Toång quan veà oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø do khoùi chaát ñoát sinh khoái vaø nguy cô söùc khoûe
Traàn Thò Tuyeát Haïnh (*), Leâ Thò Thanh Höông (*), Traàn Khaùnh Long (*), Traàn Nöõ Quyù Linh (**)
Khoaûng moät phaàn ba daân soá theá giôùi söû duïng caùc chaát höõu cô nhö phaân ñoäng vaät, muøn cöa, goã, than cuûi, rôm raï, voû traáu v.v. laøm nhieân lieäu ñeå ñun naáu, söôûi aám vaø chieáu saùng. Nguoàn nhieân lieäu naøy ñöôïc goïi laø chaát ñoát sinh khoái vaø vieäc söû duïng caùc nhieâu lieäu naøy ñaõ gaây oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí trong nhaø, taùc ñoäng xaáu tôùi söùc khoûe coäng ñoàng taïi nhieàu quoác gia treân theá giôùi. Nhieàu baèng chöùng cho thaáy phôi nhieãm vôùi caùc chaát oâ nhieãm trong khoùi chaát ñoát sinh khoái laøm taêng nguy cô maéc caùc beänh ñöôøng hoâ haáp (nhö vieâm phoåi, beänh lao, beänh phoåi taéc ngheõn maõn tính, ung thö phoåi vaø hen suyeãn), caân naëng sô sinh thaáp, ñuïc thuûy tinh theå vaø caùc beänh lyù veà tim maïch. Ñaây laø moät trong nhöõng moái ñe doïa lôùn tôùi söùc khoûe toaøn caàu, ñoøi hoûi phaûi coù nhieàu noã löïc ñeå phoøng choáng thoâng qua caùc nghieân cöùu, chính saùch vaø chöông trình can thieäp. Tuy nhieân, vaán ñeà naøy chöa ñöôïc quan taâm ñuùng möùc, ñaëc bieät laø ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån, trong ñoù coù Vieät Nam. ÔÛ nöôùc ta, hieän coù raát ít nghieân cöùu tìm hieåu veà nhöõng aûnh höôûng cuûa khoùi chaát ñoát sinh khoái tôùi söùc khoûe coäng ñoàng vaø chöa coù nhöõng giaûi phaùp phuø hôïp ñeå haïn cheá nhöõng taùc ñoäng coù haïi tôùi moâi tröôøng vaø söùc khoûe cuûa khoùi chaát ñoát sinh khoái. Baøi baùo naøy toång quan caùc thoâng tin saün coù töø caùc nghieân cöùu ñöôïc coâng boá treân côû sôû döõ lieäu ScienceDirect veà thöïc traïng söû duïng chaát ñoát sinh khoái, oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø do khoùi chaát ñoát sinh khoái vaø nguy cô söùc khoûe coäng ñoàng, moät soá giaûi phaùp hieäu quaû giuùp giaûm nguy cô… töø ñoù ñöa ra moät soá khuyeán nghò veà vaán ñeà naøy taïi Vieät Nam.
Töø khoùa: chaát ñoát sinh khoái, khoùi chaát ñoát sinh khoái, nguy cô söùc khoûe
A review on indoor air pollution due to biomass smoke and health risks
Tran Thi Tuyet Hanh (*), Le Thi Thanh Huong (*), Tran Khanh Long (*), Tran Nu Quy Linh (**)
It is estimated that animal dung, sawdust, wood, coal, chaff, dried straw, hay, and other crop residues, etc. are being used by approximately one third of the world's population as their fuel sources for cooking, lighting and heating at home. These energy sources are called biomass fuels and their uses have become sources for indoor air pollution, bringing negative health impacts for the community in many countries worldwide. Scientific evidence shows that being exposed to hazards in biomass smoke increases risks of having various diseases, such as respiratory diseases (e.g. pneumonia, tuberculosis
1. Phöông phaùp tìm kieám taøi lieäu y vaên vaø moät soá keát quaû
Nhoùm taùc giaû ñaõ söû duïng cô sôû döõ lieäu ScienceDirect ñeå tìm kieám caùc nghieân cöùu veà khoùi chaát ñoát sinh khoái vaø aûnh höôûng söùc khoûe ñöôïc ñaêng taûi treân caùc taïp chí khoa hoïc, saùch, baùo caùo v.v. Töø khoùa duøng ñeå tìm kieám taøi lieäu laø: biomass smoke and health effect (khoùi chaát ñoát sinh khoái vaø aûnh höôûng söùc khoûe). Keát quaû cho thaáy ñeán thôøi ñieåm 15 thaùng 3 naêm 2012 coù taát caû 3.179 taøi lieäu coù lieân quan ñeán chuû ñeà naøy ñöôïc coâng boá, trong ñoù coù 2.848 baøi baùo ñaêng treân caùc taïp chí quoác teá, 438 cuoán saùch vaø 123 baùo caùo coù lieân quan. Neáu tính theo thôøi gian thì coù 1.415 taøi lieäu ñöôïc xuaát baûn trong 5 naêm gaàn ñaây (tính töø 1/2008), trong ñoù 275 baøi xuaát baûn naêm 2008, 247 baøi xuaát baûn naêm 2009, 267 baøi xuaát baûn naêm 2010, 430 baøi xuaát baûn
naêm 2011 vaø 198 baøi xuaát baûn trong quyù I naêm 2012. Hình 1 moâ taû caùc taøi lieäu tìm thaáy, phaân theo moät soá chuû ñeà lieân quan tôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái vaø aûnh höôûng söùc khoûe.
Khoâng phaûi taát caû 3.179 taøi lieäu hieån thò ôû phaàn keát quaû ñeàu coù noäi dung cuï theå veà chuû ñeà khoùi chaát and chronic obstructive pulmonary disease, lung cancer, and asthma), low birth weight, cataracts, and cardiovascular problems. Biomass smoke is one of the major global public health problems requiring greater attention and investment for risk management through research, policy-making and intervention programs. However, in developing countries, including Viet Nam, biomass smoke and its negative health impacts have not been given adequate attention. To date, there have been very few publications on international peer review journals and studies on impacts of biomass smoke on public health in the country. This article reviews the available national and international information (available in ScienceDirect Database) on the current status of biomass fuel use, indoor air pollution due to biomass smoke and potential health risks, effective measures to reduce the health risks due to being exposed to biomass smoke and recommendations made for this issue in Viet Nam.
Key words: biomass fuel, biomass smoke, health risks
Caùc taùc giaû:
(*) - Ths. Traàn Thò Tuyeát Haïnh, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng, 138 Giaûng Voõ, Haø Noäi.
Email: [email protected]
- Ths. Leâ Thò Thanh Höông, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng, 138 Giaûng Voõ, Haø Noäi.
Email: [email protected]
- CN. Traàn Khaùnh Long, Tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng, 138 Giaûng Voõ, Haø Noäi. Email: [email protected] (**) CN. Traàn Nöõ Quyù Linh, Trung taâm Y teá döï phoøng Haø Tónh, 71B Ñöôøng Haûi Thöôïng Laõn OÂng,
Thaønh phoá Haø Tónh. Email: [email protected]
Hình 1. Keát quaû tìm kieám taøi lieäu y vaên treân cô sôû döõ lieäu ScienceDirect, phaân theo caùc chuû ñeà lieân quan tôùi khoùi chaát ñoái sinh khoái vaø aûnh höôûng söùc khoûe
ñoát sinh khoái vaø aûnh höôûng söùc khoûe. Nhoùm taùc giaû choïn cheá ñoä giôùi haïn "limit search" ñeå choïn caùc baøi baùo coù chuû ñeà lieân quan (Hình 1) vaø choïn ñöôïc 447 baøi. Nhoùm taùc giaû ñoïc tieâu ñeà cuûa caùc taøi lieäu naøy ñeå choïn löïa caùc baøi baùo coù noäi dung lieân quan ñeán
"khoùi chaát ñoát sinh khoái" vaø "aûnh höôûng söùc khoûe", sau ñoù ñoïc phaàn toùm taét vaø nhoùm taùc giaû choïn ñöôïc 43 baøi baùo coù noäi dung chuyeân saâu veà thöïc traïng söû duïng chaát ñoát sinh khoái, oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø do khoùi chaát ñoát sinh khoái, aûnh höôûng söùc khoûe coäng ñoàng vaø giaûi phaùp giaûm nguy cô söùc khoûe (öu tieân choïn caùc baøi toång quan taøi lieäu) ñeå söû duïng phaân tích vaø vieát baøi toång quan naøy.
2. Giôùi thieäu veà chaát ñoát sinh khoái
Chaát ñoát sinh khoái laø nhieân lieäu töï nhieân töø thöïc vaät hoaëc ñoäng vaät (nhö goã, muøn cöa, phaân ñoäng vaät, than cuûi, rôm raï, coû khoâ, voû traáu v.v.). Ñaây laø nhoùm nhieân lieäu ñöôïc söû duïng phoå bieán trong ñun naáu vaø söôûi aám taïi nhieàu quoác gia treân theá giôùi, ñaëc bieät laø taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån vaø cuõng laø nguoàn gaây oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí nghieâm troïng. Toå chöùc Y teá Theá giôùi (WHO) ñaùnh giaù möùc ñoä gaây oâ nhieãm khoâng khí, hieäu quaû vaø chi phí caùc chaát ñoát qua moâ hình "thang naêng löôïng" [38]. Nhöõng nguyeân lieäu reû vaø saün coù nhö phaân ñoäng vaät, rôm raï caønh caây khoâ vaø coû khoâ laø nhöõng chaát ñoát keùm hieäu quaû vaø gaây oâ nhieãm lôùn nhaát neân ñöôïc xeáp ôû baäc döôùi cuøng cuûa thang naêng löôïng. Muøn cöa, goã vaø than cuûi laø chaát ñoát sinh khoái hieäu quaû cao hôn vaø ôû baäc tieáp theo.
Tieáp ñeán laø daàu löûa, than, khí ga (khoâng thuoäc nhoùm chaát ñoát sinh khoái) laø nguoàn naêng löôïng deã chaùy, hieäu quaû ñoàng thôøi ít gaây oâ nhieãm hôn. ÔÛ baäc cao nhaát cuûa thang naêng löôïng laø ñieän, laø nguoàn naêng löôïng ít gaây oâ nhieãm khoâng khí nhaát.
3. Toång quan veà thöïc traïng söû duïng chaát ñoát sinh khoái
3.1. Thöïc traïng söû duïng chaát ñoát sinh khoái treân theá giôùi
Soá lieäu töø Baûng 1 cho thaáy löôïng chaát ñoát sinh khoái ñöôïc söû duïng haøng naêm khoaûng töø 1-2 Giga taán, chieám 8-14% naêng löôïng tieâu thuï treân theá giôùi (Baûng 1). Tuy nhieân, möùc tieâu thuï naêng löôïng töø chaát ñoát sinh khoái coù söï khaùc bieät lôùn giöõa caùc nöôùc coù neàn kinh teá khaùc nhau. ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån, naêng löôïng töø chaát ñoát sinh khoái chieám tyû leä raát thaáp trong khi ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån tyû leä naøy
thöôøng chieám khoaûng 50% vaø thaäm chí leân ñeán 95%
ôû moät soá nöôùc coù thu nhaäp thaáp [33]. Khoaûng 2,4 tyû ngöôøi hieän söû duïng chaát ñoát sinh khoái laøm nguoàn nhieân lieäu chính cho vieäc ñun naáu, söôûi aám vaø thaép saùng [33]; [40]. Trung Quoác, Haøn Quoác, Nam Phi vaø moät soá nöôùc khaùc cuõng söû duïng than laøm nhieân lieäu phoå bieán ñaùp öùng nhu caàu ñun naáu [14]. Khi söû duïng chaát ñoát sinh khoái trong nhaø maø thieáu söï löu thoâng gioù, hoaëc thoâng gioù keùm (do beáp thieát keá sai quy caùch, khoâng coù oáng khoùi hoaëc loã thoâng gioù) ñeå ñaåy khí, tro buïi vaø caùc chaát ñoäc haïi phaùt sinh töø quaù trình ñoát chaùy ra ngoaøi seõ gaây oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí trong nhaø. Nhu caàu söû duïng chaát ñoát sinh khoái ôû caùc quoác gia vaø caùc khu vöïc khaùc nhau laø khaùc nhau do 4 nhoùm nhaân toá aûnh höôûng ñeán haønh vi söû duïng nhieân lieäu, bao goàm: (a) giaù caû cuûa nhieân lieäu, daïng beáp loø vaø khaû naêng tieáp caän nguoàn nhieân lieäu; (b) tính chaát kyõ thuaät cuûa beáp loø vaø caùc vaät duïng ñun naáu; (c) yeáu toá vaên hoùa, taäp tuïc cuûa töøng nöôùc vaø (d) nhöõng aûnh höôûng söùc khoûe tieàm taøng cuûa moãi loaïi nhieân lieäu [20].
3.2. Thöïc traïng söû duïng chaát ñoát sinh khoái taïi Vieät Nam
Vieät Nam laø moät nöôùc noâng nghieäp neân coù nguoàn nhieân lieäu sinh khoái lôùn vaø ña daïng töø goã, cuûi, than, traáu, muøn cöa, baõ caø pheâ, rôm raï, baõ mía v.v.
Pheá phaåm noâng nghieäp raát phong phuù doài daøo ôû vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long, chieám khoaûng 50% toång saûn löôïng pheá phaåm noâng nghieäp treân toaøn quoác vaø vuøng ñoàng baèng soâng Hoàng vôùi 15%
toång saûn löôïng toaøn quoác [19]. Hieän nay, khoaûng 90% saûn löôïng sinh khoái ñöôïc duøng ñeå ñun naáu trong khi chæ coù khoaûng 2% ñöôïc duøng laøm phaân boùn höõu cô vaø phaân boùn vi sinh (töø nguoàn pheá phaåm chaên nuoâi troàng troït, buøn vaø baõ mía töø caùc nhaø maùy
Nhieân lieäu hoùa thaïch Daàu
Than Khí ga töï nhieân Haït nhaân Naêng löôïng taùi taïo Khí Hydro
Gioù, naêng löôïng maët trôøi, chaát ñoát thöông maïi Chaát ñoát sinh khoái öôùc tính (truyeàn thoáng) Toång löôïng tieâu thuï naêng löôïng toaøn caàu
10,45 4,03 3,56 2,86 0,63 0,94 0,78 0,16 1-2
12,00 Giga taán naêng löôïng thöông maïi hoaëc
13,0-14,0 Giga taán bao goàm caû chaát ñoát sinh khoái
Baûng 1. Löôïng tieâu thuï naêng löôïng toaøn caàu haøng naêm (ñôn vò Giga taán; 1 Giga taán = 1.000.000.000 taán), 2010 [32]
ñöôøng); 0,5% ñöôïc söû duïng ñeå troàng naám vaø khoaûng 7,5% chöa ñöôïc söû duïng [19]. Theo ñieàu tra naêm 2010 veà thöïc traïng söû duïng caùc loaïi nhieân lieäu trong ñun naáu taïi huyeän Chí Linh, Haûi Döông do CHILILAB thöïc hieän cho thaáy: coù 66,1% treân toång soá 3954 hoä gia ñình (HGÑ) söû duïng nhieân lieäu sinh khoái (cuûi, goã, rôm raï, than cuûi, than buøn, than chì, muøn cöa, traáu) trong ñun naáu, söôûi aám (Bieåu ñoà 1).
Cuõng theo keát quaû ñieàu tra naøy, trung bình moãi ngaøy caùc HGÑ daønh khaù nhieàu thôøi gian cho ñun naáu. Cuï theå coù 52,1% trong toång soá 3.954 HGÑ ñieàu tra daønh töø 1 ñeán 2 giôø cho naáu nöôùng, 27,8% HGÑ daønh ít hôn 1 giôø, 14,7% HGÑ daønh 2-3 giôø, 3%
HGÑ daønh töø 3 ñeán 5 giôø vaø caù bieät coù 2,5% HGÑ daønh tôùi treân 5 giôø cho hoaït ñoäng ñun naáu moãi ngaøy (Bieåu ñoà 2). Do thöïc traïng söû duïng nhieân lieäu sinh khoái khaù phoå bieán vaø thôøi gian daønh cho hoaït ñoäng ñun naáu khaù daøi neân nguy cô söùc khoûe cuûa ngöôøi daân ôû huyeän Chí Linh do phôi nhieãm vôùi caùc chaát ñoäc haïi trong khoùi chaát ñoát sinh khoái ñöôïc cho laø lôùn. Tuy nhieân, ñieàu tra naêm 2010 cuûa CHILILAB chöa ñaùnh giaù cuï theå aûnh höôûng söùc khoûe cuûa ngöôøi daân do phôi nhieãm vôùi yeáu toá nguy cô naøy.
Ñaây môùi chæ laø ñieàu tra ban ñaàu veà thöïc traïng söû duïng chaát ñoát sinh khoái nhaèm muïc ñích cung caáp
soá lieäu toång quan ñeå maïng löôùi caùc cô sôû thöïc ñòa giaùm saùt daân soá vaø söùc khoûe taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån (INDEPTH) vieát ñeà cöông nghieân cöùu chuyeân saâu veà chuû ñeà naøy taïi caùc cô sôû thöïc ñòa ôû moät soá quoác gia treân theá giôùi trong ñoù coù cô sôû thöïc ñòa CHILILAB cuûa tröôøng Ñaïi hoïc Y teá Coâng coäng, ñaët taïi huyeän Chí Linh, tænh Haûi Döông. Vôùi thöïc traïng söû duïng chaát ñoát sinh khoái trong ñun naáu phoå bieán nhö hieän nay, heä thoáng thoâng gioù keùm vaø thoùi quen naáu aên haèng ngaøy taïi caùc HGÑ ôû Vieät Nam noùi chung vaø Chí Linh noùi rieâng, vaán ñeà oâ nhieãm moâi tröôøng khoâng khí trong nhaø vaø nguy cô aûnh höôûng söùc khoûe laø raát ñaùng lo ngaïi. Theo WHO (2006), Vieät Nam thuoäc nhoùm caùc quoác gia coù tæ leä töû vong do caùc nguyeân nhaân lieân quan ñeán oâ nhieãm khoâng khí ngoaøi trôøi cao nhaát (200 - 230 ca/trieäu daân/naêm) vaø do oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø cao thöù 2 treân theá giôùi (300-400ca/trieäu daân/naêm). Tuy nhieân, ôû Vieät Nam chöa coù nhöõng nghieân cöùu, ñaùnh giaù cuï theå ñöôïc coâng boá treân caùc taïp chí khoa hoïc veà nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc leân söùc khoûe coäng ñoàng cuûa khoùi chaát ñoát sinh khoái vaø ñoàng thôøi cuõng chöa coù nhöõng caûnh baùo, nhöõng khuyeán nghò vaø chöông trình quaûn lyù nguy cô phuø hôïp, kòp thôøi ñeå giaûm nguy cô söùc khoûe cho ngöôøi daân.
4. Phôi nhieãm vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái vaø nguy cô söùc khoûe
4.1. Caùc chaát oâ nhieãm khoâng khí phaùt sinh töø chaát ñoát sinh khoái
Quaù trình ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn cuûa caùc chaát ñoát sinh khoái ñaõ sinh ra nhieàu chaát gaây oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø ôû noàng ñoä cao bao goàm caùc hôïp chaát deã bay hôi, caùc haït lô löûng, cacbon monoxit (CO), cacbon ñioxit (CO2), formandehit, nitô oxit (NO), nitô ñioxit (NO2), oxit löu huyønh, polycyclic aromatic hydrocacbon (PAH) v.v. [42]. Ngoaøi caùc khí ñoäc thì vieäc ñoát caùc nhieân lieäu sinh khoái trong ñun naáu hay söôûi aám cuõng sinh ra caùc haït buïi lô löûng gaây oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø. Thaønh phaàn caùc haït trong khí thaûi ñöôïc phaân loaïi theo kích côõ ñöôøng kính. Neáu ñöôøng kính haït buïi < 10μm ñöôïc goïi laø PM10. Theo quy ñònh cuûa WHO tieâu chuaån chaát löôïng khoâng khí laø 50μg/m3 ñoái vôùi PM10 vaø 25μg/m3 ñoái vôùi PM2,5[36]). Tuy nhieân, ôû nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån, nhieàu nôi coù noàng ñoä khí ñoát trong nhaø loaïi PM10 vöôït quaù 2000μg/m3, cao hôn tieâu chuaån 40 laàn [12]; [29].
Bieåu ñoà 1. Thöïc traïng söû duïng nhieân lieäu trong ñun naáu taïi CHILILAB, thò xaõ Chí Linh, tænh Haûi Döông naêm 2010
Bieåu ñoà 2. Trung bình thôøi gian caùc HGÑ daønh cho hoaït ñoäng naáu nöôùng moãi ngaøy, CHILILAB, thò xaõ Chí Linh, Haûi Döông, naêm 2010
4.2. Moät soá beänh taät coù lieân quan vôùi phôi nhieãm khoùi chaát ñoát sinh khoái
OÂ nhieãm khoâng khí laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân gaây neân beänh taät vaø töû vong. AÛnh höôûng cuûa oâ nhieãm khoâng khí ñeán söùc khoûe theå hieän roõ neùt nhaát ôû nhöõng ngöôøi ngheøo vaø nhöõng nhoùm ñoái töôïng deã bò toån thöông. Möùc phôi nhieãm theå hieän ôû soá ngöôøi, cöôøng ñoä phôi nhieãm vaø thôøi gian phôi nhieãm ôû nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån lôùn hôn raát nhieàu so vôùi caùc nöôùc phaùt trieån treân theá giôùi [34]. Xaáp xæ 76% tröôøng hôïp phôi nhieãm lieân quan ñeán oâ nhieãm khoâng khí laø do oâ nhieãm khí ñoát trong nhaø ôû nhöõng nöôùc ñang phaùt trieån. OÂ nhieãm khoùi chaát ñoát sinh khoái ñöôïc cho laø nguyeân nhaân daãn tôùi gaàn 2 trieäu ca töû vong ôû caùc quoác gia ñang phaùt trieån vaø khoaûng 4% gaùnh naëng beänh taät toaøn caàu [37]. Phôi nhieãm khoùi chaát ñoát sinh khoái ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu ñaùnh giaù laø ñaõ gaây ra 0,5% soá ca töû vong vaø 0,4%
tröôøng hôïp beänh taät ôû Nam Phi vaøo naêm 2000 [25].
Treû em vaø phuï nöõ laø hai nhoùm ñoái töôïng deã bò toån thöông ñoái vôùi oâ nhieãm khoùi chaát ñoát sinh khoái, do ôû treû em, quaù trình chuyeån hoùa, trao ñoåi chaát chöa phaùt trieån hoaøn thieän coøn phuï nöõ thöôøng laø ñoái töôïng ñaûm nhieäm vai troø noäi trôï chính trong gia ñình neân thôøi gian vaø taàn suaát tieáp xuùc vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái lôùn [15]. ÔÛ Vieät Nam, ngöôøi giaø cuõng coù theå laø nhoùm nguy cô cao do söùc khoûe yeáu vaø thôøi gian phôi nhieãm daøi cuõng nhö thoùi quen söôûi aám baèng than vaøo muøa ñoâng. Vaán ñeà oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø töø vieäc söû duïng chaát ñoát sinh khoái ñaõ laøm naûy sinh raát nhieàu vaán ñeà veà söùc khoûe nhö caùc beänh laây nhieãm qua ñöôøng hoâ haáp, vieâm phoåi, lao, ung thö, caùc beänh veà tim, ñoät quî, caùc beänh veà maét…
[18]; [28]; [30]; [33] (Hình 2).
Ñeå coù caùi nhìn cuï theå veà aûnh höôûng cuûa khoùi chaát ñoát sinh khoái tôùi moâ hình beänh taät, phaàn naøy
phaân loaïi thaønh nhoùm beänh lieân quan ñeán hoâ haáp vaø nhoùm beänh khoâng lieân quan tôùi hoâ haáp ôû treû em vaø ngöôøi lôùn.
4.2.1. Caùc beänh hoâ haáp ôû treû em
Treû em soáng trong caùc HGÑ söû duïng chaát ñoát sinh khoái trong ñun naáu, söôûi aám coù nguy cô maéc caùc beänh nhieãm truøng ñöôøng hoâ haáp döôùi caáp tính gaáp 2 - 3 laàn so vôùi nhöõng treû soáng trong caùc HGÑ söû duïng nhieân lieäu saïch [15]. Naêm 1968 ñaõ coù nhöõng baùo caùo ñaàu tieân veà aûnh höôûng cuûa khoùi chaát ñoát sinh khoái trong nhaø tôùi vieâm phoåi vaø vieâm pheá quaûn ôû treû em Nigeria [34], tuy nhieân, phaûi tôùi hôn 20 naêm sau, vaán ñeà naøy môùi ñöôïc quan taâm vaø ñeà caäp ôû nhieàu nghieân cöùu khaùc [6],[31]. Caùc haït Cacbon - thaønh phaàn coù trong khoùi chaát ñoát sinh khoái coù maët trong caùc ñaïi thöïc baøo (teá baøo baïch caàu, phaân nhoùm thöïc baøo) ôû ñöôøng hoâ haáp cuûa nhöõng treû em coù tieáp xuùc vôùi chaát ñoát sinh khoái.
Haøm löôïng cacbon trong teá baøo baïch caàu cao ñaõ laøm giaûm chöùc naêng cuûa phoåi [20]; [31].
4.2.2. Phôi nhieãm vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái vaø moät soá beänh khoâng lieân quan ñeán hoâ haáp ôû treû em
Nheï caân
Ñaõ coù nhöõng coâng boá veà moái lieân quan giöõa troïng löôïng luùc sinh thaáp, thai nhi chaäm phaùt trieån vaø töû vong chu sinh vôùi oâ nhieãm khoâng khí [7]; [39].
Moät nghieân cöùu ôû Guatemala ñaõ xaùc ñònh ñöôïc moái lieân quan giöõa caân naëng treû sô sinh vaø loaïi nhieân lieäu maø HGÑ söû duïng trong ñun naáu, söôûi aám. Cuï theå, keát quaû nghieân cöùu cho thaáy caùc em beù cuûa caùc baø meï söû duïng chaát ñoát sinh khoái ñeå ñun naáu coù caân naëng trung bình nheï hôn 63g so vôùi caùc treû coù meï söû duïng loaïi nhieân lieäu saïch [3].
Suy dinh döôõng
Moät baùo caùo naêm 2007 cho thaáy tieáp xuùc vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái ôû treû nhoû goùp phaàn gaây suy dinh döôõng maõn tính bao goàm thieáu maùu vaø chaäm phaùt trieån [22]. Ñaây laø moät nghieân cöùu quy moâ lôùn, treân ñoái töôïng gaàn 30.000 treû em vaø ñaõ kieåm soaùt moät soá yeáu toá nhieãu tieàm taøng nhö phôi nhieãm vôùi khoùi thuoác laù, tình traïng söùc khoûe gaàn ñaây, trình ñoä nhaän thöùc cuûa baø meï, ñieàu kieän kinh teá vaø caùc yeáu toá khaùc.
Moâ hình hoài quy ña bieán ñöôïc söû duïng ñeå giaûm toái ña söï sai leäch keát quaû. Tuy nhieân, vaãn coù theå coøn caùc yeáu toá gaây nhieãu khaùc chöa kieåm soaùt ñöôïc chaúng Hình 2. Phôi nhieãm vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái vaø aûnh höôûng
söùc khoûe
Veõ laïi theo sô ñoà cuûa Ki et al. 2011 [13]
haïn nhö treû em tieáp xuùc vôùi chaát ñoát sinh khoái coù nhieàu khaû naêng soáng ôû vuøng noâng thoân vaø trong caùc HGÑ vôùi möùc soáng thaáp hôn, chaát löôïng nhaø ôû thaáp hôn vaø caùc baø meï ít coù cô hoäi uoáng boå sung saét trong thôøi kyø mang thai. Ngoaøi ra, döõ lieäu ñieàu tra quoác gia thieáu caùc soá lieäu veà treû nhieãm giun moùc vaø caùc loaïi giun saùn khaùc - moät trong nhöõng nguyeân nhaân quan troïng gaây thieáu maùu vaø suy dinh döôõng ôû treû em. Vì vaäy, moái lieân quan giöõa thieáu huït dinh döôõng vaø phôi nhieãm vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái caàn ñöôïc tìm hieåu vaø nghieân cöùu theâm.
4.2.3. Beänh hoâ haáp ôû ngöôøi lôùn
Beänh keõ phoåi vaø beänh phoåi taéc ngheõn maõn tính Coù raát nhieàu nghieân cöùu cho thaáy phôi nhieãm khoùi chaát ñoát sinh khoái coù lieân quan vôùi beänh phoåi moâ keõ vaø beänh phoåi taéc ngheõn maõn tính, ñaëc bieät laø ôû phuï nöõ vuøng noâng thoân [26]; [33]. ÔÛ phuï nöõ noâng thoân Thoå Nhó Kyø, öôùc tính tyû leä bò beänh phoåi taéc ngheõn maõn tính do tieáp xuùc vôùi khoùi sinh khoái sau khi kieåm soaùt caùc yeáu toá nhieãu laø 23,1% [10]. ÔÛ Nepal vaø Pakistan, nôi tæ leä phuï nöõ huùt thuoác raát thaáp nhöng caùc HGÑ thöôøng söû duïng chaát ñoát sinh khoái trong sinh hoaït thì moät soá nghieân cöùu cuõng cho thaáy tæ leä beänh phoåi taéc ngheõn maõn tính raát cao ôû caû phuï nöõ vaø nam giôùi.
Beänh lao
Baèng chöùng khoa hoïc cho thaáy tyû leä maéc beänh lao taêng leân trong soá phuï nöõ coù tieáp xuùc vôùi khoùi sinh khoái. Caùc nghieân cöùu töø Mehico vaø AÁn Ñoä ñaõ chöùng minh moái quan heä nhaân quaû cuûa tieáp xuùc vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái vaø söï phaùt trieån cuûa beänh lao [23]; [27]. Moät soá nghieân cöùu khaùc cuõng cho thaáy khoùi chaát ñoát sinh khoái laøm suy yeáu chöùc naêng cuûa teá baøo baïch caàu pheá nang - laø ñaïi thöïc baøo quan troïng choáng laïi vi khuaån lao vaø caùc vi khuaån khaùc [1]; [43].
Ung thö phoåi
Soá lieäu töø Trung Quoác cho thaáy phôi nhieãm vôùi khoùi do ñoát than trong nhaø ñeå ñun naáu, söôûi aám laø moät yeáu toá nguy cô quan troïng cuûa ung thö phoåi [43]. Nhöõng nghieân cöùu töø AÁn Ñoä vaø Mehico cho thaáy phuï nöõ khoâng huùt thuoác laù nhöng coù tieáp xuùc laâu daøi vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái coù theå taêng nguy cô ung thö phoåi [2]; [12]. Cô quan Nghieân cöùu Ung thö Quoác teá (IARC) gaàn ñaây goïi khoùi chaát ñoát sinh khoái laø yeáu toá nguy cô coù theå gaây ung thö (nhoùm 2a) vaø than ñaù (ñöôïc söû duïng laøm nhieân lieäu trong nhaø) ñöôïc goïi laø chaát gaây ung thö ôû ngöôøi (Nhoùm 1) [36].
4.2.4. Phôi nhieãm vôùi khoùi sinh khoái vaø moät soá beänh khoâng lieân quan ñeán hoâ haáp ôû ngöôøi lôùn
Beänh tim maïch
Caùc nghieân cöùu thuaàn taäp tieán cöùu cho thaáy coù moái lieân quan giöõa möùc ñoä oâ nhieãm khoâng khí bao goàm buïi hoâ haáp vôùi ñöôøng kính <= 0,25 micromet (PM2,5) vaø nguy cô töû vong cao do moïi nguyeân nhaân vaø beänh tim maïch [9]. Döõ lieäu gaàn ñaây ñaõ chæ ra raèng chöùng thieáu maùu cuïc boä khoâng gaây töû vong cuõng lieân quan vôùi söï gia taêng noàng ñoä buïi hoâ haáp trong moâi tröôøng [24]. OÂ nhieãm khoâng khí daãn ñeán söï gia taêng nhanh vaø maïnh cuûa fibrinogen (yeáu toá ñoâng maùu), taêng ñoä nhôùt cuûa huyeát töông vaø söï hoaït hoùa cuûa tieåu caàu; ñoàng thôøi, laøm giaûm endothelins - laø yeáu toá giuùp co maïch maùu, taïo huyeát aùp [4]. Gaàn ñaây, nghieân cöùu cuûa McCracken chöùng minh khoùi chaát ñoát sinh khoái ñaõ laøm taêng huyeát aùp taâm tröông ôû nhöõng phuï nöõ Guatemala vaø taêng huyeát aùp taâm tröông laø moät trong nhöõng yeáu toá gaây neân caùc bieán chöùng veà tim maïch [21].
Ñuïc thuûy tinh theå
Tyû leä maéc beänh ñuïc thuûy tinh theå ôû caùc nöôùc ñang phaùt trieån laø khaù cao [16]. Caùc nghieân cöùu dòch teã hoïc töø Nepal vaø AÁn Ñoä cho thaáy coù moái lieân quan coù yù nghóa thoáng keâ giöõa söû duïng chaát ñoát sinh khoái trong ñun naáu ôû HGÑ vôùi beänh ñuïc thuûy tinh theå hoaëc muø maét [27]. Khoùi chaát ñoát sinh khoái laøm taêng quaù trình oxy hoùa vaø laøm giaûm löôïng axit ascorbate trong huyeát töông, carotin vaø glutathione, thaønh phaàn cung caáp chaát choáng oxy hoùa, baûo veä söï hình thaønh ñuïc thuûy tinh theå. Trong moät khaûo saùt lôùn goàm 89.000 HGÑ ôû AÁn Ñoä, sau khi loaïi boû yeáu toá nhieãu tieàm taøng laø ñieàu kieän kinh teá xaõ hoäi, tæ leä phuï nöõ bò muø trong caùc gia ñình coù söû duïng chaát ñoát sinh khoái laø cao gaáp 1,3 laàn so vôùi phuï nöõ trong caùc gia ñình söû duïng nhieân lieäu saïch (OR=1,3).
5. Moät soá giaûi phaùp giuùp giaûm taùc ñoäng cuûa khoùi chaát ñoát sinh khoái
Ñeå caùc giaûi phaùp can thieäp coù hieäu quaû caàn coù caùi nhìn toaøn caûnh veà caùc yeáu toá taùc ñoäng hoaëc chi phoái tôùi vieäc söû duïng chaát ñoát sinh khoái ôû töøng ñòa phöông cuï theå. Caùc yeáu toá naøy bao goàm moâi tröôøng töï nhieân, khí haäu, muïc ñích cuûa vieäc söû duïng naêng löôïng (ví duï nhö naáu aên, söôûi aám, saáy khoâ saûn phaåm noâng nghieäp, chieáu saùng…), cô sôû haï taàng, haønh vi ngöôøi söû duïng vaø hoaøn caûnh kinh teá - vaên hoùa - xaõ hoäi. Beân caïnh ñoù, ñeå nhöõng can thieäp phuø hôïp, caàn
ñöa ra nhöõng giaûi phaùp cuï theå ôû caû quy moâ HGÑ vaø quy moâ toaøn quoác. Nguyeân lyù chung ñeå giaûm taùc ñoäng coù haïi cuûa khoùi chaát ñoát sinh khoái laø giaûm thôøi gian vaø möùc ñoä phôi nhieãm. Bieän phaùp thöù nhaát laø haïn cheá söû duïng chaát ñoát sinh khoái laøm nhieân lieäu trong sinh hoaït maø thay vaøo ñoù laø taêng cöôøng söû duïng caùc daïng nhieân lieäu saïch hôn (ví duï ga, khí bioga, ñieän, nhieân lieäu töø naêng löôïng maët trôøi). Tuy nhieân, vaán ñeà kinh teá caàn phaûi ñöôïc caân nhaéc vì chi phí khi söû duïng caùc loaïi nhieân lieäu saïch cao hôn nhieàu so vôùi nhieân lieäu sinh khoái.
Moät soá giaûi phaùp ñôn giaûn nhöng ít hieäu quaû hôn bao goàm caûi tieán duïng cuï ñun naáu (söû duïng caùc loaïi beáp, loø taïo ít khoùi hôn, cho hieäu quaû ñoát chaùy cao hôn hoaëc taêng naêng suaát, giaûm thôøi gian ñun naáu, söû duïng noài coù naép ñaäy ñeå giöõ nhieät), taêng khaû naêng löu thoâng gioù (môû theâm nhieàu cöûa soå, xaây oáng khoùi, loã thoâng gioù ñoàng thôøi xaây döïng, laép ñaët beáp loø vaø oáng thoâng gioù coù ñoä cao phuø hôïp ñeå taêng khaû naêng löu thoâng khoùi), dòch chuyeån beáp ñun naáu ra xa khu vöïc sinh hoaït chung cuûa gia ñình [8]. ÔÛ Vieät Nam trong nhöõng naêm gaàn ñaây taïi moät soá ñòa phöông coù aùp duïng moät soá moâ hình beáp gas khoâng khoùi söû duïng nguyeân lieäu chaát ñoát sinh khoái (beáp IRBC); beáp gas ñun baèng traáu, muøn cöa, raùc thaûi vaø than ñaù thay cho khí hoùa loûng cuûa GS. TS. Traàn Bình; beáp gas Vina Silic ñun baèng traáu, sinh khoái vaø than ñaù cho ngöôøi ngheøo, ñaëc bieät laø vuøng noâng thoân ñoàng baèng soâng Cöûu Long; hay beáp hoùa khí khoâng khoùi söû duïng nhieân lieäu saün coù nhö rôm raï, thaân thöïc vaät, muøn cöa, phoi baøo, baõ thaûi cuûa caùc nhaø maùy mía ñöôøng cuûa Buøi Troïng Tuaán (giaùm ñoác Coâng ty Coå phaàn Thöông maïi Thaûo Nguyeân, Vieät Trì, Phuù Thoï)…
Maëc duø caùc moâ hình beáp söû duïng nhieân lieäu sinh khoái naøy giuùp taän duïng nguoàn nhieân lieäu doài daøo, tieát kieäm naêng löôïng vaø giaûm löôïng khoùi vaø chaát oâ nhieãm thaûi ra moâi tröôøng, caùc beáp naøy hieän coù phaàn buoàng ñoát vaø boä phaän chöùa nhieân lieäu coøn chöa ñöôïc goïn nheï. Ngoaøi ra cuõng chöa nhieàu hoä gia ñình bieát tôùi nhöõng loaïi beáp loø thaân thieän vôùi moâi tröôøng naøy. Trong thôøi gian tôùi caàn coù caùc nghieân cöùu veà chi phí - hieäu quaû cuûa caùc moâ hình beáp loø söû duïng nguyeân lieäu sinh khoái vaø coù caùc chöông trình can thieäp ñeå môû roäng nhöõng moâ hình beáp khoâng khoùi phuø hôïp vaø hieäu quaû taïi caùc ñòa phöông.
Ngoaøi ra, coù theå giaûm möùc ñoä phôi nhieãm khoùi chaát ñoát sinh khoái baèng vieäc phôi khoâ caùc chaát ñoát daïng raén. Vieäc phôi khoâ naøy vöøa giuùp ruùt ngaén thôøi gian ñun naáu ñoàng thôøi giaûm vieäc saûn sinh caùc chaát
khí gaây haïi töø quaù trình ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn [5]. Moät giaûi phaùp deã thöïc hieän vaø caàn ñöôïc löu taâm laø haïn cheá söï tieáp xuùc vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái cho caùc thaønh vieân trong gia ñình ñaëc bieät laø treû nhoû baèng caùch khoâng cho treû laïi gaàn beáp aên trong quaù trình ñun naáu. Tuy nhieân, giaûi phaùp naøy khoâng hieäu quaû ñoái vôùi ngöôøi noäi trôï chính trong gia ñình. Nhö vaäy, ñeå giaûm möùc ñoä phôi nhieãm vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái moät caùch hieäu quaû caàn keát hôïp nhieàu bieän phaùp vaø tuøy ñieàu kieän cuï theå cuûa töøng ñòa phöông, töøng gia ñình maø aùp duïng moät caùch phuø hôïp.
Ngoaøi nhöõng giaûi phaùp ñeà caäp ôû treân thì caàn coù caùc giaûi phaùp mang taàm vó moâ nhö öùng duïng caùc tieán boä khoa hoïc kyõ thuaät ñeå saûn xuaát caùc nguoàn naêng löôïng saïch cung caáp cho coäng ñoàng vôùi chi phí phuø hôïp. Nguoàn naêng löôïng saïch naøy coù theå ñöôïc laáy töø naêng löôïng maët trôøi, naêng löôïng gioù,... hoaëc ñöôïc saûn xuaát töø caùc chaát ñoát sinh khoái. Chaát ñoát sinh khoái ñöôïc öôùc tính laø seõ goùp phaàn khoâng nhoû ñeán vaán ñeà cung caáp naêng löôïng cho con ngöôøi trong töông lai, ñaëc bieät laø trong khoaûng 30-50 naêm nöõa [19]. Giaûi phaùp naøy moät maët taän duïng ñöôïc nguoàn nhieân lieäu sinh khoái coù saün, maët khaùc giuùp giaûm giaù thaønh cuûa nhieân lieäu saïch ñeå cung caáp cho ñaïi ña soá ngöôøi daân, keå caû nhöõng ngöôøi coù thu nhaäp thaáp. Taïi Vieät Nam, trong nhöõng naêm gaàn ñaây, naêng löôïng sinh khoái ñöôïc phaùt trieån thoâng qua vieäc ñaàu tö vaøo hai lónh vöïc chính: saûn xuaát nhieät, ñieän vaø vieäc söû duïng naêng löôïng sinh khoái ngaøy caøng ñöôïc caûi thieän veà tính hieäu quaû vaø caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán moâi tröôøng vaø söùc khoûe.
6. Keát luaän vaø khuyeán nghò
OÂ nhieãm khoâng khí, ñaëc bieät laø oâ nhieãm khoâng khí trong nhaø, do söû duïng chaát ñoát sinh khoái coù nguy cô aûnh höôûng lôùn ñeán tyû leä beänh taät vaø töû vong treân toaøn caàu, ñaëc bieät laø taïi caùc nöôùc ñang phaùt trieån, trong ñoù coù Vieät Nam. Keát quaû cuûa caùc nghieân cöùu khoa hoïc cho thaáy nhöõng chaát khí vaø buïi ñoäc haïi sinh ra töø quaù trình ñoát chaùy caùc chaát ñoát sinh khoái (ñaëc bieät laø ñoát chaùy khoâng hoaøn toaøn) laø nguyeân nhaân gaây neân caùc beänh veà ñöôøng hoâ haáp (vieâm phoåi, beänh phoåi taéc ngheõn maõn tính, ung thö phoåi…), caùc bieán chöùng veà maét, tim maïch hay laøm traàm troïng hôn tình traïng nheï caân vaø thieáu huït dinh döôõng ôû treû em. Nhoùm ñoái töôïng deã bò toån thöông nhaát laø treû em vaø phuï nöõ vì treû em chöa phaùt trieån ñaày ñuû veà theå chaát vaø heä thoáng mieãn dòch chöa hoaøn thieän coøn phuï nöõ laø ñoái töôïng chòu traùch nhieäm noäi trôï chính
trong gia ñình, phaûi tieáp xuùc vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái trong thôøi gian daøi vaø taàn suaát cao. Hieän ñaõ coù nhieàu nghieân cöùu veà thöïc traïng söû duïng nhieân lieäu sinh khoái trong ñun naáu vaø söôûi aám ôû treân theá giôùi cuõng nhö aûnh höôûng söùc khoûe do phôi nhieãm vôùi khoùi nhieân lieäu sinh khoái, ñaëc bieät laø taïi caùc nöôùc AÁn Ñoä, Bangladesh, Nepal, Mehico, Thoå Nhó Kyø…
Nhöõng nöôùc naøy cuõng ñang töøng böôùc nghieân cöùu vaø aùp duïng caùc giaûi phaùp giuùp giaûm nguy cô söùc khoûe cho ngöôøi daân ñoái vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái.
Taïi Vieät Nam, vieäc söû duïng nhieân lieäu sinh khoái trong ñun naáu vaø söôûi aám laø raát phoå bieán, ñaëc bieät laø ôû noâng thoân. Haøng chuïc trieäu ngöôøi ñang coù nguy cô phôi nhieãm vôùi caùc chaát ñoäc haïi trong khoùi nhieân lieäu sinh khoái vaø aûnh höôûng söùc khoûe ñöôïc cho laø raát lôùn. Maëc duø taïi Vieät Nam ñaõ coù moät soá moâ hình beáp loø khoâng khoùi söû duïng nhieân lieäu sinh khoái ñaõ ñöôïc thöû nghieäm thaønh coâng nhöng chöa aùp duïng treân dieän roäng taïi caùc hoä gia ñình. Hieän coù raát ít nghieân cöùu veà lónh vöïc naøy ôû Vieät Nam vaø cuõng thieáu caùc chöông trình can thieäp giaûm nguy cô phôi nhieãm vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái cho ngöôøi daân.
Vieäc trieån khai caùc nghieân cöùu ñeå ñaùnh giaù ñaày ñuû thöïc traïng söû duïng nhieân lieäu sinh khoái vaø caùc nguy cô söùc khoûe do phôi nhieãm vôùi khoùi chaát ñoát sinh khoái taïi Vieät Nam laø raát caàn thieát ñeå cung caáp baèng chöùng khoa hoïc cho caùc chính saùch vaø chöông trình can thieäp nhaèm kieåm soaùt nguy cô naøy. Ngoaøi ra cuõng caàn trieån khai caùc nghieân cöùu can thieäp ñeå ñöa ra/löïa choïn caùc moâ hình beáp loø khoâng khoùi hay ít khoùi, caûi tieán heä thoáng thoâng gioù… vaø coù cô cheá khuyeán khích aùp duïng taïi caùc HGÑ. Caùc chöông trình truyeàn thoâng naâng cao nhaän thöùc vaø thay ñoåi haønh vi nhaèm giaûm nguy cô söùc khoûe do khoùi chaát ñoát sinh khoái caàn ñöôïc trieån khai taïi caùc tænh thaønh treân caû nöôùc trong thôøi gian tôùi.
7. Lôøi caûm ôn
Chuùng toâi xin chaân thaønh caûm ôn Chính quyeàn vaø nhaân daân thò xaõ Chí Linh, Vaên phoøng thöïc ñòa CHILILAB cuøng ñoäi nguõ ñieàu tra vieân, giaùm saùt vieân, nhaäp lieäu vieân ñaõ tham gia, thu thaäp, cung caáp soá lieäu vaø hoã trôï chuùng toâi thöïc hieän nghieân cöùu naøy.
Taøi lieäu tham khaûo
1. Arredouani, M.S., Yang, Z., Imrich, A., Ning, Y., Qin, G., Kobzik, L., (2006), The macrophage scavenger receptor SR-AI/II and lung defense against pneumococci and particles. Am. J. Respir. Cell Mol. Biol. 35, 474-478.
2. Behera, D., Balamugesh, T., (2005), Indoor air pollution as a risk factor for lung cancer in women. J. Assoc.
Physicians India 53, 190-192.
3. Boy, E., Bruce, N., Delgado, H., (2002), Birth weight and exposure to kitchen wood smoke during pregnancy in rural Guatemala. Environ. Health Perspect. 110, 109-114.
4. Brook, R.D., Franklin, B., Cascio, W., Hong, Y., Howard, G., Lipsett, M., Luepker, R., Mittleman, M., Samet, J., Smith Jr, S.C., Tager, I., (2004), Air pollution and cardiovascular disease: a statement for healthcare
professionals from the Expert Panel on Population and Prevention Science of the American Heart Association.
Circulation 109, 2655-2671.
5. Bruce, N., (2005), Reducing the health impacts of biomass fuel use in poor countries: do the health services have a role? Afr. J. Respir. Med. 1, 18-24.
6. Collings, D.A., Sithole, S.D., Martin, K.S., (1990), Indoor woodsmoke pollution causing lower respiratory disease in children. Trop. Doct. 20, 151-155.
7. Dejmek, J., Selevan, S.G., Benes, I., Solansky, I., Sram, R.J., (1999), Fetal growth andmaternal exposure to particulatematter during pregnancy. Environ. Health Perspect. 107, 475-480.
8. Diaz, E., Smith-Sivertsen, T., Pope, D., Lie, R.T., Diaz, A., McCracken, J., Arana, B., Smith, K.R., Bruce, N.,
(2007), Eye discomfort, headache and back pain among Mayan Guatemalan women taking part in a randomised stove intervention trial. J. Epidemiol. Community Health 61, 74-79.
9. Dockery, D.W., Pope III, C.A., Xu, X., Spengler, J.D., Ware, J.H., Fay, M.E., Ferris Jr, B.G., Speizer, F.E., (1993), An association between air pollution and mortality in six U.S. cities. N. Engl. J. Med. 329, 1753-1759.
10. Ekici, A., Ekici, M., Kurtipek, E., Akin, A., Arslan, M., Kara, T., Apaydin, Z., Demir, S., (2005), Obstructive airway diseases in women exposed to biomass smoke. Environ.
Res. 99, 93-98.
11. Ezzati, M., Kammen, D., (2001), Indoor air pollution from biomass combustion and acute respiratory infections in Kenya: an exposure-response study. Lancet 358, 619-624.
12. Hernandez-Garduno, E., Brauer, M., Perez-Neria, J., Vedal, S., (2004), Wood smoke exposure and lung adenocarcinoma in non-smoking Mexican women. Int. J.
Tuberc. Lung Dis. 8, 377-383.
13. Ki H.K., Shamin A.J., Kabir E., (2011), A review of diseases associated with household air pollution due to the use of biomass fuels. Journal of Hazardous Materials. 192, 425- 431.
14. K.R Simth, S. Metha, (2006), The burden of disease from indoor air pollution in developing countries:
comparison of estimates, Int. J. Hyg. Environ. Health 206, 279-289.
15. Smith, K.R., Samet, J.M., Romieu, I., Bruce, N. (2000), Indoor air pollution in developing countries and acute lower respiratory infections in children, Thorax 55 518-532.
16. Kulkarni, N., Pierse, N., Rushton, L., Grigg, J., (2006).
Carbon in airway macrophages and lung function in children. N. Engl. J. Med. 355, 21-30.
17. Lewallen, S., Courtright, P., 2002. Gender and use of cataract surgical services in developing countries. Bull.
World Health Organ. 80, 300-303.
18. Lin, H.H., Ezzati, M., Murray, M., (2007). Tobacco smoke, indoor air pollution and tuberculosis: a systematic review and metaanalysis. PLoS Med. 4, e20.
19. Man Tran Dinh, Hien Lai Thuy (2007), Biomass potentiality, advantages and challenges of bio-energy development in Vietnam. Bio-Hanoi 2007: From Bioscience to biotechnology and bio-industry: 63-64.
20. Masera, O.R., Saatkamp, B.D., Kammen, D.M., (2000), From linear fuel switching to multiple cooking strategies: a critique and alternative to the energy ladder model. World
Dev. 28, 2083-2103.
21. McCracken, J.P., Smith, K.R., Diaz, A., Mittleman, M.A., Schwartz, J., (2007), Chimney stove intervention to reduce long-term wood smoke exposure lowers blood pressure among Guatemalan women. Environ. Health Perspect. 115, 996-1001.
22. Mishra, V., Retherford, R.D., (2007), Does biofuel smoke contribute to anaemia and stunting in early childhood? Int. J. Epidemiol. 36, 117-129.
23. Mishra, V.K., Retherford, R.D., Smith, K.R., (1999), Biomass cooking fuels and prevalence of tuberculosis in India. Int. J. Infect. Dis. 3, 119-129.
24. Miller, K.A., Siscovick, D.S., Sheppard, L., Shepherd, K., Sullivan, J.H., Anderson, G.L., Kaufman, J.D., (2007), Long-term exposure to air pollution and incidence of cardiovascular events in women. N. Engl. J. Med. 356, 447- 458.
25. Norman, R., Barnes, B., Mathee, A., Bradshaw, D., (2007), Estimating the burden of disease attributable to indoor air pollution from household use of solid fuels in South Africa in 2000. S. Afr. Med. J. 97, 764-771.
26. Orozco-Levi, M., Garcia-Aymerich, J., Villar, J., Ramirez-Sarmiento, A., Anto, J.M., Gea, J., (2006), Wood smoke exposure and risk of chronic obstructive pulmonary disease. Eur. Respir. J. 27, 542-546.
27. Perez-Padilla, R., Perez-Guzman, C., Baez-Saldana, R., Torres-Cruz, A., (2001), Cooking with biomass stoves and tuberculosis: a case control study. Int. J. Tuberc. Lung Dis.
5, 441-447.
28. Pokhrel, A.K., Smith, K.R., Khalakdina, A., Deuja, A., Bates, M.N., (2005), Case-control study of indoor cooking smoke exposure and cataract in Nepal and India. Int. J.
Epidemiol. 34, 702-708.
29. Regalado, J., Perez-Padilla, R., Sansores, R., Paramo Ramirez, J.I., Brauer, M., Pare, P., Vedal, S., (2006), The effect of biomass burning on respiratory symptoms and lung function in rural Mexican women. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 174, 901-905.
30. Saldiva, P.H.N. and Maraglia, S.G.E.K (2004), Health effects of cookstove emissions. Energy for Sustainable Development. 8 (3). 13-19.
31. Shah, N., Ramankutty, V., Premila, P.G., Sathy, N., (1994), Risk factors for severe pneumonia in children in south Kerala: a hospitalbased case-control study. J. Trop.
Pediatr. 40, 201-206.
32. Smeets EMW, Faaij APC, Lewandowski IM,
Turkenburg WC., (2007), A bottom-up assessment and review of global bio-energy potentials to 2050. Prog Energ Combust Sci. 33:56e106.
33. Smith, K.R., Mehta, S., Maeusezahl-Feuz, M., (2004), Indoor air-pollution from solid fuel use, in: Ezzatti, M., Lopez, A.D., Rodgers, A., Murray, C.J.L. (Eds), Comparative Quanti?cation of Health Risks: Global and Regional Burden of Disease Attributable to Selected Major Risk Factors. World Health Organization, Geneva, pp.
1435-1493.
34. Smith, K.R., (1993), Fuel combustion, air pollution exposure, and health: the situation in developing countries.
Annu. Rev. Energy Environ. 18, 529-566.
35. Sofoluwe, G.O., 1968. Smoke pollution in dwellings of infants with bronchopneumonia. Arch. Environ. Health 16, 670-672.
36. Straif, K., Baan, R., Grosse, Y., Secretan, B., El Ghissassi, F., Cogliano, V., WHO International Agency for Research on Cancer Monograph Working Group, (2006), Carcinogenicity of household solid fuel combustion and of high-temperature frying. Lancet Oncol. 7, 977-978.
37. WHO, The World Health Report (2008), Primary Health Care: Now More than Ever, 2008, available at:
http://www.who.int/whr/previous/en/index.html.
38. WHO, 2006), Household energy, indoor air pollution and health, in: Fuel for Life: household energy and health.
http://www.who.int/indoorair/publications/fuelforlife/en/in dex.html [accessed 21 November 2007].
39. Wang, X., Ding, H., Ryan, L., Xu, X., (1997), Association between air pollution and low birth weight: a community-based study. Environ. Health Perspect. 105, 514-520.
40. Williams, A, Jones, J.M., Ma, L., Pourkashanian, M, (2011), Review: Pollutants from the combustion of solid biomass fuels. Progress in Energy and Combustion Science 38 (2012) 113-137.
41. Zhou, H., Kobzik, L., (2007), Effect of concentrated ambient particles on macrophage phagocytosis and killing of Streptococcus pneumoniae. Am. J. Respir. Cell Mol. Biol.
36, 460-465.
42. Zelikoff, J.T., Ruchirawat, M., Settachan, D. (2011), Inhaled Woodsmoke.
Encyclopedia of Environmental Health. 240-248.
43. Zhao, Y., Wang, S., Aunan, K., Seip, H.M., Hao, J., (2006), Air pollution and lung cancer risks in China - a meta- analysis. Sci. Total Environ. 366, 500-513.
