Tình hình baïo löïc ôû thanh thieáu nieân Vieät Nam qua caùc ñieàu tra quoác gia
Leâ Cöï Linh (*)
Gaùnh naëng beänh taät veà chaán thöông baïo löïc ôû vò thaønh nieân ñang ngaøy caøng thu huùt söï quan taâm töø Chính phuû cuõng nhö töø coäng ñoàng. Nghieân cöùu naøy nhaèm: moâ taû thöïc traïng haønh vi baïo löïc ôû vò thaønh nieân vaø thanh nieân Vieät Nam döïa treân soá lieäu Ñieàu tra Quoác gia Vò thaønh nieân vaø Thanh Nieân 2009 (SAVY2) vaø söï thay ñoåi so vôùi voøng ñieàu tra 5 naêm tröôùc. Nghieân cöùu döïa treân phaân tích soá lieäu cuûa SAVY2 vôùi thieát keá ñieàu tra caét ngang treân coäng ñoàng. Toång soá 10.044 thanh thieáu nieân ñoä tuoåi 14- 25 ñaõ tham gia. Keát quaû cho thaáy moâ hình chaán thöông coù chuû ñònh ôû SAVY2 töông töï so vôùi SAVY1 nhöng caùc haønh vi ñeàu coù xu höôùng gia taêng. Coù 3% thanh thieáu nieân cho bieát ñaõ töøng bò chaán thöông do ngöôøi trong gia ñình gaây ra. Tyû leä bò ngöôøi khaùc ôû ngoaøi gia ñình coá tình gaây thöông tích ôû thanh thieáu nieân Vieät Nam laø 8% vaø tyû leä naøy ôû nam cao hôn coù yù nghóa thoáng keâ so vôùi nöõ. Nam giôùi, soáng ôû thaønh thò, ñaõ töøng say röôïu bia, töøng bò ngöôøi khaùc coá yù gaây thöông tích, ñaõ töøng tham gia tuï taäp gaây roái, töøng mang vuõ khí coù nguy cô gaây thöông tích cho ngöôøi khaùc nhieàu nhaát. Nghieân cöùu cuõng neâu ra moät soá gôïi yù cho caùc nghieân cöùu sau vaø ñònh höôùng veà maët chính saùch.
Töø khoùa: Ñieàu tra Quoác gia Vò thaønh nieân vaø Thanh nieân, SAVY, baïo löïc, vò thaønh nieân.
Violent behaviors among Vietnamese youth:
current status and changes from the two Survey Assessment of Vietnamese Youth data
Le Cu Linh (*)
Objective: This study aims to provide key descriptive information about the current status of violence among adolescents and youth in Vietnam as well as the related factors. Methods: Cross-sectional survey data from Survey Assessment of Vietnamese Adolescents and Youths 2009 (SAVY2) and compared with SAVY1 in 2004. Binary and multivariate analysis was performed. Results: In total, 10,044 young people aged 14-25 completed the questionnaire. The pattern of intentional injury found in SAVY2 is quite similar to that in SAVY1, but the prevalence of most behaviors is higher. Regarding the violent behaviors within the family, 3% of the youth reported to have been injured as a result of violent behaviors caused by a family member. The rate of being intentionally injured by others outside home is 8% among Vietnamese youths, and significantly higher in male than in female. The youths that are most likely to hurt other people are: male in the urban settings, those who had ever been drunk, those who had been injured by others intentionally, those who took part in group riot and
carried weapon, and those who had low self-esteem. Youths who reported a strong connection with their family are 80% less likely to cause intentional injury to others. Some policy implications and suggestions for further study are proposed, based on these findings.
Key word: Survey Assessment of Vietnamese Youth, intentional injury, violence, adolescents.
Taùc giaû:
(*) PGS. TS. Leâ Cöï Linh, Boä moân Daân soá , Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng
138 Giaûng Voõ, Haø Noäi. ÑT: 04 6266 2320, DÑ: 0913 012 848. Email:[email protected]
1. Ñaët vaán ñeà
Gaùnh naëng beänh taät vaø caùc vaán ñeà söùc khoûe cuûa vò thaønh nieân ñang ngaøy caøng gaây söï quan taâm töø chính phuû cuõng nhö töø coäng ñoàng. Ñaõ coù moät soá nghieân cöùu veà moâ hình chaán thöông khoâng coù chuû ñònh ôû vò thaønh nieân vaø thanh thieáu nieân Vieät Nam ñöôïc thöïc hieän, tuy nhieân, caùc nghieân cöùu veà baïo löïc coøn chöa phoå bieán. Nghieân cöùu ñaàu tieân trong soá naøy laø Ñieàu tra Chaán thöông lieân tröôøng (VMIS) - laø nghieân cöùu döïa vaøo coäng ñoàng coù tính ñaïi dieän cho caû quoác gia ñöôïc thöïc hieän naêm 2001 - ñaõ chæ ra raèng ôû thanh thieáu nieân döôùi 20 tuoåi taïi Vieät Nam, chaán thöông chieám tôùi 70% gaùnh naëng beänh taät, ño löôøng döïa treân toång soá naêm soáng tieàm taøng bò maát (years of potential life lost), trong khi caùc beänh maïn tính chæ chieám 17% vaø caùc beänh truyeàn nhieãm chæ chieám 13% toång gaùnh naëng beänh taät ôû nhoùm ñoái töôïng naøy [5]. Ñoái vôùi nhoùm tuoåi döôùi 20, VMIS chæ ra raèng 95% chaán thöông khoâng gaây töû vong laø khoâng coù chuû ñònh trong khi chæ coù 4% laø coù chuû ñònh. Khoâng gioáng nhö chaán thöông khoâng coù chuû ñònh, coù raát ít nghieân cöùu coù taàm côõ quoác gia veà chaán thöông coù chuû ñònh vaø baïo löïc ôû thanh thieáu nieân Vieät Nam. Ñieàu tra Vò thaønh nieân vaø thanh nieân quoác gia laàn thöù nhaát (SAVY1) ñöôïc xem laø nghieân cöùu quoác gia ñaàu tieân coù ñeà caäp vaán ñeà naøy ôû thanh thieáu nieân. Soá lieäu SAVY1 cho thaáy tyû leä baïo löïc gia ñình laø töông ñoái thaáp [3]. Chæ coù 2,2% thanh thieáu nieân noùi raèng ñaõ töøng bò ngöôøi trong gia ñình gaây thöông tích. Tuy nhieân, tyû leä naøy ôû nam cao hôn nöõ.
SAVY1 cuõng chæ ra raèng thanh thieáu nieân ôû thaønh thò coù nguy cô bò thaønh vieân trong gia ñình gaây thöông tích cao hôn 50% so vôùi thanh thieáu nieân ôû noâng thoân. Ñoái vôùi thanh thieáu nieân ñaõ laäp gia ñình,
tyû leä bò chaán thöông do vôï hoaëc choàng gaây ra chieám 5,2% vaø cao nhaát ôû nhoùm nöõ giôùi coù tuoåi töø 22-25 (8,2%). Tình traïng baïo löïc gia ñình naøy ôû daân toäc Kinh phoå bieán hôn so vôùi caùc daân toäc thieåu soá khaùc (6,1% so vôùi 2,7%) [3,4]. Theo soá lieäu SAVY1, tyû leä thanh thieáu nieân Vieät Nam bò ngöôøi khaùc coá yù gaây thöông tích laø 8%, con soá naøy ôû nam giôùi cao hôn coù yù nghóa thoáng keâ so vôùi nöõ giôùi. Tuy nhieân, chæ coù 1,4% soá ñoái töôïng tham gia nghieân cöùu cho bieát hoï bò ngöôøi khaùc gaây thöông tích naëng ñeán möùc phaûi caàn ñeán chaêm soùc y teá. Sau cuoäc ñieàu tra SAVY1 naêm 2004, ñaõ coù moät soá chính saùch, chieán löôïc ñöôïc xaây döïng vaø thöïc hieän. Quoác hoäi cuõng ñaõ pheâ chuaån Luaät Phoøng, Choáng baïo löïc gia ñình ngaøy 21/11/2007 goàm 6 chöông 22 ñieàu. Tuy nhieân, vieäc thöïc thi luaät naøy tôùi ñaâu, hieän chöa coù soá lieäu chính thöùc. Do ñoù, nghieân cöùu SAVY voøng 2 naêm 2009 ñöôïc tieán haønh vôùi kì voïng seõ cung caáp caùc keát quaû chuû yeáu veà thöïc traïng chaán thöông, baïo löïc nhaèm ñaùnh giaù nhöõng thay ñoåi dieãn ra trong voøng 5 naêm qua. Nhöõng keát quaû vaø so saùnh giöõa SAVY1 vôùi SAVY2 trình baøy trong nghieân cöùu naøy seõ cung caáp caùc thoâng tin caäp nhaät hôn veà söùc khoûe vò thaønh nieân, nhöõng tieán boä ñaõ ñaït ñöôïc cuõng nhö nhöõng thaùch thöùc maø chuùng ta phaûi ñoái maët. Muïc tieâu cuï theå cuûa nghieân cöùu naøy nhaèm: moâ taû tình hình haønh vi chaán thöông coù chuû ñònh ôû vò thaønh nieân vaø thanh nieân Vieät Nam döïa treân soá lieäu SAVY2 naêm 2009, coù so saùnh vôùi tình hình naêm naêm tröôùc (SAVY1) vaø phaân tích moät soá yeáu toá lieân quan.
2. Phöông phaùp nghieân cöùu
Nghieân cöùu söû duïng soá lieäu cuûa cuoäc Ñieàu tra Quoác gia veà vò thaønh nieân vaø thanh nieân Vieät Nam
naêm 2009 (SAVY2), ñoàng thôøi coù so saùnh ñoái chieáu vôùi caùc keát quaû töø Ñieàu tra Quoác gia veà vò thaønh nieân vaø thanh nieân Vieät Nam naêm 2004 (SAVY1).
Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa SAVY2 laø caùc vò thaønh nieân vaø thanh nieân töø 14-25 tuoåi. SAVY2 ñöôïc thöïc hieän treân cô sôû choïn maãu ñaïi dieän cho toaøn boä vò thaønh nieân vaø thanh nieân töø 14-25 tuoåi soáng trong hoä gia ñình treân toaøn quoác, theo 8 vuøng kinh teá, khu vöïc thaønh thò/noâng thoân. Maãu ñieàu tra döïa treân hoä gia ñình ñöôïc xaây döïng döïa treân khung maãu cuûa cuoäc ñieàu tra veà möùc soáng gia ñình Vieät Nam naêm 2008. So vôùi SAVY1, maãu ñieàu tra cuûa SAVY2 bao phuû toaøn boä 63 tænh cuûa Vieät Nam. Maãu ñöôïc choïn theo xaùc suaát tyû leä vôùi qui moâ daân soá (PPS) ñeå ñaûm baûo tính ñaïi dieän. Quaù trình thu thaäp soá lieäu ñöôïc tieán haønh töø giöõa thaùng 5 ñeán cuoái thaùng 6 naêm 2009. Töông töï nhö ôû SAVY1, thanh thieáu nieân ñöôïc môøi ñeán moät ñòa ñieåm trung taâm ñeå tham gia caû phoûng vaán tröïc tieáp cuõng nhö cung caáp thoâng tin qua moät boä phieáu phaùt vaán töï ñieàn. Coù 86% trong toång soá nhöõng ngöôøi ñöôïc môøi, töông öùng vôùi 10.044 thanh thieáu nieân ñaõ tham gia cuoäc ñieàu tra.
Caùc caâu hoûi ñieàu tra trong SAVY2 ñöôïc thieát keá ñeå ñaûm baûo khaû naêng so saùnh giöõa SAVY2 vôùi SAVY1, bao goàm nhieàu chuû ñeà khaùc nhau: thoâng tin nhaân khaåu hoïc, giaùo duïc, vieäc laøm, daäy thì, heïn hoø vaø caùc moái quan heä, söùc khoûe sinh saûn, HIV/AIDS, chaán thöông, beänh taät vaø söùc khoûe theå chaát, kieán thöùc/thaùi ñoä/nieàm tin veà moät loaït caùc vaán ñeà khaùc nhau, baïo löïc, söùc khoûe taâm thaàn, truyeàn thoâng ñaïi chuùng vaø nguyeän voïng cuûa thanh thieáu nieân. Boä caâu hoûi cuûa SAVY2 töông töï nhö SAVY1, bao goàm phaàn hoûi tröïc tieáp vaø phaàn töï ñieàn (goàm caùc haønh vi nhaïy caûm). Soá lieäu ñöôïc Toång cuïc Thoáng keâ laøm saïch vaø quaûn lyù, sau ñoù keát xuaát döôùi daïng daønh cho phaàn meàm SPSS, xöû lyù treân phieân baûn SPSS 18.0.
Trong quaù trình phaân tích coù söû duïng phöông phaùp thoáng keâ ñôn bieán vaø ña bieán ñeå kieåm soaùt caùc yeáu toá gaây nhieãu.
3. Keát quaû nghieân cöùu
3.1. Tình hình baïo löïc gia ñình
Trong SAVY2, tyû leä chaán thöông do baïo löïc gia ñình laø 3,0% (tyû leä naøy vaãn coøn khaù thaáp so vôùi chaâu AÂu vaø khu vöïc Baéc Myõ nhöng ñaõ taêng leân so vôùi tyû leä 2,2% ôû SAVY1)[4,6]. Trong soá nhöõng ngöôøi cho bieát ñaõ töøng bò ñaùnh, 29,5% noùi raèng hoï bò chaán thöông trong voøng 12 thaùng tröôùc khi tieán haønh cuoäc ñieàu tra. Tyû leä bò chaán thöông do baïo löïc trong gia
ñình coù xu höôùng cao hôn khi thanh thieáu nieân ôû ñoä tuoåi treû hôn. ÔÛ nam giôùi, tyû leä naøy ôû caùc nhoùm tuoåi 14-17, 18-21 vaø 22-25 laàn löôït laø 4,4%, 3,2% vaø 1,7%. ÔÛ nöõ giôùi, caùc tyû leä öùng vôùi töøng nhoùm tuoåi treân laàn löôït laø 3,7%, 2,2% vaø 0,8%. Caùc tyû leä naøy cao hôn so vôùi keát quaû cuûa SAVY1, trong ñoù, tyû leä bò chaán thöông do baïo löïc gia ñình ñoái vôùi nam giôùi ôû nhoùm tuoåi 14-17 laø 3,7%, ôû nhoùm tuoåi 18-21 laø 3%
vaø ôû nhoùm tuoåi 22-25 laø 1,2%. Ñoái vôùi nöõ giôùi, caùc tyû leä töông öùng vôùi töøng nhoùm tuoåi naøy laàn löôït laø 1,6%, 1% vaø 2%. Nhìn chung, tyû leä bò haønh hung ôû nam giôùi coù xu höôùng giaûm theo tuoåi.
Töông töï nhö SAVY1, SAVY2 khoâng cho pheùp tìm hieåu ñoái töôïng gaây ra baïo löïc cho thanh thieáu nieân maø chæ coù theå phaân bieät giöõa baïo löïc gia ñình vaø caùc loaïi baïo löïc khaùc. Trong SAVY1, nöõ giôùi coù tuoåi caøng cao thì caøng bò baïo löïc gia ñình thöôøng xuyeân hôn. Nhöng ñieàu naøy khoâng coøn ñuùng trong SAVY2. Nhìn chung, nam thanh thieáu nieân coù nguy cô bò baïo löïc cao hôn. Hình 1 cho thaáy tyû leä chaán thöông do baïo löïc theo nhoùm tuoåi/giôùi vaø tình traïng hoân nhaân. Tyû leä naøy ôû nhoùm ñaõ keát hoân thaáp hôn coù yù nghóa thoáng keâ so vôùi nhoùm chöa keát hoân - ñieàu naøy gôïi yù khaû naêng thanh thieáu nieân chöa keát hoân bò cha meï hay caùc thaønh vieân khaùc trong gia ñình gaây baïo löïc trong khi ñoái vôùi nhoùm ñaõ keát hoân (moät tyû leä nhaát ñònh trong soá naøy coù cuoäc soáng ñoäc laäp) coù ít nguy cô bò caùc thaønh vieân trong gia ñình maø khoâng phaûi laø vôï/choàng gaây chaán thöông hôn.
Cuõng töông töï nhö SAVY1, coù söï khaùc bieät giöõa thaønh thò vaø noâng thoân trong vieäc thanh thieáu nieân ñaõ töøng bò caùc thaønh vieân trong gia ñình ñaùnh. Keát quaû phaân tích ñôn bieán cho thaáy thanh thieáu nieân Hình 1. Tyû leä töøng bò ngöôøi trong gia ñình gaây thöông
tích theo tình traïng hoân nhaân, tuoåi vaø giôùi
thaønh thò cuõng coù nguy cô bò caùc thaønh vieân trong gia ñình gaây thöông tích cao hôn 50% so vôùi thanh thieáu nieân ôû noâng thoân. Thöïc teá, tyû leä bò baïo löïc gia ñình noùi chung laø thaáp nhöng vaãn cao hôn caùc tyû leä ñöôïc baùo caùo trong SAVY1 (4,1% ôû thaønh thò so vôùi 2,7% ôû noâng thoân, trong khi caùc tyû leä naøy trong SAVY1 laàn löôït laø 3% vaø 2%). Tuy nhieân, töông töï nhö SAVY1, tyû leä bò baïo löïc gia ñình giöõa caùc daân toäc khaùc nhau, giöõa caùc möùc ñoä tình traïng kinh teá khaùc nhau trong SAVY2 khoâng coù söï khaùc nhau coù yù nghóa thoáng keâ.
Ñoái vôùi thanh thieáu nieân ñaõ keát hoân, SAVY2 cuõng xem xeùt tyû leä bò vôï/choàng haønh hung (Hình 2).
Tyû leä naøy ôû möùc 4,1%, cao hôn so vôùi tyû leä bò caùc thaønh vieân khaùc trong gia ñình gaây thöông tích nhöng vaãn thaáp hôn tyû leä bò vôï/choàng ñaùnh trong SAVY1 (5,2%). Trong SAVY2, khi goäp chung caùc nhoùm tuoåi, tyû leä nöõ giôùi cho bieát laø naïn nhaân cuûa baïo löïc trong hoân nhaân cao gaáp gaàn 6 laàn so vôùi nam (5,8% so vôùi 1%, p<0,001) nhöng vaãn hôi thaáp hôn tyû leä cuûa SAVY1 (hình 2). Tuy nhieân, khi phaân tích theo nhoùm tuoåi, nöõ giôùi thuoäc hai nhoùm tuoåi treû hôn (14-17 vaø 18-21) coù tyû leä bò baïo löïc trong hoân nhaân ôû SAVY2 cao hôn so vôùi tyû leä naøy trong SAVY1.
Nhöõng keát quaû cho thaáy maëc duø tyû leä bò baïo löïc trong hoân nhaân noùi chung laø thaáp nhöng gaùnh naëng naøy khoâng ñoàng ñeàu giöõa nam vaø nöõ.
Khi so saùnh söï khaùc bieät veà tyû leä baïo löïc do vôï/choàng gaây ra giöõa noâng thoân vaø thaønh thò, nöõ giôùi soáng ôû thaønh thò coù xu höôùng bò baïo löïc nhieàu hôn so vôùi ôû noâng thoân (8,4% so vôùi 5,3%); nhöng söï khaùc bieät naøy chöa ñaït möùc coù yù nghóa thoáng keâ. Tyû leä bò baïn ñôøi gaây baïo löïc hôi cao hôn ôû nhoùm coù ñieàu kieän kinh teá thaáp hôn ñoái vôùi caû nam laãn nöõ. Nhoùm ñoái töôïng töøng bò baïn ñôøi ñaùnh coù tyû leä haøi loøng vôùi cuoäc soáng hoân nhaân cuûa mình thaáp hôn so vôùi nhöõng ngöôøi khoâng bò choàng/vôï ñaùnh (65,2% so vôùi 93,7%). Khi ñöôïc hoûi veà vaán ñeà bò ñaùnh, moät ñieàu lyù thuù laø nam giôùi ñaõ keát hoân coù xu höôùng ít bò ñaùnh hôn. Töông töï, nam giôùi cuõng coù tyû leä ñaùnh vôï thaáp hôn so vôùi tyû leä ñöôïc baùo caùo bôûi nhoùm nöõ tham gia nghieân cöùu. Thöïc teá naøy cuõng xaûy ra ñoái vôùi caâu hoûi veà vieäc bò ñaùnh trong voøng 12 thaùng tröôùc khi tieán haønh ñieàu tra. ÔÛ nhoùm nhöõng ngöôøi ñaõ keát hoân, 1,4% thöøa nhaän vieäc vôï ñaùnh choàng vaø 9% cho bieát choàng ñaùnh vôï. Trong caû hai tröôøng hôïp, nam giôùi ñeàu coù xu höôùng ít thöøa nhaän söï vieäc hôn. Chuùng toâi cho raèng coù theå nam giôùi ñaõ keát hoân thöôøng sôï bò
"maát maët" neân hoï ít thöøa nhaän vieäc xaûy ra baïo löïc
gia ñình hôn.
Baïo löïc tình duïc cuõng laø moät hình thöùc baïo löïc
trong hoân nhaân. Coù 1,0% nam giôùi töøng laø naïn nhaân cuûa hình thöùc baïo löïc naøy vaø 3,2% nöõ giôùi noùi raèng hoï töøng bò choàng/vôï eùp buoäc quan heä tình duïc trong khi mình khoâng muoán. Tuy nhieân, côõ maãu ôû ñaây raát nhoû, chöa cho pheùp ñöa ra keát luaän veà vaán ñeà naøy.
Ngoaøi haønh vi ñaùnh vôï/choàng, SAVY2 cuõng nghieân cöùu caùc haønh vi baïo löïc khaùc do baïn ñôøi gaây ra: quaùt thaùo, chöûi tuïc hay caám laøm moät vieäc gì ñoù.
Caàn löu yù raèng trong khi nöõ ñaõ keát hoân coù tyû leä bò ñaùnh cao hôn, nam ñaõ keát hoân laïi coù tyû leä bò caùc hình thöùc baïo löïc khaùc cao hôn (35% nam so vôùi 29% nöõ, p<0,05). Tyû leä nöõ töøng bò quaùt thaùo cao hôn moät chuùt so vôùi tyû leä naøy ôû nam (22,7% so vôùi 18,5%). Tuy nhieân, nöõ giôùi coù xu höôùng thích ngaên caûn choàng laøm nhöõng ñieàu hoï muoán hôn: 25,5% nam giôùi noùi raèng vôï hoï töøng ngaên caám hoï laøm moät soá vieäc so vôùi tyû leä 18,7% ôû nöõ giôùi (p<0.01). Moâ hình naøy cuõng töông töï nhö trong SAVY1 [3,6].
3.2. Haønh vi baïo löïc ngoaøi gia ñình vaø yeáu toá lieân quan
Veà haønh vi baïo löïc ngoaøi gia ñình, SAVY thu thaäp thoâng tin veà tình traïng ngöôïc ñaõi, gaây thöông tích ôû thanh thieáu nieân cuøng caùc yeáu toá nguy cô vaø tyû leä thanh thieáu nieân bò nhöõng ngöôøi khoâng phaûi thaønh vieân gia ñình coá yù gaây thöông tích. Keát quaû phaân tích cho thaáy 7,6% thanh thieáu nieân töøng bò ngöôøi ngoaøi gia ñình coá yù gaây thöông tích, tyû leä naøy khoâng thay ñoåi nhieàu so vôùi SAVY1. Khi phaân tích theo nhoùm tuoåi, tyû leä bò baïo löïc do ngöôøi ngoaøi gia ñình gaây ra ôû caùc nhoùm tuoåi khaùc nhau ôû möùc töø 7,1% ñeán 8,9% nhöng cao nhaát ôû nhoùm 18-21 tuoåi,
Hình 2. Tyû leä thanh nieân ñaõ keát hoân töøng bò vôï/choàng haønh hung
vaø cuõng töông töï nhö SAVY1, tyû leä naøy ôû nam cao hôn coù yù nghóa thoáng keâ so vôùi nöõ: 12,8% so vôùi 2,3% (tyû leä trong SAVY1 laø 13,6% ôû nam vaø 2,4%
ôû nöõ). Khaùc vôùi SAVY1, khoâng coù söï khaùc bieät veà tyû leä bò baïo löïc ngoaøi gia ñình giöõa noâng thoân vaø thaønh thò ôû nam giôùi (13,9% so vôùi 13,6%) trong SAVY2, tyû leä baïo löïc ôû thaønh thò ñaõ cao hôn coù yù nghóa thoáng keâ so vôùi noâng thoân (15,2% so vôùi 12,0%, p<0,05). Thanh thieáu nieân thuoäc caùc daân toäc Kinh/Hoa coù tyû leä bò baïo löïc ngoaøi gia ñình cao hôn so vôùi thanh thieáu nieân thuoäc caùc daân toäc khaùc, nhaát laø ôû nam giôùi (Hình 3).
Beân caïnh vieäc tìm hieåu thoâng tin veà caùc tröôøng hôïp thanh thieáu nieân laø naïn nhaân, SAVY2 cuõng thu thaäp thoâng tin veà caùc haønh vi baïo löïc khaùc bao goàm vieäc tham gia caùc baêng nhoùm, tuï taäp gaây roái, ñua xe, mang vuõ khí vaø haønh vi thanh thieáu nieân gaây thöông tích cho ngöôøi khaùc naëng ñeán möùc caàn phaûi chaêm soùc y teá. Nhìn chung, nhöõng haønh vi naøy maëc duø coù xuaát hieän vaø cao hôn tyû leä ôû SAVY1 nhöng vaãn ôû möùc khoâng ñaùng keå. Trong toång soá nhöõng thanh thieáu nieân tham gia nghieân cöùu, chæ coù 2,6% ñaõ töøng tham gia ñua xe, 4,7% töøng tuï taäp gaây roái (hai tyû leä naøy ôû SAVY 1 laàn löôït laø 1,2% vaø 2,5%). Tyû leä thanh thieáu nieân töøng mang vuõ khí laø 2,8% (tyû leä naøy ôû SAVY1 laø 2,3%). Haønh vi tuï taäp gaây roái xaûy ra thöôøng xuyeân ôû nam giôùi (2,6%) vaø ôû khu vöïc thaønh thò (10,7%) hôn laø ôû nöõ giôùi (1,2%) vaø ôû khu vöïc noâng thoân (6,8%). Söï khaùc bieät veà giôùi vaø khaùc bieät giöõa noâng thoân, thaønh thò laø coù yù nghóa thoáng keâ.
Beân caïnh ñoù, thu nhaäp caøng cao thì tyû leä cho bieát ñaõ töøng tuï taäp gaây roái cuõng cao hôn: 9,4% ôû nam giôùi soáng trong caùc gia ñình khaù giaû, so vôùi 8,4% ôû caùc gia ñình coù ñieàu kieän kinh teá trung bình vaø 4,9% ôû caùc gia ñình ngheøo (caùc tyû leä töông öùng ôû nöõ giôùi laàn
löôït laø 2,2%, 1,5% vaø 0,9%).
Veà haønh vi baïo löïc giöõa caùc caù nhaân ôû thanh thieáu nieân, keát quaû SAVY2 cho thaáy tyû leä thanh thieáu nieân töøng gaây thöông tích cho ngöôøi khaùc traàm troïng ñeán möùc caàn can thieäp y teá vaãn ôû möùc thaáp (1,4%) töông töï nhö ôû SAVY1. Nam giôùi laø ñoái töôïng chuû yeáu gaây ra caùc haønh vi baïo löïc naøy; chaúng haïn nhö 4,3% nam thanh thieáu nieân thaønh thò vaø 2,0% nam thanh thieáu nieân noâng thoân ñaõ töøng gaây thöông tích cho ngöôøi khaùc trong khi caùc tyû leä naøy ôû nöõ giôùi laàn löôït chæ ôû möùc 0,6% vaø 0,2%. Trong soá nhöõng ngöôøi töøng say röôïu bia, tyû leä töøng gaây thöông tích cho ngöôøi khaùc laø 3,5% trong khi tyû leä naøy ôû nhöõng ngöôøi chöa töøng say röôïu bia chæ laø 0,4% (p<0,001). Ngoaøi ra, thanh thieáu nieân töøng bò ngöôøi trong gia ñình gaây thöông tích cuõng coù nhieàu khaû naêng gaây thöông tích cho ngöôøi khaùc ôû beân ngoaøi gia ñình hôn.
Ñeå tìm hieåu caùc yeáu toá lieân quan, nhoùm nghieân cöùu ñaõ thöïc hieän phaân tích ña bieán nhaèm xaùc ñònh caùc yeáu toá coù khaû naêng döï ñoaùn maïnh nhaát haønh vi baïo löïc ñoái vôùi ngöôøi khaùc. Moät loaït caùc yeáu toá veà kinh teá xaõ hoäi, gia ñình, baïn beø, coäng ñoàng vaø tröôøng hoïc cuõng nhö caùc yeáu toá tình caûm vaø thoùi quen caù nhaân ñaõ ñöôïc xem xeùt khi phaân tích. Baûng 1 toùm taét 2 moâ hình phaân tích soá lieäu: moâ hình 1 treân toaøn boä maãu nghieân cöùu vaø moâ hình 2 vôùi nhöõng thanh thieáu nieân coøn ñang ñi hoïc.
4. Baøn luaän
Maëc duø moâ hình chung veà chaán thöông coù chuû ñònh ôû SAVY2 khoâng coù söï khaùc bieät so vôùi SAVY1 vaø tyû leä caùc haønh vi baïo löïc vaãn ôû möùc töông ñoái thaáp nhöng SAVY2 ñaõ cho thaáy möùc ñoä gia taêng cuûa caùc haønh vi naøy. Lieân quan ñeán haønh vi baïo löïc trong gia ñình, 3% thanh thieáu nieân cho bieát ñaõ töøng bò chaán thöông do ngöôøi trong gia ñình gaây ra. Tyû leä bò baïo löïc trong gia ñình theo tuoåi vôùi giôùi trong SAVY2 ñeàu cao hôn so vôùi SAVY1 vaø nhìn chung, nam thanh thieáu nieân deã bò baïo löïc hôn [3]. Beân caïnh ñoù, thanh thieáu nieân thaønh thò coù nguy cô bò ngöôøi trong gia ñình gaây thöông tích cao hôn 50%
so vôùi thanh thieáu nieân noâng thoân. Ñoái vôùi thanh nieân treû ñaõ laäp gia ñình, tyû leä bò baïn ñôøi gaây thöông tích laø 4,1% (so vôùi tyû leä 5,2% ôû SAVY1), tyû leä ôû nam cao hôn coù yù nghóa thoáng keâ so vôùi nöõ. Xung ñoät trong gia ñình coù theå daãn tôùi caùc haønh vi xaáu giöõa vôï vaø choàng bao goàm quaùt thaùo, chöûi bôùi, caám ñoaùn hay ñaùnh ñaäp laãn nhau, v.v… Nöõ bò ñaùnh ñaäp Hình 3. Tyû leä töøng bò ngöôøi ngoaøi gia ñình coá yù gaây
thöông tích theo nhoùm daân toäc.
nhieàu hôn nam, vaø nhöõng keát quaû naøy laø raát ñaùng löu yù. Trong nhoùm ñoái töôïng ñaõ keát hoân, coù 1,4%
thöøa nhaän vieäc vôï haønh hung choàng. Tyû leä thöøa nhaän vieäc choàng haønh hung vôï laø 3,9%. Maëc duø trong nhoùm ñoái töôïng ñaõ keát hoân naøy, nöõ thöôøng bò ñaùnh ñaäp nhieàu hôn nhöng nam giôùi laïi coù tyû leä chòu ñöïng caùc haønh vi xaáu khaùc cao hôn (35% nam so vôùi gaàn 29% nöõ, p<0,05). Keát quaû naøy raát gioáng vôùi keát quaû tìm ñöôïc trong SAVY1 [4], vaø coù theå so saùnh ñöôïc vôùi moät soá nghieân cöùu khaùc ôû qui moâ nhoû hôn [2].
Soá lieäu baïo löïc giöõa caùc caù nhaân beân ngoaøi phaïm vi gia ñình ôû SAVY2 raát gioáng vôùi moâ hình tìm ñöôïc ôû SAVY1. Tyû leä bò ngöôøi khaùc coá tình gaây thöông tích ôû thanh thieáu nieân Vieät Nam laø 8% vaø tyû leä naøy ôû nam cao hôn coù yù nghóa thoáng keâ so vôùi nöõ. Chæ coù 4% cho bieát ñaõ ñaõ töøng gaây thöông tích cho ngöôøi khaùc ñeán möùc caàn phaûi chaêm soùc y teá.
Maëc duø tyû leä mang vuõ khí, tham gia tuï taäp, gaây roái hay ñua xe laø khoâng cao (caùc tyû leä naøy laàn löôït laø 2,8%, 4,7% vaø 2,5%) nhöng ñeàu cao hôn so vôùi SAVY1 [4]. Moät ñieàu quan troïng laø moät soá haønh vi trong soá naøy ñaõ ñöôïc chöùng minh laø yeáu toá nguy cô cuûa haønh vi gaây baïo löïc cho ngöôøi khaùc. Thanh thieáu nieân laø nam giôùi, soáng ôû thaønh thò, ñaõ töøng say röôïu bia, töøng bò ngöôøi khaùc coá yù gaây thöông tích, ñaõ töøng tham gia tuï taäp gaây roái, töøng mang vuõ khí vaø coù möùc ñoä töï troïng thaáp hay gaây thöông tích cho ngöôøi khaùc nhaát.
Phaân tích ña bieán ñaõ moät laàn nöõa khaúng ñònh moät soá yeáu toá nguy cô cuûa haønh vi baïo löïc ñaõ töøng ñöôïc tìm thaáy trong SAVY1 nhö: giôùi tính (Nam giôùi nguy cô cao hôn nöõ 2,6 laàn); VTN töøng say röôïu bia (nguy cô taêng leân 3,3 laàn); VTN töøng bò ngöôøi khaùc gaây thöông tích (nguy cô taêng leân 3,2 laàn); vaø moät soá haønh vi coù haïi khaùc (tham gia tuï taäp, gaây roái, töøng mang theo vuõ khí). Ngoaøi ra, SAVY2 cuõng tìm ra ñöôïc 3 yeáu toá lieân quan quan troïng khaùc: 1) thanh thieáu nieân thaønh thò coù nguy cô cao hôn gaàn 2 laàn so vôùi noâng thoân; 2) thanh thieáu nieân töøng bò baïo löïc trong gia ñình coù nguy cô gaây baïo löïc cao hôn 2,8 laàn; vaø 3) thanh thieáu nieân gaén boù chaët cheõ vôùi gia ñình coù nguy cô gaây baïo löïc thaáp hôn gaàn 80%. Roõ raøng laø söï gaén keát vôùi gia ñình laø yeáu toá coù yù nghóa baûo veä raát lôùn. Thanh thieáu nieân cho bieát coù söï gaén boù chaët cheõ vôùi gia ñình coù nguy cô gaây thöông tích coù chuû ñònh cho ngöôøi khaùc ít hôn 80%. Tuoåi, daân toäc, khu vöïc ñòa lyù, ñieàu kieän kinh teá-xaõ hoäi, tình traïng buoàn chaùn, möùc ñoä töï troïng khoâng phaûi laø caùc yeáu toá lieân quan coù yù nghóa thoáng keâ. Moät ñieàu lyù thuù laø trong baûng 1, maëc duø moâ hình hoài quy thöù nhaát cho thaáy söï gaén boù vôùi nhaø tröôøng laø yeáu toá baûo veä nhöng trong moâ hình 2, söï gaén boù vôùi cha meï khoâng coøn laø yeáu toá baûo veä nöõa. Ñieàu naøy coù theå do vieäc cho bieát coù söï gaén boù vôùi cha meï laø thoâng thöôøng, phoå bieán. Roõ raøng laø sinh soáng ôû thaønh thò, tham gia tuï taäp, gaây roái, mang theo vuõ khí vaø töøng say röôïu bia laø caùc yeáu toá nguy cô raát thoáng nhaát.
Coù nhieàu yeáu toá veà söùc khoûe taâm thaàn coù lieân quan coù yù nghóa thoáng keâ hôn trong moâ hình naøy, trong ñoù möùc ñoä töï troïng ñoùng vai troø quan troïng hôn ñoái vôùi nhöõng thanh thieáu nieân coøn ñang ñi hoïc naøy. Keát quaû ñoù moät laàn nöõa khaúng ñònh vai troø quan troïng cuûa vieäc giaûm thieåu taùc ñoäng tieâu cöïc cuûa caùc yeáu toá nguy cô ñaõ ñöôïc khaúng ñònh nhö söû duïng röôïu bia, tham gia tuï taäp, gaây roái, mang vuõ khí vaø coù luùc cho thaáy söï gaén keát vôùi gia ñình cuõng nhö loøng töï Baûng 1. Hai moâ hình hoài quy logic döï ñoaùn khaû naêng
thanh thieáu nieân töøng gaây chaán thöông coù chuû ñònh cho ngöôøi khaùc
troïng laø caùc caùc yeáu toá baûo veä ñoái vôùi haønh vi gaây baïo löïc cho ngöôøi khaùc.
Chính saùch quoác gia veà phoøng choáng tai naïn thöông tích seõ trôû neân toaøn dieän hôn neáu chuùng ta boå sung caùc vaán ñeà veà chaán thöông coù chuû ñònh/baïo löïc.
Caùc chöông trình phoøng choáng chaán thöông vaø/hoaëc caùc chöông trình naâng cao söùc khoûe thanh thieáu nieân caàn phaûi öu tieân kieåm soaùt moät soá haønh vi nguy cô ôû thanh thieáu nieân, nhö: baïo löïc baêng nhoùm, tuï taäp gaây roái vaø mang vuõ khí neáu chuùng ta muoán phaùt trieån moâ hình coäng ñoàng an toaøn cuõng nhö nhöõng chieán dòch kieåm soaùt baïo löïc coù hieäu quaû cao.
Baïo löïc gia ñình ñaõ coù xu höôùng taêng. Nhöõng nghieân cöùu saâu hôn caàn taäp trung vaøo caùc vaán ñeà coøn chöa coù nhieàu thoâng tin nhö nguyeân nhaân baïo
löïc gia ñình, ñeå cung caáp nhöõng hieåu bieát saâu saéc hôn cho caùc nhaø chuyeân moân vaø hoaïch ñònh chính saùch. Ñoàng thôøi, vieäc chuù troïng ñaëc bieät tôùi baûo veä phuï nöõ, ñaëc bieät laø nöõ thanh thieáu nieân trong gia ñình seõ giuùp giaûm thieåu nguy cô baïo löïc cuõng nhö laïm duïng trong gia ñình. Vaän ñoäng cha meï vaø caùc thaønh vieân trong gia ñình taêng cöôøng giao tieáp vaø gaén keát hôn nöõa vôùi thanh thieáu nieân seõ giuùp giaûm nguy cô coù caùc haønh vi baïo löïc ñoái vôùi ngöôøi khaùc ôû nhoùm ñoái töôïng naøy. Vieäc söû duïng röôïu bia caàn ñöôïc kieåm soaùt moät caùch toaøn dieän hôn nöõa. Giaûm söû duïng röôïu bia seõ coù taùc ñoäng maïnh meõ leân vieäc kieåm soaùt chaán thöông caû coù chuû ñònh vaø khoâng chuû ñònh. Neân sôùm coù quy ñònh phaùp luaät veà giôùi haïn tuoåi mua baùn vaø söû duïng röôïu bia.
Taøi lieäu tham khaûo
Tieáng Anh
1. Cheng, T.L., et al., Adolescent Assault Injury: Risk and Protective Factors and Locations of Contact for Intervention. Pediatrics, 2003. 112(4): p. 931-938.
2. Krantz, G. and N. Vung. The role of controlling behaviour in intimate partner violence and its health effects: a population based study from rural Vietnam. BMC Public Health, 2009. 9(1): p. 1-10-10.
3. Linh, L.C., Monograph on Illness, Injury and Violence of Vietnamese Youth. Ministry of Health of Vietnam 2006.
4. Linh, L.C., Illness, Injury, and Violence among Vietnamese Youth. Specific topic report, SAVY, 2006.
5. Linnan, M.J.P., Cuong V; Le, Linh C; Le, Phuong N; Le, Anh V (Editors),, Report to UNICEF on the Vietnam Multi- center Injury Survey. Hanoi School of Public Health, 2003.
6. Ministry of Health, General Statistical Office. Report on National Health Survey 2001-2002. Medical Publishing House, Ha Noi, 2003.
