LuËn ¸n ®−îc b¶o vÖ thµnh c«ng t¹i Héi ®ång chÊm luËn ¸n cÊp häc viÖn, häp t¹i Häc viÖn Khoa häc x· héi, ViÖn ViÖn Hµn l©m Khoa häc x· héi ViÖt Nam th¸ng 6/2015.
TK.
giíi thiÖu
