KHAÛO SAÙT THÖÏC TRAÏNG VAØ MONG MUOÁN CUÛA CÖ DAÂN VAÏN ÑOØ
1SOÁNG TREÂN MAËT NÖÔÙC
ÔÛ TÆNH THÖØA THIEÂN HUEÁ
A SOCIO-ECONOMIC ASSESSMENT AND NEEDS OF VAN DO COMMUNITY, A STAKEHOLDER OF TA TRACH RESERVOIR PROJECT
IN HUONG RIVER OF THUA THIEN HUE PROVINCE Leâ Vaên Laïng
Kinh teá, ÑHNL Tp. HCM ÑT: 8961708; Fax: 8960713 SUMMARY
Ta Trach reservoir project for flood control in Thua Thien Hue province of Vietnam will effect on stakeholders in Huong river basin. An assessment of impacts on stakeholders for mitigating negative impacts in terms of socio-economic and environmental aspects is a part of feasibility study. One of stakeholders is Van Do, whose characteristics and needs are still not clearly approached. Therefore, objectives of the study are: (1) assessment on socio-economic situation of this resident group; (2) Identification of their needs when their income is affected due to project structures in upstream area;
(3) providing policy implication for stabilization of their living conditions.
Rural Rapid Appraisal (RRA) and secondary data are useful in study analyzing.
Resettlement policy for Van Do is suitable with their desires. However, since they have some disadvantages, assistance and supports will give them abilities to stable their living conditions. In fact, Ta Trach reservoir construction will affect their main income source.
ÑAËT VAÁN ÑEÀ
Taàm quan troïng vaø muïc tieâu cuûa chuyeân ñeà
Döï aùn xaây döïng Hoà Taû Traïch (döï aùn) nhaèm kieåm soaùt luõ treân soâng Höông seõ aûnh höôûng ñeán caùc thaønh phaàn lieân heä trong löu vöïc soâng Höông. Vieäc ñaùnh giaù aûnh höôûng coù lôïi vaø baát lôïi do döï aùn mang laïi cuõng nhö tìm ra nhöõng giaûi phaùp haïn cheá toái ña nhöõng taùc ñoäng khoâng mong muoán veà maët moâi tröôøng töï nhieân vaø xaõ hoäi cuûa döï aùn laø moät phaàn quan troïng trong nghieân cöùu cuûa döï aùn. Moät trong nhöõng thaønh phaàn lieân heä hieän coøn chöa xaùc ñònh moät caùch chi tieát laø caùc Vaïn ñoø treân soâng Höông. Do ñoù, chuyeân ñeà naøy ñöôïc tieán haønh nhaèm caùc muïc ñích sau: (1) Ñaùnh giaù thöïc traïng veà kinh teá – xaõ hoäi cuûa nhoùm cö daân; (2) Xaùc ñònh nhöõng mong muoán cuûa cö daân khi nguoàn lôïi töø soâng bò maát ñi hoaëc giaûm xuoáng do döï aùn; (3) Töø ñoù coù nhöõng kieán nghò veà giaûi phaùp nhaèm oån ñònh ñôøi soáng kinh teá - xaõ hoäi cho nhoùm cö daân ñaëc bieät naøy.
Trong caùc thaønh phaàn lieân heä cuûa döï aùn, cö daân soáng baèng ngheà khai thaùc caùt saïn döôùi loøng soâng laø boä phaän chòu aûnh höôûng tröïc tieáp khi ñaäp nöôùc hình thaønh do nguoàn caùt saïn töø thöôïng nguoàn seõ khoâng coøn nhieàu. Do ñoù, noäi dung cuûa chuyeân ñeà seõ taäp trung tìm hieåu veà nhoùm cö daân Vaïn ñoø naøy.
Tuy nhieân, caùc nhoùm cö daân khaùc cuõng ñöôïc phaân tích ñeå coù caùi nhìn toång quaùt veà tình hình cö daân Vaïn ñoø noùi chung.
Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn thoâng tin
Ñeå thöïc hieän chuyeân ñeà, phöông phaùp chính laø ñieàu tra nhanh noâng thoân (RRP) baèng caùch phoûng vaán tröïc tieáp (PVTT) nhaèm xaùc ñònh nguyeän voïng cuûa ngöoøi daân tröôùc aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa döï aùn trong moät töông lai gaàn, keát hôïp vôùi xuû lyù soá lieäu töø hearing survey vaø caùc soá lieäu thoáng keâ coù saün töø caùc cô quan trong tænh. Nguoàn soá lieäu thoáng keâ seõ ñöôïc thu thaäp töø ban quaûn lyù döï aùn soâng Höông, Sôû Lao ñoäng Thöông binh Xaõ hoäi, Cuïc thoáng keâ, vaø nhöõng ñôn vò khaùc trong tænh.
Caùc ñoái töôïng phoûng vaán tröïc tieáp goàm nhöõng ngöôøi daân khai thaùc caùt saïn, caùc vaïn tröôûng, chuû caùc baõi chuyeân thu mua caùt saïn cuûa Vaïn ñoø, vaø caùc nhaø chöùc traùch trong cô quan tænh, phöôøng, xaõ.
1 Vaïn ñoø laø töø ñòa phöông ñeå chæ nhöõng cö daân soáng treân maët nöôùc. Töø naøy seõ ñöôïc duøng trong baùo caùo naøy ñeå chæ caùc ñoái töông treân.
Nhöõng phaân tích mang tính chi tieát hôn seõ ñöôïc xöû lyù töø soá lieäu ñieàu tra ñöôïc ruùt ra töø 24 hoä khai thaùc caùt saïn trong hearing survey cuûa döï aùn. Caùc maãu choïn laø ngaãu nhieân töø caùc hoä ñang khi thaùc caùt saïn doïc theo soâng Höông.
TÌNH HÌNH TOÅNG QUAÙT
Söï hình thaønh caùc Vaïn ñoø ôû Thöøa Thieân Hueá
Vaïn ñoø soáng treân caùc soâng Höông, soâng Boà, soâng Truoàiø, Soâng OÂ Laâu, vaø caùc ñaàm phaù thuoäc vuøng haï löu caùc con soâng ñoù. Trong ñoù taäp trung chuû yeáu treân Soâng Höông laø con soâng chính chaûy qua ñòa phaän tænh Thöøa Thieân Hueá vaø caùc huyeän Phuù Loäc, Phuù Vang nôi coù treân 11.500 ha ñaàm phaù nöôùc lôï goàm 2 ñaàm Caàu Hai vaø Laêng Coâ coù dieän tích hôn 50% toång dieän tích ñaàm phaù toaøn tænh.
Nhöõng coá gaéng nhaèm tìm hieåu nguoàn hình thaønh caùc cö daân Vaïn ñoø ñeàu khoâng cho keát quaû roõ raøng. Haàu heát, nhöõng ngöôøi soáng treân Vaïn ñoø ñeàu cho bieát hoï ñaõ soáng ôû ñaây 4-5 ñôøi. Soá löôïng ngöôøi giaø 70-80 tuoåi soáng treân caùc con ñoø raát ít. Do ñoù, coù theå cho nhöõng thoâng tin”… vieäc thaønh laäp caùc Vaïn ñoø manh nha töø thôøi Minh Maïng vaø maõi ñeán naêm Töï Ñöùc ñeä nhò nieân môùi coù cô chæ chính thöùc… sôû dó Vaïn ñoø ñöôïc thaønh laäp laø vì khi xöa caùc truïc loä chöa ñöôïc khai thoâng, vieäc di chuyeån töø mieàn naøy sang mieàn khaùc vaø vieäc tieáp teá löông binh cuûa trieàu ñình vaãn phaûi nhôø vaøo thuûy loä cho neân nhaø vua cho laäp ra nhöõng Vaïn ñoø ñaäu ôû hai beân caàu Gia Hoäi ñeå tröng duïng khi caàn ñeán”(Phan Hoaøng Quyù, Sinh hoaït nhöõng Vaïn ñoø treân soâng Höông tröôùc naêm 1975) laø giaû thieát khaù hôïp lyù vì söï phaân boá caùc vaïn chaøi thöôøng taäp trung ôû nhöõng khu vöïc xung quanh thaønh noäi. ÔÛ Thaønh phoá Hueá, tröôùc ñaây coù moät soá xoùm Vaïn ñoø ñoâng ñuùc truø phuù nhö Höông Löu, Phuø Caùt taäp trung ôû khu Coàn Heán, Ñaäp ñaù, Vaïn ñoø Kim Long, Phöôøng Ñuùc, Vónh Ninh xung quanh khu vöïc coàn Daõ Vieân.
Tình hình nhaân – hoä khaåu Vaïn ñoø
Baûng 1. Phaân boá hoä Vaïn ñoø theo ñôn vò haønh chính
Huyeän Toång soá Hoä Hoä Vaïn ñoø So Saùnh (%)
TP Hueá 50.781 771 1,50
Long Ñieàn 20.055 138 0,70
Quaûng Ñieàn 17.928 109 0,60
Höông Traø 20.098 132 0,70
Höông Thuûy 17.520 23 0,10
Phuù Vang 29.345 321 1,10
Phuù Loäc 28.029 505 1,80
Nguoàn: Ban Quaûn Lyù döï aùn Soâng Höông
Bieåu ñoà 1. Phaân boá daân cö vaïn ñoø naêm 2000 TP. Hueá
43%
Phuù Loäc 23%
Phuù Vang 15%
Khaùc 19%
Baûng 1 cho thaáy Vaïn ñoø coù maët ôû 7/9 ñôn vò haønh chính cuûa tænh Thöøa Thieân Hueá (tröø 2 huyeân mieàn Nuùi A Löôùi vaø Nam Ñoâng). Caùc hoä Vaïn ñoø chæ chieám tyû leä nhoû trong toång soá hoä daân cuûa caùc huyeän, trong ñoù coù 3 nôi coù tyû leä hôn 1% laø thaønh phoá Hueá, Phuù Vang vaø Phuù Loäc. Söï phaân boá caùc
vaïn daân khoâng ñoàng ñeàu (Bieåu ñoà 1.), trong ñoù coù 39% toång soá Vaïn ñoø laø ôû doïc theo soâng Höông ñòa phaän chaûy qua thaønh phoá Hueá. Hai huyeän coù tyû leä Vaïn ñoø cao laø Phuù Vang vaø Phuù Loäc taäp trung chuû yeáu treân caùc ñaàm phaù naèm ôû haï löu caùc con soâng.
Theo Phan Hoaøng Quyù, thôøi kyø tröôùc 1975 soá löôïng cö daân Vaïn ñoø chieán tyû leä khoaûng 10% toång daân soá thaønh phoá Hueá. Do söï phaùt trieån cuûa caùc ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi treân ñaát lieàn ngaøy nay, tyû leä naøy ñaõ thay ñoåi hoaøn toaøn. Daân Vaïn ñoø nay chæ coøn chieám khoaûng 1,2 % trong toång soá cö daân ôû caùc ñòa phöông coù daân Vaïn ñoø.
Baûng 2. Daân soá Vaïn ñoø Naêm 2000
Toång Daân soá Daân soá Vaïn ñoø So saùnh (%)
TP. Hueá 291.776 5.256 1,80
Phong Ñieàn 100.362 652 0,65
Quaûng Ñieàn 89.348 655 0,73
Höông Traø 110.565 871 0,79
Höông Thuûy 86.886 119 0,14
Phuù Vang 166.985 1.854 1,11
Phuù Loäc 143.391 2.875 2,01
Nguoàn: Ban Quaûn Lyù döï aùn Soâng Höông
Nôi coù nhieàu hoä Vaïn ñoø nhaát cuõng chæ chieám 2% toång daân soá soáng trong vuøng. Ñieàu ñoù cho thaáy toác ñoä gia taêng daân cö treân caïn nhanh choùng hôn nhieàu so vôùi döôùi nöôùc. Ñoù laø do chính saùch quaûn lyù cuûa chính quyeàn ñòa phöông cuõng nhö nhöõng haïn cheá veà maët khoâng gian treân soâng. Moät ñieåm ñaùng löu yù laø soá nhaân khaåu trong moät gia ñình khaù cao ôû caùc hoä Vaïn ñoø. Baûng 1 vaø 2 cho thaáy tyû leä daân soá cao hôn so vôùi tyû leä hoïâø. Roõ raøng ñaây laø do trình ñoä daân trí thaáp vaø söï vaän ñoäng, kieåm soaùt cuûa nhaø nöôùc trong vieäc sinh ñeû coù keá hoaïch trong daân Vaïn ñoø coøn keùm. Coù tröôøng hôïp nhö anh Hoà Vaên Long ôû Phöôøng Phuù Bình laø toå phoù toå daân phoá treân soâng, coù trình ñoä vaên hoùa lôùp 8, nhöng môùi 40 tuoåi ñaõ coù tôùi 7 ñöùa con.
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, do aûnh höôûng cuûa söï phaùt trieån kinh teá xaõ hoäi cuõng nhö tình traïng baát thöôøng cuûa caùc hieän töôïng töï nhieân, löôïng Vaïn ñoø treân soâng coù giaûm xuoáng, ñaëc bieät laø töø sau côn luõ lòch söû thaùng 11 naêm 1999.
Löôïng Vaïn ñoø trong tænh dao ñoäng trong khoaûng 2.000 hoä. Töø sau traän luït naêm 1999 soá löôïng Vaïn ñoø coù xu höôùng giaûm töø 2.067 xuoáng coøn 1.999 hoä. Tuy nhieân, xu höôùng taïi Hueá laïi dieãn ra ngöôïc laïi. Trong voøng naêm naêm coù khoaûng 100 Vaïn ñoø taêng theâm treân soâng Höông khuùc chaûy qua Hueá. Tìm hieåu cho thaáy, soá löôïng Vaïn ñoø taêng chuû yeáu laø do mua saém theâm ñoø cho con caùi khi ñaõ ñeán tuoåi tröôûng thaønh laäp gia ñình, khoâng phaûi do ngöôøi ôû choã khaùc ñeán. Nhö vaäy, cuøng vôùi xu theá chung laø soá löôïng Vaïn ñoø môùi khoâng xuaát hieän vaø coù nhöõng ngöoøi ñaõ chuyeån leân bôø, thì ôû Hueá, soá löôïng Vaïn ñoø vaãn töông ñoái oån ñònh. Maät ñoä daân soá cao, tính oån ñònh cuûa caùc Vaïn ñoø vaø giaù ñaát cao laø nhöõng yeáu toá chuû yeáu laøm cho Vaïn ñoø treân soâng Höông khoâng thay ñoåi nhieàu choã ôû vaø sinh keá cuûa mình.
Bieåu ñoà 2. Bieán ñoäng hoä Vaïn ñoø giai ñoaïn 1996-2000
0 500 1000 1500 2000 2500
1996 1997 1998 1999 2000
Naêm
HH number
Province Hue City
Cô caáu daân soá phaân theo giôùi tính vaø ñoä tuoåi theå hieän ôû baûng 3
Baûng 3. Cô caáu Daân soá phaân theo giôùi tính vaø ñoä tuoåi (%)
Toaøn tænh Vaïn ñoø
Nöõ < 15 tuoåi Nöõ < 15 tuoåi
Trung bình 51,05 36,04 48,89 44,53
TP. Hueá 52,97 27,62 46,61 39,95
Phong Ñieàn 50,90 41,69 52,61 48,01
Quaûng Ñieàn 51,18 36,57 49,31 53,44
Höông Traø 48,94 39,29 49,14 40,53
Höông Thuûy 50,37 35,36 43,70 38,66
Phuù Vang 49,20 37,79 47,25 53,61
Phuù Loäc 51,37 44,75 53,32 45,67
Nguoàn: Ban Quaûn Lyù döï aùn Soâng Höông
Cö daân Vaïn ñoø coù tyû leä nöõ vaø nguôøi lôùn (15 tuoåi trôû leân) ñeàu thaáp hôn so vôùi möùc chung. Ñaëc bieät ôû huyeän Höông Thuûy tyû leä nöõ trong cö daân Vaïn ñoø chæ coù 43,7%. Hieän töôïng naøy chöa theå giaûi thích ñöôïc, caàn coù nhöõng nghieân cöuù theâm veà maët y sinh hoïc. Tyû leä treû em cao trong coäng ñoàng Vaïn ñoø laø keát quaû hôïp lyù cuûa vieäc sinh con quaù nhieàu so vôùi möùc trung bình trong vuøng.
Veà lao ñoäng, treû em töø 15 tuoåi trôû leân haàu heát ñeàu nghæ hoïc ñeå laøm vieäc nhö nhöõng lao ñoäng chính trong gia ñình. Treû em duôùi 15 tuoåi neáu ñi hoïc thì cuõng laøm nhöõng coâng vieäc coù lieân quan tôùi xuùc caùt, baét caù vaø laùi ñoø trong luùc ôû nhaø. Do ñoù, coù theå noùi daân soá treân 15 tuoåi chính laø löïc löôïng lao ñoäng cuûa Vaïn ñoø.
Cô caáu nghaønh ngheà cuûa cö daân Vaïn ñoø
Coù nhieàu ngaønh ngheà khaùc nhau trong cö daân Vaïn ñoø trong tænh theå hieän trong baûng 4.
Baûng 4. Cô caáu ngheà nghieäp cuûa cö daân treân soâng naêm 2000
Toång soá TP. Hueá Ñòa phöông khaùc Ngheà nghieäp
Soá hoä % Soá hoä % Soá hoä %
Ñaùnh caù 994 49,72 141 18,29 853 69,46
Nuoâi troàng Thuûy saûn 121 6,05 0 0,00 121 9,85
Khai thaùc caùt saïn 434 21,71 371 48,12 63 5,13
Buoân baùn 54 2,70 0 0,00 54 4,40
Du lòch 55 2,75 54 7,00 1 0,08
Vaän taûi khaùch 20 1,00 2 0,26 18 1,47
Ngheà khaùc 321 16,06 203 26,33 118 9,61
Coäng 1.999 100,00 771 100,00 1.228 100,00
Nguoàn: Ban Quaûn lyù Döï aùn Soâng Höông
Nhìn chung coù hai ngheà chieám tyû leä cao trong caùc cö daân Vaïn ñoø laø ñaùnh baét caù vaø khai thaùc caùt saïn duôùi loøng soâng.
Ngheà ñaùnh baét caù vaø nuoâi troàng thuûy saûn chieám ña soá trong caùc Vaïn ñoø thuoäc caùc huyeän nôi coù caùc ñaàm phaù. Ngoaøi ra coøn coù ngheà buoân baùn, vaän taûi haønh khaùch qua soâng. ÔÛ Hueá, coù 3 ngheà chính cuûa Vaïn ñoø laø ñaùnh baét caù, khai thaùc caùt saïn döôùi loøng soâng vaø thuyeàn du lòch. Trong ñoù coù khoaûng moät nöûa soá hoä laøm ngheà khai thaùc caùt saïn.
Ngheà ñaùnh baét caù laø ngheà hình thaønh laâu ñôøi nhaát cuûa cö daân soâng nöôùc trong tænh cuõng nhö ôû thaønh phoá Hueá. Ngheà khai thaùc caùt saïn cuõng ñaõ coù töø laâu nhöng chæ phaùt trieån maïnh meõ trong nhöõng naêm gaàn ñaây khi maø nhu caàu xaây döïng treân bôø taêng nhanh. Ngheà thuyeàn du lòch coù thaáy nhaéc tôùi trong taøi lieäu cuûa Phan Hoaøng Quyù tröoùc naêm 1975, nhöng coù hình thöùc ñaõ thay ñoåi nhieàu theo thôøi gian. Nhöõng con ñoø treân soâng Höông chôû khaùch du lòch ngaøy nay troâng khaù saëc sôõ vaø tieän nghi. Vieäc so saùnh giöõa caùc ngheà laø khoù khaên, nhöng ña soá Vaïn ñoø cho raèng ngheà ñaùnh baét caù khoâng ñoøi hoûi voán lôùn ñeå mua saém thuyeàn nhö 2 ngheà kia, song lôïi töùc vaø tính oån ñònh cuûa thu nhaäp thaáp hôn. Moät ñoø nhoû (coù theå chöùa 4 – 4,5m3 caùt saïn) coù giaù töø 20 – 30 trieäu ñoàng. Moät thuyeàn du
lòch treân soâng caàn moät soá voán ñaàu tö khoaûng 100 – 200 trieäu ñoàng. Do ñoù chæ nhöõng gia ñình khaù giaû môùi coù theå theo ñuoåi nhöõng ngheà naøy ñöôïc. Nhìn vaøo ngheà cuûa Vaïn ñoø coù theå suy ñoaùn khaû naêng kinh teá cuûa anh ta. Tuy nhieân, caùc Vaïn ñoø coù theå coù 2 ngheà moät luùc nhö vöøa khai thaùc caùt saïn vaøo muøa khoâ, vöøa ñaùnh baét caù vaøo muøa möa khi maø nhu caàu caùt saïn xaây döïng giaûm xuoáng, hoaëc choàng ñaïp xích loâ, vôï laøm thueâ.
Vaên hoùa – Giaùo duïc – Y teá
Haàu heát Vaïn ñoø töï nhaän laø coù ñaïo ñöôïc goïi laø Thieâng Lieâng Thaùnh Giaùo. Hoï khoâng ñi chuøa maø thôø toå tieân oâng baø vaø Thaønh Hoaøng trong laøng. Moãi Vaïn ñoø ñeàu coù ñình thôø Thaønh Hoaøng laøng vôùi cô ngôi ñôn sô treân moät doi ñaát noåi leân treân soâng, ngoaïi tröø ñình An Hoäi (Phan Hoaøng Quyù). Moãi con ñoø duø lôùn nhoû theá naøo cuõng coù moät choã daønh ñeå thôø cuùng.
Veà giaùo duïc, tyû leä ngöôøi bieát ñoïc khaù thaáp, nhöng do thôøi ñaïi thoâng tin neân caùch noùi naêng giao tieáp cuûa ngöôøi daân Vaïn ñoø khoâng coù khaùc bieät nhieàu so vôùi daân treân caïn.
Baûng 5. Trình ñoä hoïc vaán cuûa cö daân Vaïn ñoø*
Toaøn Tænh TP. Hueá Soá ngöôøi Tyû leä % Soá ngöôøi Tyû leä %
Toång soá 7908 100,00 3214 100,00
Muø chöõ 4083 51,63 2397 74,58
Tieåu hoïc 3198 40,44 679 21,13
Trung hoïc cô sôû 535 6,77 123 3,83
Trung hoïc phoå thoâng 92 1,16 15 0,47
Ñaïi hoïc 0 0,00 0 0,00
* Chæ tính nhöõng ngöôøi treân 6 tuoåi Nguoàn: Ban Quaûn lyù Döï aùn Soâng Höông
Veàø trình ñoä vaên hoùa, Vaïn ñoø ôû Hueá coù tôùi 74,58% khoâng bieát chöõ, thaáp hôn so vôùi Vaïn ñoø ôû caùc khu vöïc khaùc. Trong soá khoaûng 4.000 ngöôøi muø chöõ, thaønh phoá Hueá coù tôùi 2.400 ngöoøi. Caùc Vaïn ñoø cho bieát, do ñieàu kieän haønh ngheà, hoï khoâng theå ñi hoïc (laøm ngheà caùt saïn quaù vaát vaû neân hoï khoâng theå ñi hoïc ñöôïc). Tuy nhieân, nhìn toång theå, ña soá daân cö bieát chöõ cuõng chæ laø xoùa muø chöõ, hoïc heát tieåu hoïc laø nhieàu. Chæ coù khoaûng 8% laø hoïc ñeán trung hoïc cô sôû. Tình traïng giaùo duïc thaáp keùm keùo theo nhieàu heä quaû nhö sinh con nhieàu, khoâng coù khaû naêng laøm nhöõng loaïi coâng vieäc khaùc, vaø caùc quan nieäm meâ tín dò ñoan ñi keøm. Sau naêm 1975, coù phong traøo bình daân hoïc vuï vaø moät soá ngöôøi laïi taùi muø chöõ do khoâng coù ñieàu kieän söû duïng.
Veä sinh vaø söùc khoeû cuõng laø vaán ñeà cuûa Vaïn ñoø. Tuy nhieân, ôû Hueá hoï ñaõ coù nhöõng maùy nöôùc treân bôø cung caáp nöôùc saïch, nhöng vieäc xaû raùc vaø phoùng ueá treân soâng vaãn chöa giaûi quyeát toát.
Phaàn nghieân cöùu toång quaùt treân cho thaáy nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu sau ñaây cuûa cö daân treân Vaïn ñoø:
- Nhaân hoä khaåu trong Vaïn ñoø khaù oån ñònh trong thôøi gian gaàn ñaây, tuy veà maët caàu truùc gia ñình, trình ñoä vaên hoùa giaùo duïc ñeàu thaáp hôn so vôùi caùc chæ tieâu trung bình trong khu vöïc haønh chính Tænh, Huyeän.
- Ngöôøi daân Vaïn ñoø soáng chuû yeáu döïa vaøo ñaùnh baét caù vaø khai thaùc caùt saïn treân soâng. Cö daân khai thaùc caùt saïn taäp trung ôû khu vöïc doïc theo soâng Höông ñòa phaän thaønh phoá Hueá.
HOAÏT ÑOÄNG KINH TEÁ CUÛA CAÙC HOÄ KHAI THAÙC CAÙT SAÏN TREÂN SOÂNG HÖÔNG
Kinh teá khai thaùc caùt saïn treân soâng Höông laø moät hoaït ñoäng coù quy moâ vaø vai troø quan troïng cho nhieàu cö daân vaø coäng ñoàng soáng treân soâng nöôùc ôû Hueá. Nhö treân ñaõ trình baøy, khi coù söï kieåm soaùt luõ töø thöôïng nguoàn, caùc Vaïn ñoø naøy seõ bò giaûm nguoàn soáng chính yeáu cuûa mình. Phaàn tieáp theo, chuyeân ñeà seõ ñi saâu phaân tích veà hoaït ñoäng khai thaùc caùt saïn treân soâng Höông töø caùc soá lieäu ñieàu tra töø 24 hoä thuoäc thaønh phoá Hueá. Nhöõng mong muoán cuûa hoï ñoái vôùi nhöõng chính saùch cuûa nhaø nöôùc trong töông lai.
Thôøi gian vaø Naêng suaát khai thaùc caùt saïn trong caùc Vaïn ñoø
Baûng 6. Naêng suaát khai thaùc caùt saïn cuûa caùc hoä Vaïn ñoø
TT Chæ tieâu Soâ löôïng
1. Soá ngaøy khai thaùc bình quaân cuûa 1 hoä trong 1 thaùng 19,69 2. Hoä coù soá ngaøy khai thaùc nhieàu nhaát trong moät thaùng 25,00 3. Soá thaùng khai thaùc trung bình cuûa moät hoä trong moät naêm 7,98 4. Hoä coù soá thaùng khai thaùc nhieàu nhaát trong moät naêm 10,00 5. Kích côõ trung bình cuûa moät chieác ñoø khai thaùc caùt saïn (m3) 6,83
6. Ñoø coù kích thuôùc lôùn nhaát (m3) 12,00
7. Ñoø coù kích thöôùc nhoû nhaát (m3) 3,00
8. Soá chuyeán ñoø khai thaùc bình quaân moät ngaøy cuûa moät hoä 1,81 9. Hoä coù soá chuyeán khai thaùc nhieàu nhaát trong moät ngaøy 3,00 10. Hoä coù soá chuyeán khai thaùc ít nhaát trong moät ngaøy 1,00
Nguoàn: Soá lieäu ñieàu tra
Soá ngaøy Vaïn ñoø khai thaùc trung bình trong moät thaùng khoaûng 20 ngaøy (19,69). Coâng vieäc khai thaùc caùt vaát vaû, duø phaûi thueâ ngoaøi nhöng chuû ñoø thöôøng laø lao ñoäng chính, hoï khoâng theå khai thaùc lieân tuïc haèng ngaøy ñöôïc. Hôn nöõa, nhöõng hoâm möa gioù thaát thöôøng cuõng khoâng theå laøm vieäc. Haèng naêm Vaïn ñoø chæ laøm vieäc keùo daøi trong khoaûng 8 thaùng (7,92) vaø ngöng vieäc trong muøa möa khi maø nhu caàu caùt saïn xaây döïng ôû treân bôø xuoáng thaáp. Nhöõng Vaïn ñoø naøo coù ñoø lôùn coù theå laøm vieäc keùo daøi tôùi 10 thaùng vì ñoø caøng lôùn thì chi phí xaêng daàu caøng giaûm neân khi giaù caùt saïn xuoáng thaáp vaøo muøa möa baõo caùc Vaïn ñoø naøy vaãn coù lôïi.
Kích côõ moät Vaïn ñoø trung bình ôû Hueá laø 7m3. Tuøy theo khaû naêng voán lieáng maø ngöôøi ta ñoùng ñoø lôùn hay nhoû. Theo nhöõng ngöôøi am hieåu treân Vaïn ñoø (vaïn tröôûng) coù theå chia ñoø ra thaønh 3 loaïi
- Ñoø lôùn: naêng suaát töø 10 - 12 meùt khoái moät chuyeán - Ñoø vöøa: naêng suaát töø 6-8 meùt khoái moät chuyeán - Ñoø nhoû: naêng suaát töø 3 - 4,5 meùt khoát moät chuyeán
Vieäc ñoùng ñoø khoâng theo moät quy caùch veà kích côõ nhaát ñònh neân vieäc phaân chia cuõng chæ tuông ñoái nhö treân.
Thu nhaäp töø khai thaùc caùt saïn
Baûng 7. Thu chi vaø thu nhaäp cuûa hoä khai thaùc caùt saïn
Chæ Tieâu Toång soá
Thu trung bình cuûa moät hoä/ngaøy töø khai thaùc caùt saïn 164,69
Hoä coù thu cao nhaát trong moät ngaøy 300,00
Chi phí khai thaùc caùt saïn trung bình 1 hoä/1 ngaøy 84,13 Chi phí toái thieåu cuûa 1 hoä/ngaøy cho khia thaùc caùt saïn 10,00
Thu nhaäp trung bình ngaøy/hoä 80,56
Thu nhaäp trung bình thaùng/ hoä töø khai thaùc caùt saïn 1.599,79 Thu nhaäp trung bình naêm/hoä töø khai thaùc caùt saïn 12.806,88 Hoä coù thu nhaäp cao nhaát trong 1 naêm töø khai thaùc caùt saïn 30.400,00 Hoä coù thu nhaäp thaáp nhaát trong moät naêm töø khai thaùc caùt saïn 2.400,00
Nguoàn: Soá lieäu ñieàu tra
Thu nhaäp trung bình cuûa moät hoâï Vaïn ñoø trong moät ngaøy laø 80.000 ñoàng bao goàm caû coâng nhaø.
Chi phí goàm chi phí nhaân coâng thueâ ngoaøi vaø tieàn xaêng daàu. Vì taát caû caùc con ñoø ñeàu vöøa laø phöông tieän saûn xuaát, vöøa laø nhaø ôû neân vieäc tính khaáu hao thuyeàn laø khoâng coù yù nghóa. Vì vaäy, thu nhaäp cuûa moät ñoø tuøy thuoäc: - Löôïng nhaân coâng cuûa gia ñình, nhaø caøng nhieàu lao ñoäng thì chi phí thueâ ngoaøi caøng giaûm; - Kích côõ cuûa ñoø, ñoø caøng lôùn, chi phí xaêng daàu caøng thaáp; - Vaø khoaûng caùch töø Vaïn ñoø tôùi nôi khai thaùc caùt. Muøa nöôùc caïn, caùc Vaïn ñoø thöôøng phaûi ñi xa môùi coù caùt, saïn do ñoù chi phi daàu cuõng taêng theo. Giaù caùt saïn thöôøng bieán ñoäng theo muøa vaø tình hình Cung - Caàu treân thò tröôøng. Thoâng thöôøng giaù seõ phuï thuoäc vaøo löôïng caùt saïn coù treân moät ñoø (khoâng ño chính xaùc maø chæ öôùc löôïng) vaø chaát löôïng caùt saïn. Moät ñoø coù kích thöôùc 3 m3 coù giaù caùt giao ñoäng trong khoaûng 50.000 ñoàng.
Tuøy theo soá thaùng vaø soá ngaøy laøm vieäc trong moät thaùng, thu nhaäp bình quaân cuûa moät hoä Vaïn ñoø töø khai thaùc caùt saïn laø xaáp xæ 13 trieäu ñoàng hay khoaûng 1 trieäu ñoàng moät thaùng. Möùc ñoä cheânh leäch khoâng quaù lôùn, vì hoä coù möùc thu nhaäp cao nhaát cuõng chæ gaáp hôn hai laàn so vôùi möùc trung bình.
Thu nhaäp töø ñaùnh baét caù cuûa caùc hoä khai thaùc caùt saïn
Haàu heát caùc hoä khai thaùc caùt saïn coù nguoàn goác laø daân ñaùnh caù treân soâng. Do ñoù, nguoàn thu nhaäp khaùc vaø duy nhaát laø töø ñaùnh baét caù. Vieäc ñaùnh baét caù dieãn ra khoâng thöôøng xuyeân maø chæ nhö moät coâng vieäc laøm theâm vì neáu ñaõ khai thaùc caùt saïn thì khoâng theå laøm tieáp vieäc khaùc ñöôïc. Soá thaùng ñaùnh baét trung bình chæ vaøo khoaûng 2 thaùng vaøo muøa möa luït khoâng theå khai thaùc caùt saïn ñöôïc. Luùc naøy caù ôû treân thöôïng nguoàn veà nhieàu neân Vaïn ñoø taäp trung ñaùnh caù. Tuy vaäy, cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp vieäc ñaùnh baét dieãn ra thöôøng xuyeân trong naêm.
Baûng 8. Thu nhaäp töø ñaùnh baét caùc cuûa hoä khai thaùc caùt saïn
Chæ tieâu Toång soá
Soá ngaøy ñaùnh baét trung bình thaùng/hoä 10.96 Soá thaùng ñaùnh baét trung bình /naêm 2.25 Hoä coù soá thaùng laøm caù nhieàu nhaát/naêm 12.00 Thu nhaäp trung bình ngaøy/hoä töø ñaùnh caù 13.13 Thu nhaäp toái ña/ngaøy töø ñaùnh caù 60.00
Nguoàn: Soá lieäu ñieàu tra (24 Vaïn ñoø) Cô caáu nguoàn thu nhaäp
Bieåu ñoà 3. Caùc nguoàn thu nhaäp cuûa Vaïn ñoø Thu Nhaäp töø
ñaùnh baét caù 10%
Thu Nhaäp töø khai thaùc caùt
saïn 90%
Hai nguoàn thu nhaäp chính yeáu cuûa ngöôøi khai thaùc caùt saïn. Trong ñoù coù 10% töø ñaùnh baét caù. Tuy nhieân, caàn löu yù coù moät löôïng lôùn caù ñeå laïi cho gia ñình aên maø khoâng tính trong thu nhaäp töø caù.
NHÖÕNG CHÍNH SAÙCH ÑOÁI VÔÙI VAÏN ÑOØ VAØ MONG MUOÁN TÖØ DÖÏ AÙN Nhöõng chính saùch cuûa nhaø nöôùc ñoái vôùi Vaïn ñoø
Nhöõng chính saùch ñònh cö cho daân Vaïn ñoø nhaèm oån ñònh ñôøi soáng vaø lamø ñeïp thaønh phoá laø nhaát quaùn töø tröôùc tôùi nay.
Trong nöõng naêm 1976-1977 nhaø nöôùc ñaõ toå chöùc cho daân Vaïn ñoø ñi xaây döïng vuøng kinh teá môùi vaø hieän nay soá Vaïn ñoø ñaõ ñònh cö vaø laäp nghieäp taïi vuøng kinh teá môùi laø 40%. Thôøi kì nhöõng naêm 1980, chính quyeàn cuõng qui hoaïch moät khu vöïc khoaûng 2 ha ñeå ñònh cö nhöõng ngöôøi daân naøy nhöng keát quaû thaáp vì ngöôøi daân coøn chöa yù thöùc ñöôïc söï caàn thieát cuûa vieäc ñònh cö.
Nhöõng mong muoán cuûa Vaïn ñoø ñoái vôùi chính saùch ñònh cö töø döï aùn
Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, söï phaùt trieån kinh teá-xaõ hoäi cuûa ñaát nöôùc ñaõ taùc ñoäng maïnh meõ ñoái vôùi moïi ngöôøi daân trong xaõ hoäi, trong ñoù coù caùc cö daân Vaïn ñoø. Khi nguoàn caùt saïn ñeå khai thaùc khoâng coøn nöõa do vieäc xaây ñaäp treân thöôïng nguoàn,vieäc chuyeån ngheà khaùc laø moät ñoøi hoûi taát yeáu ñoái vôùi Vaïn ñoø khai thaùc caùt saïn. Caùc caâu traû lôøi veà mong muoán vaø döï ñònh cuûa hoï ñöôïc theå hieän ôû baûng 9 döôùi ñaây
Baûng 9. Mong muoán vaø ñöï ñònh cuûa Vaïn ñoø khai thaùc caùt saïn
Chæ tieâu Soá hoä % so toång soá
1. Choïn löïa giaûi phaùp
a. Chuyeån ngheà, ñònh cö treân caïn, haønh ngheà treân soâng 14 58,33 b. Chuyeån ngheà, nhöng vaãn soáng vaø haønh ngheà treân soâng 6 25,00 c. Chuyeån ngheà, nhöng ñònh cö treân bôø, haønh ngheà treân bôø 4 16,67 d. Chuyeån ngheà, haønh ngheà treân bôø, soáng treân soâng 0 0 2. Döï ñònh chuyeån ngheà
a. Ñaùnh caù 14 58,33
b. Nuoâi caù Loàng 5 20,83
c. Chaïy xe oâm 2 8,33
d. Laøm thueâ 2 8,33
3. Nhöõng khoù khaên khi chuyeån ngheà vaø ñònh cö treân bôø
a. Khoâng coù tieàn laøm nhaø 18 75,00
b. Khoâng coù voán ñeå chuyeån ngheà 14 58,33
c. Khoâng bieát laøm gì khaùc ngoaøi khai thaùc caùt saïn 9 37,50
c. Khoâng baùn ñöôïc thuyeàn 3 12,50
Nguoàn: Soá lieäu ñieàu tra
Taát caû nhöõng ngöôøi ñöôïc hoûi ñeàu muoán ñònh cö treân bôø, nhöng coù khoaûng 60% vaãn muoán haønh ngheà döôùi soâng trong ñoù chuû yeáu laø ñaùnh caù. Nhöõng vaïn daân thieáu kieán thöùc vaø hieàn laønh caûm thaáy khoù coù khaû naêng caïnh tranh ñöôïc vôùi nhöõng ngöôøi soáng treân bôø. Do ñoù, hoï vaãn choïn giaûi phaùp ñaùnh baét caù döôùi soâng laø theá maïnh bao ñôøi nay cuûa hoï. Chæ coù 4 hoä choïn giaûi phaùp haønh ngheà treân bôø nhöng chuû yeáu laø chaïy xe oâm vaø buoân baùn vaët. Khoâng coù hoä naøo choïn chuyeån sang saûn xuaát noâng nghieäp.
75% soá hoä ñöôïc hoûi noùi raèng hoï khoâng coù tieàn laøm nhaø treân bôø cuõng nhö 60% cho raèng khoâng coù voán ñeå laøm ngheà khaùc. Trong khi ñoù coù raát ít ngöôøi nghó raèng hoï seõ baùn thuyeàn ñi ñeå leân bôø. Hoï vaãn mong muoán giöõ thuyeàn laïi ñeå tieáp tuïc haønh ngheà treân soâng.
KEÁT LUAÄN VAØ KIEÁN NGHÒ
Cö daân Vaïn ñoø laø moät boä phaän daân cö quan troïng cuûa tænh Thöøa Thieân Hueá cuõng nhö TP.Hueá.
Caùc Vaïn ñoø ñaõ ñöôïc hình thaønh töø laâu ñôøi. Do nhöõng ñaëc ñieåm veà nguoàn goác, ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi, ñôøi soáng kinh teá, vaên hoùa cuûa cö daân Vaïn ñoø khaù thaáp so vôùi möùc chung cuûa daân cö trong vuøng.
Chính saùch ñònh cö cho cö daân Vaïn ñoø laø hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi nhu caàu hieän thôøi cuûa hoï. Do ñieàu kieän soáng vaø sinh keá thaáp. Nhöõng ngöôøi khai thaùc caùt saïn noùi rieâng vaø cö daân Vaïn ñoø noùi chung gaëp raát nhieàu khoù khaên veà tay ngheà, voán lieáng vaø caùc maët xaõ hoäi khaùc.
Do ñoù, nhöõng khaûo saùt ñöôïc trình baøy treân laø cô sôû cho tænh ñeà ra nhöõng chính saùch cuï theå nhaèm giuùp ngöôøi daân coù theå oån ñònh ñöôïc ñôøi soáng cuûa mình khi döï aùn Hoà Taû Traïch hình thaønh, nguoàn sinh keá chuû yeáu cuûa caùc Vaïn ñoø khai thaùc caùt bò maát ñi.
Döôùi ñaây laø moät soá kieán nghò lieân quan tôùi giaûi phaùp taùi ñònh cö cho thaønh phaàn lieân heä naøy cuûa döï aùn:
- Ña soá vaïn daân ñeàu muoán tieáp tuïc haønh ngheà ñaùnh caù treân soâng neân vieäc boá trí caùc khu daân cö phaûi gaàn soâng ñeå tieän cho hoï neo thuyeàn vaø ñi laïi deã daøng. Do quyõ ñaát trong thaønh phoá coù haïn, coù theå hình thaønh nhöõng khu ñònh cö ôû vuøng ngoaïi thaønh nhöng khoâng quaù xa ñeå coù theå aûnh höôûng ñeán caùc sinh hoaït cuûa hoï
- Tieán haønh ñònh cö caàn tính tôùi caùc ñieàu kieän vaên hoùa – xaõ hoäi, ñaëc bieät laø veà giaùo duïc. Hieän nay, phaàn nhieàu Vaïn ñoø ñaõ yù thöùc ñöôïc vai troø hoïc taäp. Hoï nghó raèng chæ baèng caùch cho con ñi hoïc thì môùi hy voïng ñoåi ñôøi cho chuùng ñöôïc maø thoâi.
- Vieäc chuyeån ngheà cho caùc hoä daân khai thaùc caùt saïn caàn tieán haønh töø töø, thoâng qua caùc hình thöùc cho vay voán vaø höôùng daãn chaët cheõ thì hoï môùi thích nghi ñöôïc.
- Haàu heát caùc Vaïn ñoø ñeàu khoâng muoán baùn thuyeàn ñi duø cho hoï khoâng ôû treân ñoù nöõa. Giaù trò moãi con ñoø khoaûng 20-30 trieäu ñoàng. Vieäc cho vay voán ñeå laøm nhaø cuõng laø moät bieän phaùp caàn thieát.
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO
Ban Quaûn Lyù Döï Aùn Soâng Höông. Ñieàu tra thöïc traïng veà daân sinh kinh teá soáng treân maët nöôùc vaø giaûi phaùp caûi thieän sinh keá coäng ñoàng.
Boä NN &PTNT – UBND tænh Thöøa Thieân Hueá. Taøi lieäu hoäi thaûo laàn thöù nhaát veà döï aùn hoà chöùa nöôùc Taû Traïch coù söï tham gia cuûa ngöôøi daân taïi tænh Thöøa Thieân Hueá, Vieät Nam”, Hueá 20/7/2002.
PHAN HOAØNG QUYÙ, 1999. Sinh Hoaït Nhöõng Vaïn ñoø Treân Soâng Höông Tröôùc Naêm 1975 va”Sinh Hoaït Kinh Teá Nhöõng Vaïn ñoø Treân Soâng Höông Tröôùc Naêm 1975”– Nghieân cöùu Hueá taäp 1-1999, taäp 2 – 2001.
