Nghieân cöùu ñöôïc tieán haønh vaøo hai muøa möa vaø khoâ naêm 2005 ôû khu vöïc troàng rau söû duïng nöôùc thaûi vaø khoâng duøng nöôùc thaûi ôû thaønh phoá Haø Noäi nhaèm ñaùnh giaù möùc ñoä oâ nhieãm coliform chòu nhieät (ThC) vaø caùc ñôn baøo ñöôøng ruoät (Giardia spp., Cryptosporidium spp., vaø Cyclospora spp.) trong rau troàng töø ruoäng ñeán chôï. Chuùng toâi thu thaäp 314 maãu rau muoáng, rau aên soáng, 36 maãu nöôùc töôùi rau vaø 46 maãu nöôùc vaåy rau, ñoàng thôøi quan saùt vaø phoûng vaán noâng daân, ngöôøi vaän chuyeån, baùn leû vaø baùn buoân taïi caùc chôï ôû Haø noäi.
Möùc ñoä oâ nhieãm ThC ôû rau troàng baèng nöôùc thaûi cao hôn rau khoâng troàng baèng nöôùc thaûi. Caùc ñôn baøo ñöôøng ruoät coù maët ôû caû rau troàng baèng nöôùc thaûi vaø khoâng nöôùc thaûi. Soá löôïng trung bình cuûa Giardia spp. vaø Cryptosporidium spp. trong caùc maãu rau ôû vuøng nöôùc thaûi cao hôn vuøng khoâng nöôùc thaûi. Rau bò nhieãm Cyclospora spp. ít hôn so vôùi Giardia spp. vaø Cryptosporidium spp. vôùi tæ leä 4- 5% ôû vuøng nöôùc thaûi vaø khoâng nöôùc thaûi ôû caû hai muøa. Möùc ñoä oâ nhieãm ThC trong rau muoáng taêng daàn theo chuoãi töø ruoäng ñeán chôï. Nöôùc (voøi hoaëc beå döï tröõ) duøng ñeå vaåy rau taïi chôï coù möùc ñoä oâ nhieãm ThC ~ 102- 103/100ml. ThC cuõng coù maët ôû taát caû caùc loaïi rau thu thaäp ñöôïc taïi chôï vôùi möùc ñoä 102-103CFU/g. Tyû leä nhieãm caùc ñôn baøo ñöôøng ruoät trong caùc maãu rau taïi chôï töø 7-33% vôùi soá löôïng trung bình döôùi 2 baøo nang/g.
Nghieân cöùu cho thaáy söï oâ nhieãm cuûa ThC vaø caùc ñôn baøo ñöôøng ruoät vì chuùng coù maët trong rau vaø nöôùc thu thaäp töø ruoäng, trong quaù trình vaän chuyeån töø ruoäng ñeán chôï vaø taïi chôï.
Töø khoùa: ThC, ñôn baøo ñöôøng ruoät, nöôùc thaûi, rau, Haø Noäi.
Contamination of protozoan parasites and Thermotolerant Coliforms in wastewater-fed aquatic plants from "field to market" in Hanoi
Nguyen Thuy Tram (*), Vuong Tuan Anh (**), Lise T∅nner Klank (***), Phung Dac Cam (****), Anders Dalsgaard (*****)
The study was conducted in 2 seasons of 2005 in a peri-urban area using wastewater and another using non-wastewater in Hanoi to assess contamination level of thermotolerant coliforms (ThC) and
OÂ nhieãm ñôn baøo gaây beänh ñöôøng ruoät vaø Coliform chòu nhieät trong rau thuûy sinh ôû vuøng
nöôùc thaûi töø ruoäng ñeán chôï taïi Haø Noäi
Nguyeãn Thuøy Traâm (*), Vöông Tuaán Anh (**), Lise T∅nner Klank (***), Phuøng Ñaéc Cam (****), Anders Dalsgaard (*****)
1. Ñaët vaán ñeà
Söû duïng nöôùc thaûi trong noâng nghieäp vaø nuoâi troàng thuûy saûn ñöôïc aùp duïng roäng raõi ôû nhieàu nôi treân theá giôùi [1,2] vì ñem laïi giaù trò dinh döôõng cao cho caây troàng vaø vaät nuoâi. Taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån nhö Cam-pu-chia, Vieät nam, Pakistan vaø Mexico, nöôùc thaûi chöa xöû lyù thöôøng ñöôïc söû duïng phoå bieán ñeå nuoâi troàng thuûy saûn khu vöïc ven ñoâ [3,4,5,6]. Tuy nhieân, nöôùc thaûi cuõng chöùa nhieàu maàm beänh [7], ñaëc bieät laø coliform gaây beänh ñöôøng
ruoät (ThC). ÔÛ Cam-pu-chia, möùc ñoä oâ nhieãm ThC trong nöôùc hoà töø 104 - 107/100ml [8]. Taïi khu vöïc ven ñoâ thuoäc thaønh phoá Haø noäi, ThC tìm thaáy trong caùc ao nuoâi caù söû duïng nöôùc thaûi thaønh phoá vôùi möùc ñoä oâ nhieãm cao tôùi 106CFU/100ml [4]. Ñaõ coù nhieàu baèng chöùng cho thaáy söû duïng nöôùc thaûi coù theå mang laïi nguy cô veà maët söùc khoûe cho ngöôøi lao ñoäng do phôi nhieãm vôùi caùc taùc nhaân gaây beänh töø nöôùc thaûi [9, 10] hoaëc cho ngöôøi tieâu duøng khi aên caùc loaïi rau thuûy sinh khoâng naáu chín [11].
protozoan parasites (Giardia spp., Cryptosporidium spp., vaø Cyclospora spp.) in vegetables from field to market. Vegetable samples including morning glory and other raw eaten vegetables, splashing water were collected, together with interviews were conducted with farmers, transportation men and traders in selected Hanoi markets.
Contamination level of ThC in vegetables cultivated in wastewater was higher than those cultivated in non-wastewater. Protozoan parasites were found in vegetables from both wastewater and non- wastewater area. Average numbers of Giardia spp. and Cryptosporidium spp. in vegetable samples from wastewater area were higher than those from non-wastewater. Percentage of vegetable samples contaminated with Cyclospora spp. was lower than that contaminated with Giardia spp. vaø Cryptosporidium spp. and was about 4-5% in wastewater and non-wastewater area in the 2 seasons.
Contamination level of ThC in morning glory samples increased gradually from field to market.
Splashing water from tap or storage containers at markets was contaminted with ThC (~ 102- 103 CFU/100ml). ThC was also present in all kinds of vegetable samples collected at the selected Hanoi markets (102-103CFU/g). Percentage of vegetable samples at markets contamined with protozoan parasites was from 7-33% and average number of the parasites was found to be less than 2 cysts per gram. In conclusion, the study shows that ThC and protozoan parasites were found in vegetables and splashing water from field, during transportation to market and at market.
Keywords: thermotolerant coliforms, protozoan parasites, wastewater, vegetables, Hanoi
Taùc giaû:
(*) ThS. Nguyeãn Thuøy Traâm, Phoøng Nghieân cöùu caùc nhieãm khuaån ñöôøng ruoät, Khoa Vi khuaån,
Vieän Veä sinh Dòch teã Trung öông, 1 Yersin, Haø noäi. Tel: +84 38219074, email: [email protected].
(**) TS. BS. Vöông Tuaán Anh, Phoøng Nghieân cöùu caùc Nhieãm khuaån Ñöôøng ruoät, Khoa Vi khuaån,
Vieän Veä sinh Dòch teã Trung öông, 1 Yersin, Haø noäi. Tel: +84 943901375, email: [email protected].
(***) GS. TS. Phuøng Ñaéc Cam, Phoøng Nghieân cöùu caùc nhieãm khuaån ñöôøng ruoät, Khoa Vi Khuaån, Vieän VSDT Trung Öông, Haø noäi. Tel: +84 38219074, email: [email protected].
(*****) TS. Lise T∅nner Klank, Khoa Mieãn Dòch vaø Kyù Sinh Truøng, Vieän Thuù Y Quoác Gia, Tröôøng Ñaïi hoïc Kyõ Thuaät Ñan Maïch. Email: [email protected].
(******) GS. TS. Anders Dalsgaard, Khoa Khoa Hoïc Cuoäc Soáng, ÑH Copenhagen, Ñan Maïch.
Email: [email protected].
Caùc ñôn baøo gaây beänh ñöôøng ruoät (Cryptosporidium spp., Cyclospora spp., and Giardia spp.) laø caùc maàm beänh coù nguoàn goác töø phaân. Caùc loaïi ñôn baøo naøy phaàn lôùn laø nguyeân nhaân gaây caùc dòch beänh ñöôøng ruoät laây truyeàn qua thöïc phaåm vaø nöôùc treân theá giôùi [12,13,14]. Nhöõng loaïi ñôn baøo naøy coù theå phaùt hieän ôû trong nöôùc töôùi [15,16], do ñoù vieäc taùi söû duïng nöôùc thaûi seõ mang ñeán nhöõng nguy cô söùc khoûe tieàm aån [10,17].
ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån, nhöõng dòch beänh ñöôøng ruoät do vi khuaån vaø ñôn baøo gaây beänh ñeàu lieân quan ñeán vieäc tieâu thuï caùc loaïi rau ñöôïc nhaäp khaåu töø caùc nöôùc ñang phaùt trieån [18,19]. Moät soá dòch buøng phaùt ñeàu coù lieân quan ñeán möùc ñoä oâ nhieãm coliform gaây beänh raát cao töø 0.00-6.81 log10 CFU ml-1[20] hoaëc coù nhieãm ñôn baøo trong rau [16].
Hieän nay, ôû Vieät nam coù raát ít thoâng tin veà chaát löôïng rau vaø caùc nguy cô tieàm aån ñoái vôùi caùc saûn phaåm töø nôi nuoâi troàng baèng nöôùc thaûi ñeán nôi baùn (chôï baùn leû, chôï ñaàu moái). Chuùng toâi tieán haønh nghieân cöùu naøy vôùi muïc tieâu nhaèm xaùc ñònh vaø ñaùnh giaù möùc ñoä oâ nhieãm ôû rau thuûy sinh nuoâi troàng baèng nöôùc thaûi taïi khu vöïc ven ñoâ, trong khi vaän chuyeån phaân phoái ñeán chôï vaø trong khi baøy baùn taïi chôï.
2. Phöông phaùp nghieân cöùu
2.1.Ñòa ñieåm nghieân cöùu vaø phöông phaùp ñieàu tra
Nghieân cöùu ñöôïc tieán haønh taïi khu vöïc ven ñoâ thaønh phoá Haø noäi taïi hai ñieåm trong muøa möa töø thaùng 4-6, muøa khoâ töø thaùng 11-12 naêm 2005. Hoaøng Lieät laø ñòa ñieåm laáy nöôùc thaûi töø hai con soâng chöùa nöôùc thaûi lôùn nhaát cuûa thaønh phoá (Toâ Lòch vaø Kim Ngöu) thoâng qua traïm bôm vaø heä thoáng keânh daãn.
Ñieåm nghieân cöùu thöù hai laø Long Bieân, ôû ñoù nguoàn nöôùc töôùi chuû yeáu laø ao chöùa nöôùc möa vaø nöôùc soâng Hoàng hoaëc nöôùc gieáng hoä gia ñình. Taïi moãi ñieåm nghieân cöùu, chuùng toâi choïn ngaãu nhieân 6 hoä gia ñình tham gia troàng rau. Loaïi rau nghieân cöùu laø rau muoáng (teân khoa hoïc: Ipomoea aquatica), loaïi rau chính ñöôïc troàng taïi hai ñieåm nghieân cöùu treân. Moãi hoä gia ñình laáy 6 maãu. Trong muøa khoâ naêm 2005, chuùng toâi tieán haønh laáy maãu nöôùc töø 6 ruoäng rau taïi Hoaøng Lieät vaø ao chöùa nöôùc möa taïi Long Bieân. Qui trình laáy maãu ñöôïc moâ taû trong Baûng 1.
Phaàn phoûng vaán söû duïng baûng hoûi thieát keá saün vaø quan saùt. Chuùng toâi theo doõi töø "ruoäng ñeán chôï"
ñeå thu thaäp theâm thoâng tin veà nguoàn oâ nhieãm coù theå
xaûy ra sau khi rau ñaõ thu hoaïch. Cuøng thôøi gian naøy, chuùng toâi tieán haønh moät nghieân cöùu ñoäc laäp taïi chôï Hoaøng Lieät gaàn vôùi khu vöïc nuoâi troàng rau baèng nöôùc thaûi vaø do ñoù phaàn lôùn rau töø khu vöïc ñoù ñöôïc baøy baùn ôû ñaây vaø chôï Haøng Beø ôû trung taâm Haø noäi.
Taïi chôï Haøng Beø, rau baøy baùn coù töø nhieàu khu vöïc saûn xuaát khaùc nhau. Caùc loaïi rau chính ñöôïc laáy maãu laø rau huùng-Ocimum basilicum, rau muøi- Coriandrum sativum, kinh giôùi-Origanum maiorana, rau muoáng vaø rau ruùt-Oenanthe fluviatilis) töø hai ngöôøi baùn rau taïi chôï vaø baùn rong ñöôïc löïa choïn ngaãu nhieân. Maãu nöôùc vaåy rau ñöôïc chuùng toâi laáy töø voøi nöôùc vaø töø caùc ñoà chöùa maø ngöôøi baùn haøng thöôøng söû duïng. Thoâng tin veà thoùi quen baûo quaûn cuûa ngöôøi baùn haøng cuõng ñöôïc thu thaäp thoâng qua phoûng vaán vaø quan saùt.
2.2.Phöông phaùp laáy maãu rau vaø nöôùc Moãi maãu rau laáy 10 gram rau goàm caû laù vaø thaân.
Ñöïng maãu trong tuùi ni lon saïch vaø baûo quaûn laïnh trong khi vaän chuyeån veà phoøng thí nghieäm taïi Vieän Veä sinh Dòch teã Trung öông. Thôøi gian vaän chuyeån töø luùc laáy maãu ñeán khi tôùi phoøng thí nghieäm laø khoaûng 1h. Toång coäng coù 96 maãu rau ñöôïc laáy taïi Hoaøng Lieät vaø 118 maãu töø Long Bieân. Trong nghieân cöùu ñoäc laäp taïi hai chôï, chuùng toâi tieán haønh laáy ñöôïc 100 maãu rau. Ñoái vôùi moãi maãu nöôùc, chuùng toâi laáy moät lít maãu toång hôïp (laáy vaøo thôøi ñieåm 8, 10, 12h) taïi ruoäng ôû Hoaøng Lieät vaø ao taïi Long Bieân vôùi taàn suaát 2 tuaàn/laàn taïi Hoaøng Lieät vaø 1 thaùng/laàn taïi
Baûng 1. Quy trình thu thaäp maãu rau töø ruoäng ñeán chôï vaø taïi chôï
Löu yù:
Caùc maãu ñöôïc laáy töø 6 hoä gia ñình ôû caû hai muøa möa vaø muøa khoâ
Long Bieân. Toång soá coù 33 maãu nöôùc ñöôïc thu thaäp töø 6 ruoäng rau taïi Hoaøng Lieät töø thaùng 10-12/2005 trong khi ñoù chuùng toâi chæ laáy 3 maãu nöôùc ao taïi Long Bieân töø thaùng 11-12/2005. Taïi chôï, chuùng toâi thu thaäp toång coäng 46 maãu nöôùc vaåy rau. Trong khi vaän chuyeån tôùi phoøng thí nghieäm, maãu nöôùc luoân ñöôïc baûo quaûn laïnh ôû nhieät ñoä 4-80C.
2.3.Phöông phaùp phaân tích maãu tìm ThC vaø ñôn baøo
AÙp duïng phöông phaùp MPN [20] ñeå tìm ThC (goïi taét laø coliform) trong maãu nöôùc vaø maãu rau.
Vieäc xöû lyù maãu rau theo qui trình sau ñaây: 10 gram rau ñöôïc cho vaøo moät caùi tuùi ñaëc bieät; theâm vaøo ñoù 100 ml NaCl 0.9% voâ truøng; theâm nöôùc caát cho ñeán khi ngaäp heát maãu vaø cho tuùi maãu vaøo maùy laéc Pulsifier; sau khi laéc 30 giaây, laáy 1 ml dung dòch chuyeån sang oáng nghieäm voâ truøng chöùa 9ml dung dòch Ringer 1/4; pha loaõng 10 laàn vaø ñöa oáng nghieäm vaøo tuû aám 440C (±0.250C) trong 24h. Ñoïc keát quaû döïa treân soá oáng döông tính (coù sinh hôi) ôû moãi noàng ñoä pha loaõng vaø ñoái chieáu vôùi baûng MPN.
Phöông phaùp tìm ThC trong maãu nöôùc cuõng ñöôïc tieán haønh töông töï [20].
Phöông phaùp tìm ñôn baøo (Giardia spp., Cryptosporidium spp., vaø Cyclospora spp) chæ aùp duïng treân maãu rau vaø ñöôïc tieán haønh nhö sau: 10 gram rau ñöôïc röûa baèng maùy laéc Pulsifier vaø nöôùc röûa ñöôïc quay ly taâm; 200μl khoái löôïng cuoái cuøng ñöôïc uû aám 370C trong 2-3h treân lam kính Teflon vaø sau ñoù ñöôïc nhuoäm khaùng theå ñôn doøng baét maøu huyønh quang ñoái vôùi Giardia spp. vaø Cryptosporidiumspp; nhöõng baøo nang cuûa caùc loaïi ñôn baøo naøy ñöôïc soi vaø ñeám döôùi kính hieån vi söû duïng aùnh saùng huyønh quang, phoùng ñaïi 400 laàn; öôùc tính soá löôïng treân moãi gram rau. Cyclosporaspp.
ñöôïc tìm trong 22μl (0.11g) theå tích cuoái cuøng döïa treân nguyeân taéc töï baét maøu huyønh quang döôùi kính hieån vi huyønh quang[8].
2.4.Phaân tích soá lieäu
Soá lieäu ñöôïc tieán haønh phaân tích treân phaàn meàm phaân tích thoáng keâ SPSS. Soá löôïng coliform ñöôïc chuyeån sang daïng logarithm ñeå baûo ñaûm phaân boá chuaån. Söû duïng caùc pheùp kieåm ñònh thoáng keâ sau ñaây cho nghieân cöùu naøy: i) Student' T-test ñeå so saùnh trung bình cuûa ThC giöõa caùc vò trí laáy maãu; ii) ANOVA test ñeå so saùnh trung bình cuûa coliform vaø tæ leä maãu rau tìm ñôn baøo giöõa caùc thôøi ñieåm laáy
maãu taïi töøng ñòa ñieåm nghieân cöùu; iii) Fisher's exact test ñeå tìm moái lieân quan giöõa muøa vôùi tæ leä maãu rau coù tìm thaáy ñôn baøo ñöôøng ruoät. Möùc yù nghóa thoáng keâ ñöôïc choïn laø p<0,05.
3. Keát quaû nghieân cöùu
3.1.Chaát löôïng nöôùc töôùi rau vaø rau töø ruoäng ñeán chôï ôû Haø Noäi
Giöõa vuøng nöôùc thaûi vaø vuøng khoâng söû duïng nöôùc thaûi, haøm löôïng coliform trong nöôùc coù söï cheânh leäch ñaùng keå. Haøm löôïng coliform trong nöôùc thaûi duøng ñeå töôùi rau ôû Hoaøng Lieät ~104CFU/
100ml. ÔÛ Long Bieân, vuøng khoâng söû duïng nöôùc thaûi, cuõng coù haøm löôïng coliform trung bình khoaûng 102- 103CFU/100ml. Haøm löôïng coliform trong rau ôû moãi thôøi ñieåm laáy maãu taïi hai vuøng ñöôïc theå hieän ôû Baûng 2. Trong khi haøm löôïng coliform ôû rau cuûa vuøng nöôùc thaûi laø (10-103CFU/gram), ôû vuøng khoâng nöôùc thaûi laø 10-102 CFU/gram. Soá löôïng coliform trung bình trong caùc maãu vaøo muøa möa cao hôn muøa khoâ (p=0.002). ÔÛ caû hai khu vöïc, haøm löôïng coliform coù xu höôùng ngaøy caøng cao ôû nhöõng thôøi ñieåm laáy maãu sau cuøng. Tuy nhieân, haøm löôïng coliform trung bình coù söï khaùc bieät ñaùng keå giöõa hai vuøng (p<0.05) khi rau ñöôïc thu thaäp ôû ruoäng do nghieân cöùu vieân, ngöôøi noâng daân tröôùc vaø sau khi röûa rau. Hôn nöõa söï khaùc bieät veà haøm löôïng coliform giöõa caùc thôøi ñieåm laáy maãu laø coù yù nghóa thoáng keâ (p<0.001).
Ñôn baøo gaây beänh coù maët trong rau muoáng theo chuoãi töø "ruoäng ñeán chôï". Nhìn chung, tæ leä döông
Baûng 2. Soá löôïng Coliform ôû rau muoáng ñöôïc thu thaäp töø ruoäng ñeán chôï ôû Haø Noäi, Vieät Nam
Löu yù: Caùc chöõ caùi chæ ra caùc loaïi maãu khaùc nhau: A) rau ñöôïc laáy ôû ruoäng do nghieân cöùu vieân; B) rau ñöôïc laáy ôû ruoäng do ngöôøi noâng daân tröôùc khi röûa; C) rau ñöôïc laáy ôû ruoäng do ngöôøi noâng daân sau khi röûa; CD) rau ñöôïc laáy ôû ruoäng do ngöôøi noâng daân vaø ñöôïc baûo quaûn qua ñeâm taïi hoä gia ñình vaø D) rau ñöôïc laáy do nghieân cöùu vieân khi rau ñeán chôï ôû Haø noäi.
tính vôùi Giardia spp. (37/96, 38.5%) vaø Cryptosporidium spp. (28/96, 29,2%) ôû vuøng nöôùc thaûi cao hôn so vôùi vuøng khoâng söû duïng nöôùc thaûi (Giardia spp: 20/118; 16,9% vaø Cryptosporidium spp.: 16/118, 13,6%). Tyû leä döông tính vôùi Cyclospora spp. thaáp hôn Giardia spp. vaø Cryptosporidium spp. nhöng vaãn coù maët trong caùc maãu rau vôùi tyû leä ôû vuøng nöôùc thaûi vaø vuøng khoâng nöôùc thaûi laø 4.2% (1/24) - 12.5% (3/24), xem baûng 3. Soá löôïng baøo nang Giardianhieàu nhaát trong rau muoáng troàng ôû vuøng nöôùc thaûi vôùi haøm löôïng trung bình 1.6 baøo nang/gam (95% CI 0.9-2.4), tieáp theo laø Cryptosporidium vôùi haøm löôïng 1.2 baøo nang/gam (95% CI 0.7-1.7) vaø ôû vuøng khoâng duøng nöôùc thaûi haøm löôïng trung bình cuûa Giardialaø 0.6 baøo nang/gam (95% CI 0.2-1), Cryptosporidiumlaø 0.3 baøo nang/gam (95% CI 0.1-0.4). Giöõa vuøng nöôùc thaûi vaø vuøng khoâng duøng nöôùc thaûi coù söï khaùc bieät ñaùng keå veà tyû leä coù maët cuûa Giardia spp. ñaëc bieät taïi thôøi ñieåm rau ñöôïc noâng daân thu hoaïch ôû ruoäng sau khi ñaõ röûa (p=0.046) vaø rau ñöôïc chuùng toâi thu thaäp tröôùc khi ñeán chôï (p=0.003). Tuy nhieân, tyû leä döông tính vôùi Giardiaspp., Cryptosporidium spp. vaø Cyclosporaspp. ôû caû hai vuøng khoâng coù söï khaùc bieät giöõa caùc thôøi ñieåm laáy maãu. Hôn nöõa, vaøo muøa khoâ 2005, tyû leä döông tính vôùi Giardiaspp. vaø Cryptosporidium spp. ôû vuøng nöôùc thaûi cao hôn nhieàu so vôùi vuøng khoâng duøng nöôùc thaûi (p<0.001).
Caùc ñôn baøo (Cryptosporidium spp., Giardia spp., Cyclosporaspp.) cuõng ñöôïc tìm thaáy trong caùc maãu rau thu thaäp taïi chôï. Giöõa muøa khoâ vaø muøa möa, tyû leä döông tính vôùi Giardiatreân maãu rau coù söï khaùc bieät khaù lôùn. Giardiaspp. vaãn laø baøo nang ñöôïc tìm thaáy nhieàu nhaát ôû caû hai chôï vaøo muøa möa trong khi Cryptosporidiumspp. and Cyclosporaspp.
laïi phaùt hieän ñöôïc nhieàu hôn vaøo muøa khoâ (p<0.001). Baûng 4 theå hieän keát quaû thu thaäp maãu rau aên soáng (rau huùng, kinh giôùi, rau muøi) vaø rau thuûy sinh (rau muoáng, rau ruùt) ôû hai chôï Hoaøng Lieät vaø Haøng Beø. Giardiañeàu coù maët ôû caùc maãu rau soáng taïi hai chôï vôùi haøm löôïng trung bình 0.5 baøo nang/gam (95% CI 0.2-0.7) vaø trong maãu rau thuûy sinh laø 1.1 baøo nang/gam (95% CI 0.5-1.8). Ñaëc bieät, tyû leä döông tính vôùi Giardiatrong rau kinh giôùi vaø rau muoáng taïi chôï Hoaøng Lieät coù söï khaùc bieät ñaùng keå (p=0.005). Haøm löôïng trung bình cuûa Cryptosporidiumspp. trong rau an soáng laø 0.1 baøo nang/gam (95% CI 0-0.2) vaø trong rau thuûy sinh laø 1.1 baøo nang/gam (95% CI 0.2-2.0). Baøo nang Cyclosporaspp. ñöôïc phaùt hieän vôùi soá löôïng ít nhaát ôû caû hai loaïi rau aên soáng vaø rau thuûy sinh.
Soá löôïng coliform ôû 46 maãu nöôùc thu thaäp ñöôïc taïi chôï Hoaøng Lieät laø (101-104CFU/100ml), khoâng cao hôn nhieàu so vôùi chôï Haøng Beø (10-103 CFU/100ml) vaøo caû hai muøa. Baûng 5 cho thaáy haøm löôïng coliform khaù cao trong maãu nöôùc ñöïng ôû xoâ so vôùi maãu nöôùc thu thaäp tröïc tieáp töø voøi ôû caû hai chôï (p<0.001). Haøm löôïng coliform trong maãu rau thu ñöôïc ôû caû hai chôï dao ñoäng töø 102-103CFU/gam vaø khoâng coù söï khaùc bieät ñaùng keå (p=0.09). Beân caïnh ñoù, haøm löôïng coliform giöõa hai muøa ôû caû hai chôï cuõng khoâng coù söï khaùc bieät (p=0.68).
Baûng 3. Hieän dieän cuûa caùc ñôn baøo ôû rau muoáng thu thaäp töø ruoäng ôû Hoaøng Lieät (N=96) vaø Long Bieân (N=118) ñeán chôï
Löu yù: Caùc chöõ caùi chæ ra caùc loaïi maãu khaùc nhau: A) rau ñöôïc laáy ôû ruoäng do nghieân cöùu vieân; B) rau ñöôïc laáy ôû ruoäng do ngöôøi noâng daân tröôùc khi röûa; C) rau ñöôïc laáy ôû ruoäng do ngöôøi noâng daân sau khi röûa; CD) rau ñöôïc laáy ôû ruoäng do ngöôøi noâng daân vaø ñöôïc baûo quaûn qua ñeâm taïi hoä gia ñình vaø D) rau ñöôïc laáy do nghieân cöùu vieân khi rau ñeán chôï ôû Haø noäi. Nhieãm baån coliform vaø kyù sinh truøng ñôn baøo trong rau vaø nöôùc vaåy rau taïi chôï
Baûng 4. Hieän dieän cuûa caùc ñôn baøo ôû rau thu thaäp taïi chôï Hoaøng Lieät (N=52) vaø Haøng Beø (N=48) ôû Haø Noäi, Vieät Nam
4. Baøn luaän
Nghieân cöùu cho thaáy haøm löôïng coliform trong nöôùc töôùi rau ôû ruoäng nöôùc thaûi (104/100ml) cuûa vuøng ven ñoâ Haø noäi cao hôn ôû ruoäng khoâng duøng nöôùc thaûi (102 - 103/100ml) vaø khoâng khaùc bieät nhieàu vôùi nöôùc vaåy rau ñöôïc thu thaäp ôû chôï (10 - 104/100ml). Haøm löôïng coliform trung bình trong caùc maãu rau muoáng thu thaäp theo chuoãi töø ruoäng ñeán chôï ngaøy caøng cao ôû nhöõng giai ñoaïn laáy maãu sau cuøng. Caùc baøo nang Giardiatìm thaáy nhieàu nhaát trong maãu rau thu thaäp töø ruoäng ñeán chôï vaø taïi chôï vôùi haøm löôïng trung bình 0.6-1.6 baøo nang/gam ôû ruoäng vaø 0.5-1.1 baøo nang/gam ôû chôï, tieáp theo laø Cryptosporidium vôùi 0.3-1.2 baøo nang/gam (ôû ruoäng) vaø 0.1-1.1 baøo nang/gam (ôû chôï). Baøo nang Cyclosporacoù maët trong moät soá maãu rau.
Soá löôïng coliform trong nöôùc thaûi (104/100ml) vöôït quaù giôùi haïn cho pheùp cuûa TTYTTG 2006 ñoái vôùi nöôùc töôùi tieâu (102- 103/100ml). Maëc duø, caùc keát quaû veà chaát löôïng vi sinh trong nöôùc duøng cho saûn suaát noâng nghieäp ôû vuøng ven ñoâ Haø noäi thaáp hôn caùc baùo caùo tröôùc ñaây [4], nguoàn nöôùc ñöôïc duøng trong nghieân cöùu naøy thöôøng khoâng ñöôïc baûo veä khoûi söï oâ nhieãm töø beà maët.
Chuùng toâi cuõng tìm thaáy rau muoáng troàng ôû vuøng duøng nöôùc thaûi bò nhieãm baån vôùi coliform, Giardiaspp., vaø Cryptosporidiumspp nhieàu hôn ôû vuøng khoâng duøng nöôùc thaûi vaø Cyclosporaspp. coù maët ôû caû hai vuøng cuûa Haø noäi. Caùc keát quaû naøy phuø hôïp vôùi caùc nghieân cöùu ôû Mexico [6], Ghana [7] vaø Cambodia [8] nôi maø rau bò nhieãm baån coliform vaø ñôn baøo do töôùi baèng nöôùc thaûi. Haøm löôïng coliform (101- 103/gram), kyù sinh truøng ñôn baøo (0.3-1.6 baøo nang/gam) trong rau cuûa nghieân cöùu naøy thaáp hôn caùc nghieân cöùu khaùc [8]. Ñieàu naøy cho thaáy phöông phaùp töôùi tieâu ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc lan truyeàn caùc vi sinh vaät gaây beänh. Caùc keát quaû cuûa chuùng toâi phuø hôïp vôùi nghieân cöùu ñöôïc Ensink vaø
CS thöïc hieän [21] vôùi haøm löôïng E.coli coù maët trong nöôùc thaûi duøng trong saûn xuaát noâng nghieäp khaù thaáp thoâng qua heä thoáng keânh möông vaø phöông phaùp naøy coù khaû naêng laøm giaûm söï tieáp xuùc giöõa nöôùc töôùi tieâu vaø rau.
Nghieân cöùu naøy cuõng cho thaáy nhieãm baån Coliform, Giardiaspp., Cryptosporidiumspp cuõng nhö söï coù maët cuûa Cyclosporaspp. ôû rau muoáng sau thu hoaïch vaø ñöa ra chôï. Töø caùc keát quaû nghieân cöùu, chuùng toâi thaáy raèng coù theå do caùc vi sinh vaät naøy tieáp xuùc vaø baùm vaøo beà maët rau trong luùc thu hoaïch, vaän chuyeån, cheá bieán, ñoùng goùi hoaëc baûo quaûn do caùc vi sinh vaät naøy lan truyeàn töø nöôùc beå chöùa vaåy rau [22]
hoaëc nöôùc vaåy rau [16]. Ñieàu naøy phuø hôïp vôùi quan saùt cuûa chuùng toâi vì töø 50-83.3% noâng daân ñöôïc phoûng vaán khi tieáp xuùc vôùi rau thöôøng khoâng ñi gaêng. Maëc duø 66.7-91.7% noâng daân hoaëc ngöôøi vaän chuyeån khoâng duøng nöôùc ñeå vaåy leân rau trong quaù trình vaän chuyeån hoaëc tröôùc khi giao haøng taïi chôï nhöng haàu heát ngöôøi noâng daân laïi söû duïng nöôùc töø ao, hoà ñeå vaûy leân rau trong quaù trình baûo quaûn taïi nhaø hoaëc ñeå rau treân maët ñaát qua ñeâm khieán cho rau deã bò nhieãm baån vôùi caùc vi sinh vaät naøy.
Giardia spp vaø Cryptosporidium spp. coù tyû leä döông tính khaù cao trong nöôùc thaûi duøng ñeå töôùi cho rau vaøo muøa khoâ. Söï xuaát hieän cuûa ñôn baøo trong rau taïi ruoäng traùi ngöôïc vôùi keát quaû ñöôïc tìm thaáy trong nöôùc töôùi tieâu, ñaëc bieät vaøo muøa möa [23].
Trong thöïc teá, ngöôøi ta thaáy raèng vi khuaån vaø ñôn baøo ít coù khaû naêng soáng soùt ngoaøi cô theå vaät chuû [24,25], do vaäy chuùng cheát khaù nhanh khi ôû treân beà maët rau vì bò aûnh höôûng bôûi caùc yeáu toá nhö tieáp xuùc vôùi aùnh naéng maët trôøi vaøo muøa heø hoaëc giöõa nhöõng laàn töôùi vaø thu hoaïch rau. Ngöôøi ta cuõng thaáy raèng vaøo muøa khoâ, khi noàng ñoä oâ nhieãm vi sinh vaät trong nöôùc töôùi ñaäm ñaëc hôn, taàn suaát töôùi khoaûng 1 tuaàn 1 laàn cuõng laøm cho vieäc nhieãm caùc ñôn baøo naøy trong rau ôû ruoäng seõ cao hôn.
Maëc duø, rau laáy maãu ôû chôï coù soá löôïng coliform laø 102- 103 /gram vaø ñôn baøo khoaûng 0.1-1.1 baøo nang/gram, thaáp hôn so vôùi maãu rau thu thaäp theo chuoãi töø "ruoäng ñeán chôï". Tyû leä phaùt hieän Giardia spp., vaø Cryptosporidiumspp. (32% and 18%) treân maãu rau ôû chôï cuõng thaáp hôn ôû nhöõng maãu thu thaäp theo chuoãi töø "ruoäng ñeán chôï" ngoaïi tröø Cyclospora spp. (7%). Caùc keát quaû naøy khaúng ñònh söï coù maët cuûa ñôn baøo trong rau thu thaäp ñöôïc töø nhöõng ngöôøi baùn buoân vaø baùn leû ôû chôï. Beân caïnh ñoù, caùc keát quaû cuûa chuùng toâi cuõng chæ ra raèng söï xuaát hieän cuûa Baûng 5. Soá löôïng (coliform)/100ml töø caùc nguoàn
nöôùc duøng laøm töôi rau taïi chôï (Hoaøng Lieät vaø Haøng Beø) ôû Haø Noäi, Vieät Nam
Giardiaspp. trong rau laø khaù phoå bieán vaøo muøa möa vaø aåm öôùt. Caùc nghieân cöùu gaàn ñaây ôû Pakistan [21], Ghana [7] hay ôû Vieät Nam [16] rau ôû ruoäng coù söû duïng nöôùc thaûi vaø rau taïi chôï ñòa phöông (coliform, giun saùn vaø ñôn baøo) cuõng ñöôïc phaân tích veà chaát löôïng treân rau ôû ruoäng coù söû duïng nöôùc thaûi vaø rau taïi chôï ñòa phöông trong caùc nghieân cöùu. Maëc duø, chuùng toâi khoâng tieán haønh tìm ñôn baøo trong caùc maãu nöôùc töôùi vaø nöôùc vaåy rau, haøm löôïng coliform ôû caùc maãu nöôùc ñöïng trong xoâ cao hôn ñaùng keå so vôùi haøm löôïng vi sinh vaät naøy trong caùc maãu nöôùc voøi taïi chôï. Nöôùc do ngöôøi noâng daân söû duïng ít nguy cô bò nhieãm baån hôn so vôùi nöôùc do ngöôøi baùn haøng duøng ôû chôï. Do vaäy, vieäc vaän chuyeån rau sau thu hoaïch coù theå taêng khaû naêng nhieãm baån rau. Moät nghieân cöùu do Beuchat tieán haønh cho thaáy rau deã bò nhieãm caùc vi sinh vaät gaây beänh ôû ngöôøi hoaëc ñoäng vaät töø nhieàu nguoàn khaùc nhau [24]. Ñieàu naøy cho thaáy nhöõng haønh vi thöïc haønh khoâng hôïp veä sinh laø nguoàn laây nhieãm chuû yeáu, ñaëc bieät vaøo muøa möa khi caùc baøo nang naøy coù theå soáng soùt khaù toát trong ñieàu kieän aåm öôùt. Nhöõng haønh vi thöïc haønh naøy bao goàm:
söû duïng nöôùc bò nhieãm baån ñeå laøm töôi rau taïi chôï, moâi tröôøng xung quanh maát veä sinh trong quaù trình ñoùng goùi vaø baûo quaûn, thoùi quen khoâng hôïp veä sinh cuûa ngöôøi baùn haøng (khoâng coù gaêng tay), duïng cuï ñöïng rau vaø vieäc nhieãm cheùo vôùi caùc thöïc phaåm khaùc hoaëc ñoà duøng ñöïng ñoà ôû chôï. Vì vieäc röûa tay, ñaëc bieät sau khi ñi veä sinh vaø tröôùc khi chuaån bò thöùc aên laø neàn taûng cuûa veä sinh thöïc phaåm. Thoùi quen khoâng röûa tay hoaëc thænh thoaûng röûa tay vôùi xaø phoøng trong xoâ nöôùc sau khi ñi veä sinh cuûa ngöôøi
baùn haøng coù theå taêng nguy cô nhieãm coliform vaø caùc beänh ñöôøng ruoät khaùc. Trong thöïc teá, vieäc cung caáp nöôùc saïch cuõng nhö vieäc xöû lyù nöôùc thaûi laø muïc tieâu laâu daøi nhaèm laøm giaûm söï lan truyeàn caùc beänh laây truyeàn qua ñöôøng nöôùc vaø thöïc phaåm. Tuy nhieân, cho ñeán khi nhöõng haï taàng caàn thieát ñöôïc xaây döïng ôû nhöõng nöôùc phaùt trieån, söï can thieäp vaøo quaù trình khöû khuaån, baûo quaûn… keát hôïp vôùi giaùo duïc veä sinh cho nhöõng ngöôøi baùn haøng coù theå giuùp cung caáp nhöõng phöông phaùp beàn vöõng trong vieäc giaûm thieåu nguy cô laây truyeàn caùc beänh ñöôøng ruoät töø rau baùn ôû chôï.
5. Keát luaän
Rau troàng ôû vuøng ven noäi ñoâ Haø Noäi bò nhieãm coliform vaø caùc ñôn baøo gaây beänh ñöôøng ruoät theo chuoãi töø "ruoäng ñeán chôï" vaø taïi chôï. Rau aên soáng hoaëc rau khoâng qua cheá bieán coù theå laø nhöõng nguoàn vi khuaån vaø ñôn baøo gaây beänh. Vieäc töôùi tieâu hoaëc laøm töôi rau vôùi nöôùc bò nhieãm baån laø con ñöôøng chính khieán rau bò nhieãm caùc vi sinh vaät laây truyeàn qua thöïc phaåm. Ñeå giaûm thieåu nhöõng nguy cô söùc khoûe do nhieãm coliform gaây beänh vaø ñôn baøo trong rau, nhöõng nguyeân taéc veä sinh lieân quan ñeán chuoãi cung caáp thöïc phaåm caàn ñöôïc aùp duïng töø nôi saûn xuaát ñeán luùc tieâu thuï. Trong töông lai, caàn nhöõng nghieân cöùu veà söï soáng soùt cuûa vi sinh vaät, ñònh danh caùc loaøi saün coù do vaäy coù theå phaân bieät vaø xaùc ñònh ñöôïc nguoàn laây töø ñoù ñaùnh giaù ñöôïc nhöõng aûnh höôûng ñoái vôùi söùc khoûe con ngöôøi qua tieâu thuï thöïc phaåm bò nhieãm baån döïa vaøo ñaùnh giaù nguy cô theo chuoãi töø ruoäng ñeán chôï.
Taøi lieäu tham khaûo
1.Shuval H, Adin A, Fattal B &Yekutiel P (1986) Wastewater irrigation in Developing countries. Health Effects and Technical Solutions.Washington DC: The World Bank. Technical paper no, 51.
2.Asano T & Levine DA (1995) Wastewater reclamation, recycling and reuse: past, present and future. Water Science and Technology 33, 1-14.
3. Kuong K, Daream S & Borin C (2005) Peri urban aquatic food production systems in Phnom Penh. Urban Aquaculture Magazine 14, 13-15.
4. Lan NTP, Dalsgaards A, Cam PD & Mara D (2007) Microbiological quality of fish grown in wastewater-fed and non wastewater-fed fish ponds in Hanoi, Vietnam: influence of hygiene practices in local retail markets. Journal of Water and Health 5, 209-218.
5. Van der Hoek W, Hassan MU, Ensink JHJ et al. (2002) Urban wastewater: a valuable resource for agriculture - a case study from Haroonabad, Pakistan. Research Report 63.
International Water Management Institute, Colombo, Srilanka.
6. Rosas I, Baùez A & Coutino M (1984) Bacteriological quality of crops irrigated with wastewater in the Xochimilco
plots, Mexico City, Mexico. Applied and Environmental Microbiology 47, 1074-1079.
7. Amoah P, Drechsel P & Abaidoo RC (2005). Irrigation urban vegetable production in Ghana: sources of pathogen contamination and health risk elimination. Irrigation and Drainage 54 (Suppl.), 49-61.
8. Anh VT, Tram NT, Klank LT, Cam PD & Dalsgaard A (2007b) Faecal and protozoan parasite contamination of water spinach (Ipomoea aquatica) cultivated in urban wastewater in Phnom Penh, Cambodia. Tropical Medicine and International Health 12 (Suppl.2), 73-81
9. Blumenthal UJ, Cifuentes E, Bennette S, Quiqley M &
Ruiz-Palacios G (2001) The risk of enteric infections associated with wastewater reuse: the effect of season and degree of storage of wastewater. Transaction of the Royal Society of Tropical Medicine and Hygiene 95, 131-137 10. Trang DT, Hien BTT, M∅lbak K, Cam PD & Dalsgaard A (2007b) The epidemiology and eatiology of diarrhoeal diseases in adults engaged in wastewater-fed agriculture and aquaculture in Hanoi, Vietnam. Tropical Medicine and International Health 12 (Suppl.2), 22-32
11. Blumenthal UJ, Peasey A, Quiqley M & Ruiz-Palacios G (2003). Risk of enteric infections through consumption of vegetables with contaminated river water. London School of Hygiene and Tropical Medicine, London.
12. Fayer R, Trout JM & Jenkins MC 1998. Infectivity of Cryptosporidium oocysts stored in water at environmental temperature. Journal of Parasitology 84, 1165-9.
13. Smith H, Caccio SM, Cook N, Nichols RAB & Tait A (2007) Cryptosporidum and Giardia as foodborne zoonoses.
Veterinary Parasitology 149, 29-40
14. Ortega YR, Sterling CR, Gilman RH, Cama VA & Diaz F (1993) Cyclospora species--a new protozoan pathogen of humans. New England Journal of Medicine 328, 1308-12.
15. Chauret C, Springthorpe S & Sattar S (1999) Fate of Cryptosporidium oocysts, Giardia cysts and microbial indicators during waterwater treatment and anaerobic sludge digestion. Canadian Journal of Microbiology 45, 257-262
16. Tram TN, Hoang LM.N, Cam PD, Chung TP, Fyfe W,
Issac-Renton J & Ong C (2008) Cyclospora spp. in herbs and water collected from markets and farms in Hanoi, Vietnam.
Tropical Medicine and International Health 13(11), 1415- 1420.
17. Anh VT, van der Hoek W, Ersboll A, Thuong NV, Tuan ND, Cam PD & Dalsgaard A (2007a) Dermatitis among farmers enagaged in peri-urban aquatic food production in Hanoi, Vietnam. Tropical Medicine and International Health 12 (Suppl.2), 59-65.
18. Hoang LM, Fyfe M, Ong C et al. (2005) Outbreak of cyclosporiasis in British Columbia associated with imported Thai basil. Epidemiology and Infection 133, 23-7.
19. Singh BR, Singh P, Verma A, Agrawal S, Babu N, Chandra M & Agrwal RK (2006) A study on prevalence of multi-drug resistant (MDR) Salmonella in water sprinkled on fresh vegetables in Bareilly, Moradabad and Kanpur (northern India cities) Journal of Public Health 14, 125-131 20. Ayres RM & Mara DD (1996) Analysis of Wastewater for Use in Agriculture - A Laboratory Manual of Parasitological and Bacteriological Techniques. World Health Organization, Geneva, Switzerland
21. Ensink, JHJ, Mahmood, T, Dalsgaard, A (2007) Wastewater-irrigated vegetables: market handling versus irrigation water quality. Tropical Medicine and International Health, 12(Suppl. 2), 2-7.
22. Chaidez C, Soto M, Gortares P & Mena K (2005) Occurrence of Cryptosporidium and Giardia in irrigation water and its impact on the fresh produce industry.
International Journal of Environmental Health Research 15, 339-345.
23. Keiraita B, Konradsen F, Drechsel P & Abaidoo RC (2007). Effect of low-cost irrigation methods on microbial contamination of lettuce irrigated with untreated wastewater. Tropical Medicine and International Health 12 (Suppl.2), 15-22
24. Beuchat, LR (1999) Food Safety Issues: Surface decontamination of fruits and vegetables eaten raw: A Review of Food Safety Unit, WHO, Geneva
25. Fayer R (2004) Cryptosporidium: a water-borne zoonotic parasite. Veterinary Parasatology 126, 37-56.
