RèI N¦íC §åNG B»NG B¾c bé

(1)

RèI N¦íC §åNG B»NG B¾c bé

Vµ Sù PHôC HåI Tõ thêi kú §æI MíI ®Õn nay

Vò tó quúnh^(*)

ghÖ thuËt rèi n−íc ®ång b»ng B¾c bé cã lÞch sö tån t¹i kho¶ng h¬n ngµn n¨m vµ tr¶i qua nhiÒu thêi kú biÕn

®éng. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña lÞch sö, rèi n−íc còng cã thêi kú ph¸t triÓn hay suy tµn. Thùc tÕ ®· cã nh÷ng ph−êng rèi bÞ mÊt nghÒ hoÆc bÞ thÊt truyÒn nh÷ng trß rèi ®Æc s¾c.

Tõ §æi míi ®Õn nay, rèi n−íc lµ mét trong nh÷ng lo¹i h×nh v¨n ho¸ d©n gian

®ang phôc håi m¹nh mÏ vµ thu hót sù quan t©m cña nhiÒu nhµ nghiªn cøu còng nh− nh÷ng ng−êi lµm c«ng t¸c qu¶n lý v¨n hãa. Nghiªn cøu vÒ sù phôc håi cña rèi n−íc trong giai ®o¹n hiÖn nay lµ cÇn thiÕt vµ mang tÝnh thêi sù.

Bªn c¹nh viÖc t×m hiÓu nh÷ng t¸c nh©n,

®éng c¬ khiÕn cho rèi n−íc cã ®−îc sù phôc håi, nh÷ng thay ®æi trong quan niÖm cña nghÖ nh©n vµ trong c¸ch lµm nghÒ, gi÷ nghÒ hay sù xuÊt hiÖn cña nh÷ng yÕu tè míi..., chóng t«i cßn quan t©m tíi nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra ®èi víi rèi n−íc hiÖn nay ®Ó lo¹i h×nh v¨n ho¸ d©n gian nµy thÝch øng ®−îc víi cuéc sèng hiÖn ®¹i, ®Æc biÖt lµ trong bèi c¶nh x·

héi cã nhiÒu biÕn ®éng trªn c¸c mÆt kinh tÕ, v¨n hãa...

I. §«i nÐt vÒ rèi n−íc ®ång b»ng B¾c bé tr−íc §æi míi Rèi n−íc lµ trß diÔn d©n gian th−êng xuÊt hiÖn trong lÔ héi truyÒn thèng cña c¸c lµng quª vïng ®ång chiªm tròng B¾c bé. ViÖc ng−êi n«ng d©n s¸ng t¹o vµ biÓu diÔn rèi n−íc cã liªn quan tíi mét yÕu tè tù nhiªn rÊt quan träng ®èi víi cuéc sèng n«ng nghiÖp, ®ã lµ n−íc, cô thÓ h¬n lµ n−íc m−a - ®−îc coi nh− thø n−íc cña trêi lµm ra thãc lóa.^(*)

Khi nghiªn cøu vÒ c¸c trß rèi, chóng t«i nhËn thÊy nhiÒu dÊu hiÖu rÊt gÇn gòi víi nh÷ng lÔ thøc n«ng nghiÖp mang tÝnh biÓu t−îng, ®Æc biÖt lµ lÔ thøc cÇu n−íc mµ ng−êi d©n vÉn thùc hiÖn trong lÔ héi.

Nãi chung, nh÷ng trß rèi m« t¶ lao ®éng n«ng nghiÖp hÇu hÕt ®Òu cã liªn quan tíi n−íc. B»ng çch diÔn rèi, con ng−êi h−íng tíi çc thÕ lùc siªu nhiªn víi −íc väng mïa mµng tèt t−¬i vµ niÒm tin vÒ sù no ®ñ, b×nh an. Cho ®Õn ngµy nay, tuy vÉn cã mèi d©y liªn hÖ víi qu¸ khø qua nh÷ng trß rèi ®−îc diÔn ®Ó d©ng th¸nh tæ, d©ng thµnh hoµng trong ngµy héi lµng, nh−ng ý nghÜa t©m linh cña çc trß rèi ®· trë nªn mê nh¹t hoÆc ®· mÊt ®i do

(*) TS., ViÖn Nghiªn cøu V¨n ho¸.

N

(2)

qu¸ tr×nh thÕ tôc hãa, trë thµnh trß diÔn mang tÝnh vui ch¬i, gi¶i trÝ.

Rèi n−íc th−êng ®−îc biÓu diÔn t¹i ao lµng, ®Æc biÖt lµ nh÷ng ao g¾n víi çc c«ng tr×nh kiÕn tróc quan träng cña lµng nh− ®×nh, chïa, miÕu. Çc ph−êng rèi cã nh÷ng quy ®Þnh, luËt lÖ kh¾t khe ®−îc duy tr× qua nhiÒu ®êi nh− viÖc b¶o mËt nghÒ, thê tæ nghÒ, truyÒn nghÒ theo dßng hä, kh«ng cã phô n÷ trong ph−êng héi, linh thiªng hãa çc con rèi (kh«ng gi÷ con rèi trong nhµ, tr−íc lóc diÔn ph¶i cã lÔ xin th¸nh...).

Kho¶ng nh÷ng thËp niªn 70, 80 cña thÕ kû XX, rèi n−íc r¬i vµo t×nh tr¹ng suy tµn, c¸c ph−êng héi kh«ng cßn gi÷

®−îc ho¹t ®éng, cho dï chØ lµ mçi n¨m mét, hai lÇn. Ph−êng héi tan r·, çc trß rèi bÞ quªn l·ng, con rèi háng hãc vµ mÊt m¸t dÇn lµ t×nh tr¹ng chung ë hÇu hÕt çc ph−êng rèi d©n gian cña ®ång b»ng B¾c bé. Chóng t«i nh×n nhËn sù suy tµn cña rèi n−íc tõ hai vÊn ®Ò lín, thø nhÊt lµ sù thiÕu thèn cña ®êi sèng kinh tÕ thêi bao cÊp, thø hai lµ sù suy gi¶m cña v¨n hãa truyÒn thèng mµ c¬ b¶n lµ v¨n hãa lµng bÞ ph¸ vì, kÌm theo ®ã lµ nh÷ng quan ®iÓm vµ çch øng xö kh«ng thÝch hîp ®èi víi v¨n hãa truyÒn thèng.

Còng trong giai ®o¹n nµy, phong trµo bµi trõ mª tÝn dÞ ®oan víi nh÷ng quan niÖm, chÝnh s¸ch cùc ®oan, ®· dÉn tíi viÖc ph¸ hñy ®×nh chïa, l¨ng tÈm, di s¶n v¨n ho¸ truyÒn thèng cña tiÒn nh©n. Quan

®iÓm coi v¨n hãa cæ truyÒn lµ v¨n hãa phong kiÕn, l¹c hËu, cÇn xãa bá ®· g©y ra phong trµo ®Ëp ph¸, hñy ho¹i c¸c c«ng tr×nh v¨n ho¸, tÝn ng−ìng, lÞch sö, nhiÒu phong tôc cæ truyÒn bÞ cÊm ®o¸n, nhiÒu h×nh thøc tÝn ng−ìng bÞ xo¸ bá, lÔ héi cña lµng x· thui chét dÇn. §êi sèng t©m linh cña quÇn chóng nh©n d©n bÞ can thiÖp vµ bÞ quy kÕt lµ mª tÝn dÞ ®oan.

Mét ®iÒu c¬ b¶n lµ søc sèng cña lo¹i h×nh nghÖ thuËt nµy g¾n chÆt víi héi lµng, nh−ng do ®iÒu kiÖn kinh tÕ khã kh¨n, do sù bµi trõ mª tÝn dÞ ®oan, héi lµng ®· kh«ng cßn lµ sinh ho¹t th−êng niªn cña ng−êi d©n. Kh«ng gian cña héi lµng chÝnh lµ kh«ng gian cña rèi n−íc.

Khi ®êi sèng khã kh¨n, ng−êi d©n kh«ng cã ®iÒu kiÖn më héi, ®×nh lµng trë thµnh s©n kho, s©n ph¬i hîp t¸c x·, nhu cÇu t©m linh bÞ chÕ ngù do bÞ hiÓu lµ mª tÝn dÞ ®oan... th× ®−¬ng nhiªn rèi n−íc kh«ng cßn ®iÒu kiÖn ®Ó tån t¹i.

Còng cã thÓ xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm coi v¨n hãa truyÒn thèng lµ l¹c hËu vµ thÊp kÐm nªn còng nh− nhiÒu hiÖn t−îng v¨n hãa d©n gian kh¸c, rèi n−íc

®· ch×m vµo c¸c ho¹t ®éng bÞ coi lµ quª mïa theo c¸i ý lµ thÊp kÐm vµ l¹c hËu.

Víi tÊt c¶ sù mÊt m¸t nµy, ®iÒu kiÖn ®Ó cho mét ph−êng rèi n−íc cã thÓ ho¹t

®éng ®−îc d−êng nh− ®· ë t×nh tr¹ng xÊu nhÊt.

II. Nh÷ng thay ®æi vµ sù phôc håi cña rèi n−íc tõ thêi kú §æi míi ®Õn nay

Tõ n¨m 1986, víi chÝnh s¸ch ®æi míi cña Nhµ n−íc, c¬ cÊu lµng x· ®−îc t¸i lËp, c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa ®−îc kh«i phôc, ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n còng ®−îc quan t©m, ®ã lµ nh÷ng dÊu hiÖu më ®Çu cho thêi kú phôc h−ng cña v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt Nam nãi chung vµ cña rèi n−íc nãi riªng.

Sù bïng ph¸t trë l¹i cña nhiÒu ph−êng rèi n−íc còng nh− sù gia t¨ng c¸c ho¹t ®éng rèi n−íc trong c¸c sù kiÖn v¨n ho¸ tÇm cì quèc gia lµ nh÷ng dÊu hiÖu ®Çu tiªn cho thÊy sù phôc håi cña mét hiÖn t−îng v¨n hãa d©n gian sau giai ®o¹n suy tµn. Trong sè gÇn 30 ph−êng rèi n−íc d©n gian cña ®ång b»ng B¾c bé tr−íc ®©y, hiÖn cã 15 ph−êng ®·

(3)

phôc håi vµ duy tr× ho¹t ®éng. TÊt c¶

nh÷ng ph−êng rèi nµy ®Òu ®· cã tªn tuæi tõ x−a, kh«ng cã ph−êng nµo ®−îc thµnh lËp míi hoµn toµn. Ph−êng rèi ®−îc phôc håi gÇn ®©y nhÊt lµ ph−êng NghÜa H−ng (Nam §Þnh) n¨m 2004.

Bªn c¹nh 15 ph−êng rèi n−íc d©n gian, hai ®¬n vÞ chuyªn nghiÖp lµ Nhµ h¸t móa rèi n−íc Th¨ng Long vµ Nhµ h¸t móa rèi ViÖt Nam còng ph¸t triÓn m¹nh ho¹t ®éng rèi n−íc.

Bªn c¹nh nh÷ng h×nh thøc truyÒn thèng, rèi n−íc mi ni chÝnh lµ mét s¸ng t¹o míi. S¸ng kiÕn nµy cña Phan Thanh Liªm, mét nghÖ nh©n ph−êng Nam ChÊn (Nam §Þnh), tá ra thÝch hîp víi kh«ng gian ®« thÞ chËt hÑp, kh«ng cã nhiÒu ao hå vµ ®Êt trèng. Gän nhÑ, chiÕm Ýt kh«ng gian, dÔ dµng vµ thuËn tiÖn trong di chuyÓn, rèi n−íc mi ni cña Phan Thanh Liªm tiÕn tíi khai ph¸ thÞ tr−êng kh¸n gi¶ ë c¶ c¸c vïng kh¸c, thËm chÝ c¶ kh¸n gi¶ ngoµi biªn giíi quèc gia.

Xu h−íng thÞnh hµnh rèi n−íc kh«ng chØ thóc ®Èy ho¹t ®éng cña c¸c ph−êng rèi d©n gian cã lÞch sö l©u ®êi mµ cßn lan réng ra khái vïng ®ång b»ng B¾c bé. Sù xuÊt hiÖn cña rèi n−íc ë ®¶o Phó Quèc, biÓu diÔn rèi n−íc ë Nhµ h¸t rèi Rång Vµng thµnh phè Hå ChÝ Minh lµ hai ®Þa chØ míi cña rèi n−íc ngoµi vïng ®ång b»ng B¾c bé.

Bªn c¹nh sù xuÊt hiÖn thªm cña mét vµi ®Þa chØ biÓu diÔn rèi n−íc, trong b¶n th©n mçi ph−êng rèi d©n gian còng diÔn ra nhiÒu thay ®æi do t×nh h×nh thùc tÕ cung cÇu cña x· héi. ë ®©y chóng t«i xin nªu mét sè nÐt chÝnh.

* TÇn suÊt ho¹t ®éng

Do sù ph¸t triÓn m¹nh cña ho¹t

®éng du lÞch, biÓu diÔn rèi n−íc t¹i lµng

cã ®iÒu kiÖn diÔn ra th−êng nhËt h¬n ®Ó phôc vô nhu cÇu cña du kh¸ch. Kh¸c h¼n víi tr−íc ®©y, rèi n−íc lµ sinh ho¹t cña riªng céng ®ång, mét n¨m xuÊt hiÖn

®«i ba lÇn trong héi lµng, hiÖn nay rèi n−íc ®−îc biÓu diÔn quanh n¨m khi cã

®¬n ®Æt hµng cña c¸c c«ng ty du lÞch vµ nã ®· trë thµnh mét sù hÊp dÉn ®Æc biÖt

®èi víi nh÷ng ng−êi yªu thÝch du lÞch lµng quª. Tõ ho¹t ®éng biÓu diÔn phôc vô du lÞch, c¸c nghÖ nh©n cã thu nhËp, ph−êng rèi ®−îc cñng cè vÒ tæ chøc.

Ng−êi d©n rÊt tÝch cùc h−ëng øng cho ho¹t ®éng nµy v× nã ®em l¹i nguån lîi cho céng ®ång c¶ vÒ vËt chÊt vµ danh tiÕng.

§Ó thu hót kh¸ch du lÞch, nhiÒu lµng quª cßn ®Çu t− söa sang, quy ho¹ch

®−êng lµng, ngâ xãm s¹ch ®Ñp, vÖ sinh, thuËn tiÖn cho giao th«ng, x©y dùng thñy ®×nh, quy ho¹ch kh«ng gian diÔn rèi cã chç ngåi, cã m¸i che ®Ó cã thÓ biÓu diÔn trong c¶ nh÷ng ngµy m−a hay n¾ng, n©ng cao chÊt l−îng phôc vô.

L−u diÔn lµ ho¹t ®éng ph¸t triÓn m¹nh tõ thêi kú §æi míi ®Õn nay. Kh¾c phôc t×nh tr¹ng bÞ cè ®Þnh bëi s©n khÊu n−íc, nhiÒu ph−êng rèi nh− §µo Thôc, Nam ChÊn, Chµng S¬n, Phó §a, Thanh H¶i ®· trang bÞ bÓ rèi l−u ®éng vµ thñy

®×nh l¾p ghÐp b»ng phªn tre ®Ó mang rèi n−íc ra khái lµng quª, ®i ®Õn nhiÒu vïng miÒn cña ®Êt n−íc vµ c¶ n−íc ngoµi.

* Thñy ®×nh ®−îc x©y t¹i lµng Chóng ta ®· quen víi h×nh ¶nh cña rèi n−íc ®−îc biÓu diÔn trong s©n khÊu n−íc cã tßa thñy ®×nh, vµ ch¾c h¼n trong suy nghÜ cña nhiÒu ng−êi, thñy ®×nh ®·

trë thµnh mét trong nh÷ng biÓu t−îng cña rèi n−íc. Tuy nhiªn tr−íc ®©y, t¹i c¸c lµng rèi n−íc d©n gian cña ®ång b»ng B¾c bé, tÝnh ®Õn thêi ®iÓm tr−íc §æi míi, kh«ng mét lµng rèi nµo cã thñy ®×nh ®−îc

(4)

x©y g¹ch kiªn cè nh− hiÖn nay, cho dï hµng n¨m, rèi n−íc vÉn ®−îc diÔn t¹i lµng trong nh÷ng ngµy cã héi.

N¨m 1987, c¸c nghÖ nh©n ph−êng rèi Nam ChÊn ®· tù s¸ng t¹o mét mÉu h×nh thñy ®×nh dùa trªn h×nh th¸i kiÕn tróc ®×nh chïa. Thñy ®×nh lµng Phó §a (Th¹ch ThÊt, Hµ Néi) còng ®−îc x©y dùng n¨m 1992. KÓ tõ n¨m 2000, víi ch−¬ng tr×nh tµi trî tõ Quü Ford, hµng lo¹t thñy ®×nh ®· ®−îc x©y dùng t¹i c¸c ph−êng rèi n−íc d©n gian. Thñy ®×nh Nguyªn X¸ (Th¸i B×nh) x©y dung n¨m 2000, thñy ®×nh §µo Thôc (§«ng Anh, Hµ Néi) x©y dung n¨m 2001, thñy ®×nh Chµng S¬n (Th¹ch ThÊt, Hµ Néi) x©y dung n¨m 2004...…

ViÖc xuÊt hiÖn thuû ®×nh ë c¸c lµng rèi mét mÆt cho chóng ta thÊy h×nh ¶nh cô thÓ vÒ mét s©n khÊu rèi n−íc, bæ khuyÕt cho sù t¹m bî vµ thiÕu æn ®Þnh cña n¬i diÔn rèi n−íc trong suèt chiÒu dµi lÞch sö cña nã, mÆt kh¸c kh¼ng ®Þnh l¹i vai trß vµ vÞ thÕ cña rèi n−íc trong sinh ho¹t v¨n ho¸ cña céng ®ång lµng.

* Con rèi n−íc ®−îc s¶n xuÊt hµng lo¹t vµ trë thµnh hµng hãa

Tr−íc ®©y, con rèi n−íc lµ nh÷ng s¶n phÈm thñ c«ng d©n gian do nghÖ nh©n rèi n−íc tù t¹c ®Ïo, nã cÊt giÊu nh÷ng bÝ mËt cña nghÒ rèi, nh÷ng kü thuËt, thñ thuËt nhµ nghÒ, vµ nã chÝnh lµ gia tµi cña ph−êng rèi. NghÖ nh©n diÔn trß nµo th× tù t¹c con rèi cña trß ®ã vµ chØ hä míi biÕt c¸ch ®iÒu khiÓn. Con rèi quan träng lµ nh− vËy nh−ng hiÖn nay, viÖc s¶n xuÊt con rèi hµng lo¹t ®Ó b¸n ra thÞ tr−êng ®· trë nªn phæ biÕn, v× thÕ, víi nhiÒu ph−êng rèi, viÖc tù lµm con rèi ®Ó biÓu diÔn ®· kh«ng cßn quan träng n÷a.

Khi kh«ng cã kh¶ n¨ng tù ®ôc rèi th×

nghÖ nh©n cã thÓ dÔ dµng mua l¹i tõ n¬i kh¸c. ChÝnh ®iÒu nµy ®· t¹o ®iÒu kiÖn

dÔ dµng h¬n cho nhiÒu ph−êng rèi phôc håi, ngay c¶ khi nghÖ nh©n n¬i ®ã kh«ng cã kh¶ n¨ng t¹c ®Ïo con rèi.

* Sù hç trî cña c¸c yÕu tè céng h−ëng

Mét trong nh÷ng dÊu hiÖu ®¸ng chó ý cña giai ®o¹n phôc håi lµ rèi n−íc ®−îc dÇn hoµn thiÖn bëi sù céng h−ëng cña nhiÒu lo¹i h×nh nghÖ thuËt vµ cã xu h−íng chuyªn biÖt ho¸ chøc n¨ng cña çc thµnh viªn. Çc nghÖ nh©n biÓu diÔn rèi tr−íc ®©y ph¶i kiªm nhiÖm nhiÒu c«ng viÖc cïng mét lóc. Hä võa diÔn rèi võa h¸t, ®äc lêi tho¹i, lµm khÈu thuËt cho çc nh©n vËt rèi cña m×nh. Nh−ng hiÖn nay rÊt nhiÒu ph−êng rèi ®· thµnh lËp ban nh¹c rèi ®¶m nhiÖm chøc n¨ng

©m thanh.

Ban nh¹c rèi ra ®êi quy tô nh÷ng nghÖ nh©n h¸t chÌo, d©n ca, quan hä, nh÷ng nghÖ nh©n ch¬i nhÞ, nguyÖt, s¸o...

mµ lµng quª nµo d−êng nh− còng cã.

Dµn nh¹c rèi tr−íc ®©y ®¬n gi¶n h¬n vÒ chñng lo¹i nh¹c cô vµ th−êng ngåi phÝa trong buång trß, kh«ng xuÊt hiÖn tr−íc c«ng chóng. Trong dµn nh¹c rèi hiÖn nay, ngoµi bé gâ vèn ®−îc chuyªn dïng

®Ó gi÷ tiÕt tÊu trong diÔn rèi cßn cã thªm bé h¬i, bé d©y ®Ó thÓ hiÖn giai ®iÖu vµ hßa thanh lµm cho ©m nh¹c trë nªn sinh

®éng h¬n rÊt nhiÒu, cïng víi ®ã lµ sù hç trä cña c¸c trang thiÕt bÞ t¨ng ©m hiÖn

®¹i vµ ¸nh s¸ng ®Ó cã thÓ phôc vô mét khèi l−îng kh¸n gi¶ lín trong mét kh«ng gian réng.

Ban nh¹c rèi ra khái buång trß,

®øng trªn bê quan s¸t con rèi ®Ó khíp lêi tho¹i dÔ dµng h¬n. C¸ch lµm nµy mét phÇn cã chñ ý khoe sù ®a tµi, ®a nghÖ cña ph−êng rèi, t¹o ®iÓm nhÊn sinh

®éng vÒ dÊu Ên ®Æc s¾c cña v¨n ho¸ d©n téc th«ng qua phôc trang cña nghÖ nh©n vµ c¸c lo¹i h×nh nh¹c cô.

(5)

* Më réng nguån nh©n lùc

Nguån nh©n lùc trÎ lµ tÝn hiÖu cña sù håi sinh. Trong nhiÒu thÕ kû, rèi n−íc

®· tån t¹i theo kiÓu truyÒn thõa qua nhiÒu thÕ hÖ. §èi t−îng ®−îc truyÒn nghÒ hoµn toµn lµ con em trong lµng,

®Æc biÖt lµ con ch¸u c¸c nghÖ nh©n lµm rèi. Tuy nhiªn, sù truyÒn thõa nµy kh«ng ph¶i lóc nµo còng cã thÓ thùc hiÖn ®−îc dÔ dµng, nhÊt lµ trong giai

®o¹n hiÖn nay, khi xu h−íng lµm kinh tÕ, n©ng cao ®êi sèng vËt chÊt ®· cuèn hót mét bé phËn tho¸t ly quª h−¬ng ®i lµm ¨n xa, hoÆc cã ë nhµ th× còng tËp trung vµo nh÷ng ngµnh nghÒ míi theo xu thÕ ph¸t triÓn cña x· héi. T×nh tr¹ng thiÕu diÔn viªn ë c¸c lµng rèi trë thµnh vÊn ®Ò nan gi¶i, ®iÒu nµy ®ång nghÜa víi nguy c¬ thÊt truyÒn cña nghÒ cæ. Kh¾c phôc t×nh tr¹ng nµy, c¸c ph−êng rèi n−íc ë ®ång b»ng B¾c bé ®· ph¸ bá nguyªn t¾c bÝ truyÒn cña nghÒ nghiÖp, ph¸ bá nguyªn t¾c truyÒn thõa theo dßng hä ®Ó thu n¹p vµ ®µo t¹o líp nghÖ nh©n trÎ, s½n sµng kÕ tôc sù nghiÖp cña cha «ng.

Mét thay ®æi lín n÷a trong tæ chøc ph−êng héi lµ sù tham gia cña n÷ giíi vèn lµ mét ®iÒu rÊt cÊm kþ ë c¸c ph−êng rèi d©n gian tr−íc ®©y. Sù thay ®æi nµy mét mÆt nãi lªn nh÷ng c¶i thiÖn vÒ vÞ trÝ vµ vai trß cña ng−êi phô n÷ trong gia

®×nh, trong c¸c tæ chøc nghÒ nghiÖp vµ tæ chøc x· héi, mÆt kh¸c, nã cho thÊy sù thay ®æi trong quan niÖm cña c¸c nghÖ nh©n khi nhËn thÊy mét sè vÊn ®Ò cña luËt lÖ kh«ng cßn cÇn thiÕt vµ thÝch hîp.

* Qu¶ng c¸o tiÕp thÞ gióp h×nh ¶nh rèi n−íc ®−îc më réng

Ho¹t ®éng qu¶ng c¸o tiÕp thÞ lµ c«ng viÖc hÕt søc quan träng, ®−îc c¸c ph−êng rèi n−íc tËp trung thóc ®Èy nh−

mét kªnh th«ng tin trùc tiÕp vµ hiÖu qu¶

nhÊt nh»m qu¶ng b¸ h×nh ¶nh cña m×nh ra bªn ngoµi, gióp më réng thÞ phÇn kh¸n gi¶. C¸c h×nh thøc qu¶ng c¸o ®·

®−îc ¸p dông cã hiÖu qu¶ lµ: In tê r¬i qu¶ng ço, ph¸t quµ l−u niÖm cho du kh¸ch sau mçi buæi diÔn, më website riªng, tæ chøc çc buæi häp b¸o, th«ng ço b¸o chÝ, nh÷ng cuéc täa ®µm, thùc hiÖn xuÊt b¶n b¨ng, ®Üa h×nh... §ã lµ sù thÝch øng cña nh÷ng nghÖ nh©n d©n gian h«m nay víi cuéc sèng hiÖn ®¹i.

III. Nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra trong bèi c¶nh hiÖn nay VÊn ®Ò truyÒn thèng vµ ®æi míi Nghiªn cøu sù phôc håi cña c¸c ph−êng rèi n−íc, chóng t«i nhËn thÊy hÇu hÕt c¸c nghÖ nh©n ®Òu khai th¸c trß rèi n−íc truyÒn thèng ®Ó x©y dùng ch−¬ng tr×nh biÓu diÔn cña ph−êng.

XuÊt ph¸t tõ viÖc muèn kh¼ng ®Þnh nghÒ rèi cña ®Þa ph−¬ng m×nh ®· cã tõ l©u, çc nghÖ nh©n hÇu nh− ®Òu h−íng vµo viÖc dùng l¹i çc trß rèi mang tÝnh khu«n mÉu cña rèi n−íc. TÔu, rång phun n−íc, móa tø linh, l©n tranh cÇu, móa tiªn, cµy cÊy, ®¸nh ç, ch¨n vÞt, chäi tr©u, c©u Õch, ®Êu vËt, ®¸nh ®u, b¬i léi,

®ua thuyÒn... lµ nh÷ng trß rèi kinh ®iÓn mµ d−êng nh− ph−êng rèi n−íc nµo còng cã. Cã nhiÒu lý do ®Ó çc nghÖ nh©n tr©n träng truyÒn thèng vµ muèn lµm theo cha «ng m×nh. Bëi häc theo «ng cha ®Ó kÕ nghiÖp gi÷ g×n nghÒ rèi lµ con ®−êng vµo nghÒ cña hÇu hÕt çc nghÖ nh©n d©n gian. Bªn c¹nh ®ã, lµm çc trß rèi míi võa khã l¹i tèn kÐm v× ph¶i cã ng−êi dùng kÞch b¶n dï chØ ë møc ®é ®¬n gi¶n, h¬n n÷a ph¶i t¹o con rèi míi phï hîp víi néi dung. Chi phÝ v× vËy mµ t¨ng cao. H¬n n÷a, mÆc dï nhu cÇu vÒ nh÷ng trß rèi míi lµ cã nh−ng trªn thùc tÕ, nh÷ng trß rèi míi khi ra ®êi l¹i kh«ng cã

®Êt diÔn. Ngoµi ra, mét thùc tÕ hiÖn nay lµ nhu cÇu du lÞch víi thÞ hiÕu cña ng−êi

(6)

n−íc ngoµi ®ang quyÕt ®Þnh cho nhu cÇu cña thÞ tr−êng. Rèi cæ víi nÐt ®Ñp ®Æc tr−ng cña ®êi sèng n«ng nghiÖp trë nªn cã −u thÕ h¬n trong phôc vô du lÞch so víi nh÷ng trß rèi míi, ®iÒu nµy phÇn nµo quyÕt ®Þnh cho lùa chän cña nghÖ nh©n khi x©y dùng mét ch−¬ng tr×nh biÓu diÔn.

Chóng t«i hiÓu r»ng, ®Ó cã thÓ ®¹t kÕt qu¶ phôc håi nhanh chãng nhÊt, çc ph−êng rèi ®· lùa chän çch lµm truyÒn thèng, v× nh− thÕ çc nghÖ nh©n kh«ng ph¶i ®Çu t− qu¸ nhiÒu c«ng søc cho viÖc s¸ng t¹o çi míi vµ chØ cÇn tËp luyÖn mét thêi gian ng¾n lµ cã thÓ ra m¾t tr×nh nghÒ. Tuy nhiªn, rèi n−íc truyÒn thèng lµ h×nh ¶nh ®Ñp cña mét thêi ®ang vµ sÏ tr«i qua. Còng gièng nh− ë nhiÒu hiÖn t−îng v¨n hãa kh¸c, truyÒn thèng lµ mét gi¸ trÞ vµ cµng gi¸ trÞ h¬n khi ®ã lµ mét truyÒn thèng vËn ®éng, biÕn ®æi cho phï hîp víi thêi ®¹i chø kh«ng bÊt biÕn ®Ó chØ cã gi¸ trÞ b¶o tån.

TÝnh ®a d¹ng cña rèi n−íc

VÊn ®Ò nµy ®−îc ®Æt ra trong thùc tr¹ng hiÖn nay ë çc ph−êng rèi n−íc d©n gian giai ®o¹n phôc håi, ®ã lµ sù gièng nhau vÒ çch lµm rèi, diÔn rèi còng nh− viÖc x©y dùng, lùa chän tiÕt môc cho mét buæi biÓu diÔn... D−êng nh− çc ph−êng rèi n−íc d©n gian kh«ng muèn tho¸t ra khái h×nh ¶nh truyÒn thèng mµ ®¸ng lÏ cÇn ph¶i lµm cho míi vµ hÊp dÉn, cho hay vµ cã ý nghÜa, cho kh¸c vµ ®éc ®¸o th× míi t¹o dùng ®−îc h×nh ¶nh cña m×nh víi nh÷ng s¾c th¸i vµ phong çch riªng.

ViÖc con rèi ®−îc s¶n xuÊt ®Ó b¸n ®·

®¸p øng nhu cÇu cña mét sè ph−êng rèi khi nghÖ nh©n n¬i ®ã kh«ng cã kh¶ n¨ng t¹o qu©n, ®iÒu ®ã gióp cho nhiÒu ph−êng rèi cã ®iÒu kiÖn phôc håi, song còng v×

thÕ tÝnh ®a d¹ng cña rèi n−íc kh«ng cßn

ViÖc x©y dùng thñy ®×nh theo mét mÉu h×nh gièng nhau ë hÇu hÕt c¸c ph−êng còng lµm cho rèi n−íc mÊt ®i vÎ phong phó, ®a d¹ng vµ tÝnh hÊp dÉn.

VÊn ®Ò kinh doanh nghÖ thuËt B−íc vµo thêi kú §æi míi, ®Æc biÖt lµ khi du lÞch ph¸t triÓn, mét nhu cÇu lín vÒ th−ëng thøc v¨n hãa nghÖ thuËt truyÒn thèng h×nh thµnh. Nhu cÇu nµy n¶y sinh tõ nhiÒu nguyªn nh©n: tõ viÖc khai th¸c çc gi¸ trÞ tinh hoa v¨n hãa d©n téc ®Ó ph¸t triÓn du lÞch, tõ viÖc t«n vinh çc ho¹t ®éng v¨n hãa truyÒn thèng nh»m g×n gi÷ vµ b¶o l−u çc gi¸

trÞ truyÒn thèng trong x· héi hiÖn ®¹i...

Bªn c¹nh çc chñ tr−¬ng cña §¶ng vµ Nhµ n−íc vÒ g×n gi÷ vµ ph¸t triÓn v¨n hãa d©n téc, b¶n th©n ng−êi d©n còng cã nhu cÇu tù thÓ hiÖn çc h×nh thøc v¨n hãa nghÖ thuËt cña ®Þa ph−¬ng trong nh÷ng lÔ héi cña lµng x·. Mét nguyªn nh©n n÷a lµ viÖc t×m vÒ víi v¨n hãa truyÒn thèng nh− lµ mét ®èi träng ®Ó c©n b»ng cuéc sèng hiÖn ®¹i víi nh÷ng gi¸ trÞ míi ®ang ®−îc tiÕp nhËn mét çch å ¹t.

Nh÷ng trß rèi cò kü cã thÓ kh«ng cßn nhiÒu hÊp dÉn víi ng−êi d©n trong n−íc, song l¹i rÊt thu hót du kh¸ch n−íc ngoµi v× sù míi mÎ vµ kú l¹ khi lÇn ®Çu

Ho¹t ®éng kinh doanh t¹i thêi ®iÓm nµy mÆc dï lµ ®iÒu kiÖn ®Ó rèi n−íc phôc håi song kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng thøc tån t¹i duy nhÊt. Kinh doanh rèi n−íc vÒ b¶n chÊt lµ kinh doanh nÐt v¨n hãa vïng

®ång b»ng B¾c bé, v× vËy nh÷ng ng−êi lµm rèi n−íc cÇn chó träng thÓ hiÖn s¾c

(7)

th¸i v¨n hãa Êy nh− thÕ nµo ®Ó cã thÓ võa kinh doanh thu lîi nhuËn mµ vÉn thóc ®Èy rèi n−íc ph¸t triÓn chø kh«ng ph¶i lµ sù b¸n rÎ nghÖ thuËt vµ bµo mßn c¸c gi¸ trÞ truyÒn thèng.

VÊn ®Ò kh¸n gi¶

Lîi thÕ h¬n tÊt c¶ c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt kh¸c, rèi n−íc cã ng«n ng÷ nghÖ thuËt diÔn h×nh phi diÔn ng«n, ®iÒu nµy gióp nã ®Õn ®−îc víi ®«ng ®¶o kh¸n gi¶

cho dï hä ë nh÷ng nÒn v¨n hãa kh¸c nhau, v−ît lªn trªn rµo c¶n cña ng«n ng÷. Sù may m¾n nµy ®· gióp rèi n−íc cã m¹ng l−íi kh¸n gi¶ réng h¬n rÊt nhiÒu so víi c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt diÔn lêi.

ThÞ tr−êng kh¸n gi¶ hiÖn nay ®· cã sù thay ®æi râ rÖt vµ ph©n lo¹i vÒ nhu cÇu th−ëng thøc. Ng−êi ®Õn xem rèi n−íc chñ yÕu lµ kh¸ch n−íc ngoµi, sè l−îng ng−êi ViÖt Nam rÊt Ýt. ThÞ hiÕu cña kh¸ch n−íc ngoµi cã sù kh¸c biÖt víi thÞ hiÕu cña ng−êi d©n trong n−íc. Sù kh¸c biÖt vÒ v¨n hãa, ®Æc biÖt lµ nh÷ng yÕu tè cña v¨n hãa truyÒn thèng ®ang dÇn trë thµnh cña hiÕm vËt l¹ trong cuéc sèng hiÖn ®¹i, lµ yÕu tè thu hót du kh¸ch

®Õn víi ViÖt Nam vµ ®Õn víi rèi n−íc.

Tuy kh«ng th−êng xuyªn ®Õn nhµ h¸t ®Ó xem rèi, kh¸n gi¶ trong n−íc vÉn dµnh t×nh c¶m cho di s¶n v¨n ho¸ cã gi¸

trÞ nµy. Nh−ng nh÷ng trß rèi cò kü mang ®Õn cho hä h×nh ¶nh cña qu¸ khø nhiÒu h¬n nh÷ng g× ®ang diÔn ra ë hiÖn t¹i. Ng−êi xem trong n−íc chê ®îi nghÖ thuËt rèi n−íc sÏ cã h×nh ¶nh míi mÎ h¬n, hÊp dÉn h¬n, ®−¬ng ®¹i h¬n nh−ng ch−a ®−îc ®¸p øng.

Tuy r»ng hiÖn nay rèi n−íc phôc håi chñ yÕu nhê vµo ho¹t ®éng du lÞch, song

Nh÷ng biÕn ®éng cña cuéc sèng cã thÓ sÏ lµm ho¹t ®éng du lÞch gi¶m sót, l−îng du kh¸ch sôt gi¶m vµ ®iÒu ®ã sÏ ¶nh h−ëng tíi ho¹t ®éng cña c¸c ph−êng rèi.

V× vËy, h−íng vµo nhu cÇu cña céng

®ång, cña ng−êi d©n trong n−íc cã thÓ ch−a cã nhiÒu lîi nhuËn ngay lËp tøc nh−ng sÏ lµ h−íng ®i l©u dµi. Sù tån t¹i cña rèi n−íc trong ®êi sèng cña ng−êi d©n b¶n ®Þa míi lµm nªn søc sèng v¨n hãa cña lo¹i h×nh nghÖ thuËt nµy, cÇn ph¶i x¸c ®Þnh mét h−íng ph¸t triÓn ®Ó n©ng cao tÇm vãc cña rèi n−íc, tiÕp tôc t¹o dùng nh÷ng gi¸ trÞ míi mang tinh thÇn cña thêi ®¹i.

TµI LIÖU THAM KH¶O

3. TrÇn §×nh H−îu. §Õn hiÖn ®¹i tõ truyÒn thèng. H.: V¨n hãa, 1996.

4. Mai H¶i Oanh. Ph¸t triÓn v¨n hãa trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng

®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa.

http://www.tapchicongsan.org.vn 5. Ng« §øc ThÞnh (chñ nhiÖm ®Ò tµi).

Nghiªn cøu v¨n hãa ViÖt Nam 20 n¨m

®æi míi, thùc tr¹ng vµ c¸c vÊn ®Ò. §Ò tµi cÊp ViÖn KHXH, 2006-2007, l−u t¹i ViÖn Nghiªn cøu V¨n hãa.