Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (103) . 2013 - Lạc Viên tiểu sử 3
LỜI TÒA SOẠN
Vaøo giöõa naêm 2011, toøa soaïn taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån ñöôïc moät baïn ñoïc thaân thieát ôû Haø Noäi laø anh Nguyeãn Baù Duõng taëng moät baûn löôïc dòch cuoán hoài kyù mang teân Laïc Vieân tieåu söû cuûa cuï Toân Thaát Ñaøn (1871-1936), Thöôïng thö Boä Hình sung Cô Maät Vieän ñaïi thaàn trieàu Nguyeãn. Anh Duõng cuõng cho bieát baûn dòch naøy naèm trong moät taäp taøi lieäu ñaùnh maùy ñöôïc ngöôøi baïn cuûa anh mua töø moät cöûa haøng baùn saùch cuõ ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh. Nhaän thaáy ñaây laø moät cuoán hoài kyù lòch söû coù giaù trò nhieàu maët, toøa soaïn ñaõ lieân heä vôùi gia ñình cuï Toân Thaát Ñaøn, sau nhieàu laàn laøm vieäc, chuùng toâi ñaõ ñöôïc gia ñình cuï chuyeån giao toaøn boä baûn thaûo (baûn chuïp laïi) cuoán Laïc Vieân tieåu söû ñeå dòch thuaät vaø coâng boá nhaèm phuïc vuï nhu caàu tham khaûo cuûa baïn ñoïc.
Theo thoâng tin töø gia ñình, boä Laïc Vieân tieåu söû ñaõ ñöôïc taùc giaû vieát xong vaø ñoùng taäp hoaøn chænh thaønh nhieàu cuoán, nhöng do chieán tranh, baûn hoaøn chænh naøy bò thaát laïc, sau naêm 1975 gia ñình chæ tìm laïi ñöôïc taäp baûn thaûo ba cuoán laø cuoán 1, cuoán 4 vaø cuoán 5. Sau ñoù gia ñình ñaõ nhôø nhaø nghieân cöùu Haùn Noâm Phan Ñaêng Taøi löôïc dòch toùm taét noäi dung caû ba cuoán, ñoùng thaønh taäp ñeå löu truyeàn trong gia ñình. Baûn löôïc dòch maø chuùng toâi may maén coù ñöôïc chính laø moät trong nhöõng baûn sao cuûa baûn naøy.
Duø nguyeân baûn khoâng coøn troïn veïn nhöng Laïc Vieân tieåu söû cuõng giuùp ngöôøi ñoïc khaéc hoïa roõ neùt cuoäc ñôøi cuûa moät nhaân vaät lòch söû, töø chuyeän gia ñình, hoïc haønh thi cöû, ñeán chuyeän quan tröôøng, tình hình ñaát nöôùc… ÔÛ lónh vöïc naøo, Laïc Vieân tieåu söû cuõng ñeàu coù nhöõng ñieåm nhaán ñaëc saéc.
Trong gia ñình, Laïc Vieân (teân hieäu cuûa Toân Thaát Ñaøn) laø ngöôøi con heát möïc hieáu thaûo. Moà coâi cha töø nhoû, oâng ñöôïc meï nuoâi naáng, daïy doã chu ñaùo nhöng cuõng raát nghieâm khaéc. Caùi cheát cuûa ngöôøi meï hieàn laø moät toån thaát lôùn trong ñôøi Laïc Vieân ñeán noãi oâng suyùt boû dôû caû coâng danh söï nghieäp. Qua nhöõng lôøi töï baïch cuûa Laïc Vieân veà hoaøn caûnh gia ñình, ngöôøi ñoïc cuõng hình dung ñöôïc phaàn naøo neà neáp sinh hoaït cuûa moät gia ñình xöù Hueá.
Trong chuyeän hoïc haønh, thi cöû vaø treân böôùc ñöôøng laøm quan, taùc giaû Laïc Vieân ñaõ keå laïi nhöõng maåu chuyeän soáng ñoäng veà teä thi cöû gian doái, naïn chaïy choït mua baùn chöùc quyeàn, tình traïng tham nhuõng cuûa taàng lôùp quan laïi töø trieàu ñình ñeán caùc ñòa phöông.
Noåi baät hôn caû trong Laïc Vieân tieåu söû laø nhöõng ghi cheùp cuûa taùc giaû veà tình hình ñaát nöôùc, ôû nhöõng nôi maø oâng traán nhaäm vaø ngay taïi trieàu ñình Hueá khi oâng giöõ chöùc Thöôïng thö Boä Hình sung Cô Maät Vieän ñaïi thaàn. Nhöõng ghi cheùp aáy moät maët cung caáp cho ngöôøi ñoïc nhöõng thoâng tin quyù giaù veà tình hình ñaát nöôùc vaøo cuoái theá kyû 19 - ñaàu theá kyû 20, maët khaùc noù goùp phaàn giaûi toûa nhöõng ñònh kieán sai laàm maø tröôùc ñaây moät soá ngöôøi ñaõ gaùn cho Toân Thaát Ñaøn qua phong traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh. Qua Laïc Vieân tieåu söû ngöôøi ñoïc thaáy roõ khi phong traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh xaûy ra, trong vai troø Khaâm sai ñaïi thaàn - moät vai troø maø oâng ñaõ bò caû ngöôøi Phaùp laãn trieàu ñình Hueá eùp phaûi nhaän - Toân Thaát Ñaøn chöa bao
4 Tạp chí Nghiên cứu và Phát triển, số 5 (103) . 2013 - Lạc Viên tiểu sử
giôø chuû tröông ñaøn aùp, khuûng boá ngöôøi daân baèng baïo löïc maø chæ tìm caùch voã yeân daân tình baèng caùch ñeà xuaát nhieàu chính saùch vaø bieän phaùp an daân.
Coù theå khaúng ñònh ñöôïc ñieàu aáy bôûi xuyeân suoát haønh traïng cuûa Laïc Vieân, ngöôøi ñoïc thaáy roõ oâng luoân laáy tö töôûng “treân vì vua, döôùi vì daân” laøm phöông chaâm xöû theá. OÂng saün saøng phaûn khaùng quyeát lieät nhöõng ai ñi ngöôïc laïi tinh thaàn aáy, keå caû ngöôøi ñoù laø ngöôøi thaân hoaëc thöôïng caáp cuûa mình. Ngay caû ñoái vôùi ngöôøi Phaùp, töø Coâng söù ñeán Khaâm söù, Toaøn quyeàn, thaäm chí caû vôùi nhöõng yeáu nhaân trong chính phuû Phaùp nhö Boä tröôûng Boä Thuoäc ñòa, oâng cuõng saün saøng tranh luaän tôùi cuøng ñeå baûo veä lyù leõ cuûa mình.
Moät taùc phaåm hoài kyù taát nhieân khoâng theå traùnh khoûi nhöõng yeáu toá chuû quan. Trong Laïc Vieân tieåu söû, nhöõng lôøi nhaän xeùt, ñoâi khi raát gay gaét cuûa taùc giaû ñoái vôùi Phuï chaùnh thaân thaàn Toân Thaát Haân hay Vieän tröôûng Vieän Cô Maät Nguyeãn Höõu Baøi coù theå xuaát phaùt töø nhöõng nhaän ñònh chuû quan cuûa taùc giaû, nhöng ôû moät chieàu kích khaùc, nhöõng thoâng tin maø Laïc Vieân cung caáp laïi giuùp cho ngöôøi ñoïc soi roïi roõ hôn moät vaøi söï kieän vaø nhaân vaät lòch söû ñöông thôøi. Ví nhö söï baát löïc cuûa Phuï chaùnh thaân thaàn Toân Thaát Haân maø taùc giaû Laïc Vieân chæ trích, thaät ra cuõng laø söï baát löïc chung cuûa caû moät trieàu ñình ñaõ bò thöïc daân Phaùp bieán thaønh coâng cuï ñeå xaâm löôïc laâu daøi ñaát nöôùc ta, Laïc Vieân ñöông nhieân cuõng khoâng theå thoaùt khoûi tình caûnh chung aáy. Hay söï “loäng quyeàn” cuûa Nguyeãn Höõu Baøi maø taùc giaû Laïc Vieân nhieàu laàn pheâ phaùn, trong moät vaøi tröôøng hôïp laïi cho thaáy ñoù laø söï quyeàn bieán, tinh khoân cuûa ngöôøi ñöùng ñaàu Vieän Cô Maät, ñeå giöõ laïi cho trieàu ñình Hueá chuùt quyeàn löïc nhoû nhoi trong moät vaøi vuï vieäc cuï theå.
Veà hình thöùc theå hieän, taùc giaû Laïc Vieân choïn caùch noùi thaúng vaøo söï vieäc, khoâng vaên chöông hoa myõ. OÂng khoâng ngaïi nguøng khi noùi veà nhöõng coâng vieäc mình ñaõ laøm ñöôïc, cuõng khoâng quanh co neù traùnh khi noùi veà ngöôøi khaùc. Nhôø khaû naêng quan saùt tinh teá vaø oùc phaùn ñoaùn, xöû lyù coâng vieäc minh maãn, nhieàu vuï aùn hoaëc söï kieän ñöôïc oâng keå laïi moät caùch loâi cuoán, haáp daãn.
Trong tình hình söû lieäu nöôùc ta voán thieáu nhieàu taùc phaåm hoài kyù lòch söû, hy voïng raèng vieäc coâng boá cuoán Laïc Vieân tieåu söû seõ môû ñaàu cho vieäc xuaát hieän theâm nhöõng taäp hoài kyù cuûa nhöõng nhaân vaät lòch söû khaùc, ñang coøn laån khuaát ñaâu ñoù trong lôùp buïi thôøi gian. Ñoù haún cuõng laø nieàm mong öôùc chung cuûa taát caû nhöõng ai quan taâm ñeán vieäc tìm hieåu lòch söû nöôùc nhaø.
Do khuoân khoå coù haïn cuûa taïp chí, chuùng toâi khoâng theå ñaêng heát phaàn nguyeân vaên chöõ Haùn maø chæ coù theå giôùi thieäu moät soá trang coù caùc söï kieän hoaëc tình tieát quan troïng. Trong baûn dòch, nhöõng chuù thích cuûa taùc giaû Laïc Vieân ñaët trong daáu ngoaëc ñôn, phaàn chuù giaûi cuûa dòch giaû vaø ban bieân taäp ñaët trong daáu ngoaëc vuoâng hoaëc ôû cuoái trang. Caùc chöõ soá AÛ Raäp ñaët trong daáu ngoaëc vuoâng laø soá trang nguyeân baûn.
Chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn gia ñình taùc giaû Laïc Vieân ñaõ cho pheùp coâng boá cuoán hoài kyù quyù giaù naøy. Xin caûm ôn dòch giaû Traàn Ñaïi Vinh ñaõ boû nhieàu coâng söùc ñeå coáng hieán cho baïn ñoïc moät baûn dòch chaân xaùc, suùc tích. Xin caûm ôn nhaø nghieân cöùu Phan Thuaän An ñaõ coù baøi vieát rieâng cho chuyeân ñeà naøy veà haønh traïng cuûa cuï Toân Thaát Ñaøn ñeå baïn ñoïc tieän tham khaûo, ñoái chieáu.
Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån
