X· HéI HäC VÒ TRI THøC trong
“HOµN C¶NH HËU HIÖN §¹I” CñA J. F. LYOTARD
Lª ngäc hïng(*)
ean Francois Lyotard (1924-1998) lµ nhµ triÕt häc, x· héi häc vµ lý luËn v¨n häc ng−êi Ph¸p. Trong h¬n 30 cuèn s¸ch cña «ng, míi chØ cã mét cuèn “La Condition Postmoderne” (n¨m 1979)
®−îc dÞch vµ xuÊt b¶n sang tiÕng ViÖt, víi tiªu ®Ò “Hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i”, do Nxb. Tri thøc Ên hµnh n¨m 2007, 235 trang. Lyotard viÕt t¸c phÈm nµy tõ gãc
®é cña mét chuyªn gia liªn ngµnh nh−ng l¹i cã ®ãng gãp to lín cho sù ph¸t triÓn chuyªn ngµnh x· héi häc vÒ tri thøc kh«ng chØ trong hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i mµ c¶ trong c¸c hoµn c¶nh kh¸c cña x· héi loµi ng−êi(**).
I. §èi t−îng, gi¶ thuyÕt vµ ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu
§èi t−îng nghiªn cøu: hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i cña tri thøc
Lyotard x¸c ®Þnh ®èi t−îng nghiªn cøu cña «ng lµ “hoµn c¶nh cña tri thøc trong c¸c x· héi ph¸t triÓn nhÊt” [53], trong ®ã cã Hoa Kú vµ mét sè n−íc ph¸t triÓn rÊt cao ®¹t tr×nh ®é “hËu c«ng nghiÖp” ë ch©u ¢u. ¤ng gäi hoµn c¶nh ®ã lµ “hËu hiÖn ®¹i” bëi v× “nã chØ tr¹ng th¸i cña v¨n hãa sau nh÷ng biÕn ®æi t¸c ®éng
®Õn c¸c quy t¾c trß ch¬i cña khoa häc, v¨n häc vµ nghÖ thuËt tõ cuèi thÕ kû XIX” [53] ®Õn nöa cuèi thÕ kû XX.
Theo Lyotard, mét khoa häc gäi lµ
“hiÖn ®¹i” khi khoa häc ®ã dùa vµo mét
®¹i tù sù nµo ®ã, vÝ dô biÖn chøng cña Tinh thÇn mµ ®¹i diÖn tiªu biÓu lµ Hegel
®Ó tù hîp thøc hãa.(*)Do vËy, (**)Lyotard
®Þnh nghÜa “hËu hiÖn ®¹i lµ sù hoµi nghi
®èi víi siªu tù sù” [54](***). Ngay tõ ®Çu, khoa häc ®· m©u thuÉn víi c¸c tù sù (rÐcit), tøc lµ c¸c truyÖn kÓ mµ phÇn lín lµ c¸c truyÒn thuyÕt hoang ®−êng (fables), nh−ng nã vÉn lu«n cÇn ph¶i viÖn dÉn c¸c siªu tù sù ®Ó tù hîp thøc hãa, ®Ó tù kh¼ng ®Þnh lµ ®óng, lµ thËt.
Hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i cßn bao gåm c¶ sù khñng ho¶ng, tan r· cña nh÷ng ng−êi mang chøc n¨ng tù sù, vÝ dô nh− sù sôp ®æ cña c¸c thÇn t−îng kÓ
(*)GS. TS., ViÖn X· héi häc, Häc viÖn ChÝnh trÞ - Hµnh chÝnh quèc gia Hå ChÝ Minh.
(**)XuÊt ph¸t tõ quan niÖm ®èi t−îng cña x· héi häc lµ mèi quan hÖ gi÷a con ng−êi vµ x· héi cã thÓ ®Þnh nghÜa: X· héi häc vÒ tri thøc lµ chuyªn ngµnh x· héi häc chuyªn nghiªn cøu quy luËt cña sù h×nh thµnh, vËn ®éng, biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn vÞ thÕ vµ mèi quan hÖ cña tri thøc víi con ng−êi vµ x· héi. Xem: Lª Ngäc Hïng (1997), “Thö bµn vÒ ®èi t−îng nghiªn cøu x· héi häc”, T¹p chÝ X· héi häc, sè 3, tr.94-102.
(***)MÊy n¨m sau, trong bµi viÕt “HËu hiÖn ®¹i lµ
g×” (viÕt n¨m 1982, xuÊt b¶n n¨m 1993), Lyotard viÕt: HËu hiÖn ®¹i kh«ng ph¶i lµ hiÖn ®¹i vµo lóc kÕt thóc cña nã mµ lµ hiÖn ®¹i trong mét tr¹ng th¸i míi sinh, vµ tr¹ng th¸i ®ã lu«n t¸i diÔn. Xem: Jean Franςois Lyotard (1992), “Answering the question:
what is the postmodern?”, in The Postmodern Explained to Children, Power Publications, Sydney.
J
c¶ thÇn t−îng lý luËn, nh−ng kh«ng ph¶i sù vì méng. Hoµn c¶nh nµy dÉn
®Õn mét tiªu chÝ míi ®Ó hîp thøc hãa,
®ã lµ tÝnh hiÖu qu¶ [55]. Trong hoµn c¶nh nh− vËy Lyotard ®Æt ra mét lo¹t vÊn ®Ò nghiªn cøu lµ: “mét sù hîp thøc hãa mèi liªn kÕt x· héi, mét x· héi c«ng b»ng, liÖu cã thµnh hiÖn thùc ®−îc kh«ng theo mét nghÞch lý t−¬ng tù nghÞch lý cña ho¹t ®éng khoa häc? Sù hîp thøc hãa Êy n»m ë ®©u?” [56-57].
Gi¶ thuyÕt nghiªn cøu: sù biÕn ®æi tri thøc trong x· héi tin häc hãa
Sù biÕn ®æi vÞ thÕ cña tri thøc.
Lyotard nªu râ gi¶ thuyÕt nghiªn cøu lµ
“tri thøc ®ang thay ®æi vÞ thÕ ngay khi c¸c x· héi b−íc vµo thêi
®¹i gäi lµ hËu c«ng nghiÖp vµ c¸c nÒn v¨n hãa b−íc vµo thêi ®¹i
gäi lµ hËu hiÖn ®¹i” [59].
Sù biÕn ®æi lín nhÊt cña tri thøc cã lÏ lµ ë chç “Nã th«i kh«ng cßn lµ môc ®Ých riªng ®èi víi chÝnh m×nh; nã mÊt ®i “gi¸
trÞ sö dông” cña m×nh” [64] vµ chuyÓn sang mang “gi¸ trÞ trao ®æi” trong s¶n xuÊt vµ tiªu dïng tri thøc, t−¬ng tù nh−
víi rÊt nhiÒu lÜnh vùc kh¸c cña con ng−êi.
KÕ thõa quan niÖm cña Marx vÒ sù biÕn
®æi tri thøc thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp, Lyotard ®· chØ ra t¸c ®éng cña tri thøc ®èi víi sù biÕn ®æi cÊu tróc nghÒ nghiÖp ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn. Ch¼ng h¹n [65](*): tØ träng lao
®éng víi c«ng viÖc vÒ kü thuËt ë Mü ®·
t¨ng gÊp ®«i tõ 7,5% n¨m 1950 lªn
14,2% n¨m 1971, trong khi tØ träng lao
®éng trong c«ng nghiÖp, n«ng nghiÖp vµ dÞch vô gi¶m tõ 62,5% xuèng cßn 51,4%.
Sù biÕn ®æi tri thøc cßn thÓ hiÖn ë chç nã ®−îc l−u th«ng nh− tiÒn tÖ trong
®ã cã thÓ ph©n biÖt hai lo¹i tri thøc.(*)Mét lµ tri thøc dµnh cho “ng−êi ra quyÕt
®Þnh”, “tri thøc ra quyÕt ®Þnh” vµ hai lµ lo¹i tri thøc dïng cho ®Çu t−, tøc lµ “tri thøc dïng cho chi tr¶” [69], trao ®æi ®Ó duy tr× c¸c mèi liªn kÕt x· héi trong cuéc sèng hµng ngµy cña con ng−êi(**).
C¸ch thøc biÕn ®æi vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc. Thomas Kuhn ®· ph¸t hiÖn ra hai con ®−êng ph¸t triÓn khoa häc: mét lµ tÝch lòy dÇn vÒ sè l−îng tri thøc vµ hai lµ c¸ch m¹ng, trong ®ã cã sù thay ®æi c¸c hÖ kh¸i niÖm, c¸c lý thuyÕt lín. Tuy nhiªn, theo Lyotard, tri thøc khoa häc lu«n m©u thuÉn víi mét lo¹i tri thøc kh¸c mµ «ng gäi lµ “tri thøc tù sù” (savoir narratif) [72], do vËy, khi nghiªn cøu sù biÕn ®æi tri thøc nãi chung cÇn ph¶i tÝnh ®Õn sù biÕn ®æi vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc trong mèi
(*) Cuèi trang nµy, trong môc chó gi¶i, Lyotard ®·
trÝch dÉn chi tiÕt mét sè nhËn ®Þnh cña Karl Marx viÕt n¨m 1857 - 1858 r»ng: VÞ thÕ trô cét chÝnh cña s¶n xuÊt vµ sù giµu cã lµ trÝ tuÖ vµ “tri thøc x· héi chung trë thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp”. Tuy nhiªn, cã thÓ hiÓu, cÇn ph¶i hiÓu ý nghÜa cña nhËn ®Þnh nµy lµ: Thø nhÊt, Marx kh«ng nãi ®Õn (tri thøc) khoa häc vµ thø hai, rÊt cã thÓ chØ khi nµo tri thøc cã lÏ gåm c¶ tri thøc tù sù vµ tri thøc khoa häc tù nhiªn, x· héi vµ nh©n v¨n theo c¸ch ph©n lo¹i ngµy nay, thµnh tri thøc chung cña c¶ x· héi th× khi ®ã tri thøc míi trë thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp.
(**)Theo Lyotard, tri thøc kh«ng cßn thuéc vÒ “bé n·o” hay “tinh thÇn” cña x· héi, tøc lµ kh«ng cßn thuéc vÒ ®éc quyÒn cña nhµ n−íc hay mét nhãm ng−êi mµ tri thøc thuéc vÒ x· héi, tøc lµ thuéc vÒ tÊt c¶ mäi ng−êi. Tuy nhiªn, Lyotard cho r»ng, trªn thùc tÕ c¸c nhµ n−íc - quèc gia hiÖn ®¹i vÉn
®ang n¾m gi÷ viÖc s¶n xuÊt vµ ph©n phèi tri thøc vµ kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c n−íc ph¸t triÓn vµ ®ang ph¸t triÓn vÉn t¨ng lªn vµ ng−êi ta cã thÓ ®¸nh nhau v× së h÷u th«ng tin [66].
quan hÖ víi tri thøc tù sù(*). Nh−ng Lyotard còng cho r»ng, tõ thêi Plato, vÊn ®Ò hîp thøc hãa cña khoa häc ®·
g¾n liÒn víi vÊn ®Ò hîp thøc hãa cña nhµ lËp ph¸p. Tøc lµ, quyÒn ra quyÕt
®Þnh c¸i g× lµ ®óng thËt (vrai) g¾n liÒn víi quyÒn ra quyÕt ®Þnh c¸i g× lµ c«ng chÝnh (juste). Trong x· héi hËu hiÖn ®¹i, theo Lyotard, vÊn ®Ò hîp thøc hãa cña tri thøc khoa häc lµ vÊn ®Ò hîp thøc hãa kÐp (®óng thËt/c«ng chÝnh) vµ mèi quan hÖ cña tri thøc víi quyÒn lùc lµ hai mÆt cña mét vÊn ®Ò chÝnh quyÒn, tøc lµ quyÒn lùc [74-75](**).
Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu: ph©n tÝch trß ch¬i ng«n ng÷
Lyotard chän ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch c¸c sù kiÖn ng«n ng÷ hay “c¸c trß ch¬i ng«n ng÷” [74-75] theo c¸ch gäi cña Wittgenstein, bëi v× mçi mét lo¹i ph¸t ng«n ®ßi hái mét lo¹i quy t¾c chuyªn biÖt mµ mçi ng−êi cÇn ph¶i tu©n thñ khi tham gia trß ch¬i ph¸t ng«n ®ã. Nh−
vËy, ph−¬ng ph¸p nµy ®ßi hái ph¶i ph©n tÝch lµm râ, vÝ dô, luËt ch¬i hay quy t¾c ch¬i, ng−êi tham gia cuéc ch¬i vµ ®èi t−îng ch¬i, ng−êi ph¸t, ng−êi nhËn vµ vËt quy chiÕu. Khi ¸p dông ph−¬ng ph¸p nµy, Lyotard dùa vµo hai nguyªn lý: thø nhÊt, ph¸t ng«n lµ ®Êu tranh, mçi mét hµnh vi ng«n ng÷ lµ mét sù ®èi chäi, ganh ®ua kh«ng nhÊt thiÕt lµ ®Ó th¾ng ®èi thñ mµ cã khi chØ lµ ®Ó “nãi vui”, “nãi ch¬i” vµ cao h¬n n÷a lµ ®Ó th¾ng ®−îc thø ng«n ng÷ ®· x¸c lËp nhê vËy mµ ng«n ng÷ ph¸t triÓn. Thø hai, cã thÓ quan s¸t vµ ph©n tÝch ®−îc mèi liªn kÕt x· héi trªn c¸c n−íc cê (coups) ng«n ng÷, c¸c hµnh vi ng«n ng÷, c¸c ph¸t ng«n cña c¸c bªn tham gia cuéc ch¬i ng«n ng÷ [80-81].
II. Chøc n¨ng x· héi cña tri thøc
B¶n chÊt cña ®oµn kÕt x· héi tõ gãc
®é tiÕp cËn chøc n¨ng vµ m©u thuÉn
Lyotard cho r»ng,(*)cã hai m« h×nh tiÕp cËn x· héi cÇn ®−îc tham kh¶o mét c¸ch cã phª ph¸n. Mét lµ m« h×nh x· héi - chøc n¨ng víi ®¹i diÖn tiªu biÓu lµ Talcott Parsons,(**)t¸c gi¶ cña Lý thuyÕt hÖ thèng, vµ hai lµ m« h×nh x· héi - m©u thuÉn víi ®¹i diÖn tiªu biÓu lµ Karl Marx, t¸c gi¶ cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, trong ®ã nhÊn m¹nh ®Êu tranh giai cÊp [82](***). T−¬ng øng víi hai m« h×nh nµy lµ hai lo¹i tri thøc: mét lµ tri thøc thùc chøng dÔ dµng ¸p dông vµo thùc tiÔn vµ s½n sµng biÕn thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp cÇn thiÕt cho sù vËn hµnh cã hiÖu qu¶ cña c¶ hÖ thèng x·
héi. Hai lµ tri thøc phª ph¸n, ph¶n t−
kh¸ng cù l¹i mäi sù “t¸i thu håi” vµo trong hÖ thèng khi b»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c ®Æt ra c¸c c©u hái ®èi víi c¸c gi¸ trÞ hay c¸c môc ®Ých cña x· héi [91].
Mét c¸ch t−¬ng øng, c¸c mèi liªn hÖ x·
héi hay “®oµn kÕt x· héi”(****) theo c¸ch gäi cña Emile Durkheim còng ph©n hãa thµnh hai lo¹i nh−ng kh«ng ph¶i lµ thµnh ®oµn kÕt v« c¬ vµ h÷u c¬ mµ thµnh, mét lµ liªn kÕt x· héi kiÓu chøc n¨ng, hîp t¸c vµ hai lµ liªn kÕt x· héi
(*) Lyotard ph¸t hiÖn thÊy hai vÊn ®Ò: mét lµ khoa häc kh«ng cßn lµ mét nghÒ nghiÖp hÊp dÉn
®èi víi sinh viªn nh− tr−íc kia n÷a víi biÓu hiÖn lµ ngµy cµng Ýt ng−êi theo ®uæi c«ng viÖc nghiªn cøu khoa häc. Hai lµ vÊn ®Ò hîp thøc hãa tri thøc khoa häc: c©u hái trë nªn cÊp thiÕt lµ mét ph¸t ng«n ph¶i tháa m·n c¸c ®iÒu kiÖn nµo ®Ó trë thµnh mét ph¸t ng«n khoa häc? §· cã ý kiÕn r»ng ®ã lµ ®iÒu kiÖn vÒ sù nhÊt qu¸n néi t¹i vµ vÒ sù kiÓm chøng b»ng thùc nghiÖm theo kiÓu thùc chøng luËn.
(**)§iÒu nµy gîi nhí ®Õn ý t−ëng: Ch©n lý thuéc vÒ kÎ m¹nh.
(***)Chó gi¶i cña Lyotard cho biÕt lµ, ngay sau khi
lý thuyÕt cña Parsons xuÊt hiÖn ®· cã mét sè nç lùc
®Æt ®èi lËp võa t×m c¸ch dung hßa m« h×nh chøc n¨ng víi m« h×nh m©u thuÉn vÒ x· héi. Nh−ng ®Õn nay vÉn cã mét sè sinh viªn kh«ng biÕt ®iÒu nµy nªn ra søc coi hai m« h×nh nµy lµ ®èi lËp nhau.
(****)Xem:Emile Durkheim (1893), The division
of labor in society, Macmillan Press, London.
kiÓu m©u thuÉn, ®Êu tranh mµ viÖc lùa chän kiÓu nµy vµ coi nhÑ kiÓu kia ®Òu g©y ra vÊn ®Ò hÖ thèng ®ßi hái ph¶i cã gi¶i ph¸p kh¸c cã tÝnh chÊt c¸ch m¹ng.
C¶ hai m« h×nh ®Òu cã vÊn ®Ò vÒ sù biÕn
®æi x· héi. Víi m« h×nh chøc n¨ng, x·
héi kh«ng ®¬n gi¶n cø biÕn ®æi theo kiÓu tiÕn hãa d−íi h×nh thøc t¨ng tr−ëng kinh tÕ ®Òu ®Æn ®−îc “nhµ n−íc phóc lîi” b¶o hé, bëi v× c¸c cuéc khñng ho¶ng kinh tÕ liªn tôc diÔn ra tõ n¨m 1960 ®Õn nay cho thÊy m« h×nh nµy cã nhiÒu ®iÒu bÊt æn ch−a gi¶i quyÕt ®−îc. T−¬ng tù, m« h×nh x· héi - m©u thuÉn còng cã vÊn
®Ò khi mét sè quèc gia theo ®uæi m«
h×nh nµy ®· ®−a c¶ x· héi ®Õn chÕ ®é toµn trÞ, ë ®ã cuéc ®Êu tranh giai cÊp vèn ®−îc coi lµ ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn x· héi bÞ biÕn thµnh cuéc trÊn ¸p cña ®a sè ®èi víi thiÓu sè(*).
B¶n chÊt cña ®oµn kÕt x· héi tõ gãc
®é tiÕp cËn hËu hiÖn ®¹i
Lyotard qu¶ quyÕt r»ng «ng kh«ng theo c¸ch tiÕp cËn hiÖn ®¹i, tøc lµ kh«ng theo c¸ch lùa chän chøc n¨ng hay m©u thuÉn, mµ ®−a ra c¸ch tiÕp cËn míi phï hîp víi hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i. §Ó lµm
®iÒu nµy, Lyotard chØ ra mét sè biÕn ®æi x· héi quan träng cÇn tÝnh ®Õn nh− sù thay ®æi chøc n¨ng cña nhµ n−íc trong
®ã chøc n¨ng ®iÒu tiÕt, t¸i s¶n xuÊt võa bÞ chuyÓn mét phÇn sang m¸y mãc tù
®éng nhê sù tiÕn bé cña khoa häc, c«ng nghÖ vµ tin häc vµ mét phÇn ®−îc chuyÓn sang c¸c chuyªn gia thuéc c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau(**). Mét biÕn ®æi kh¸c
®Æc tr−ng cho hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i lµ sù nh¹t nhßa dÇn c¸c nh©n vËt vÜ ®¹i, sù mÊt thiªng cña c¸c nh©n vËt ®−îc thÇn th¸nh hãa, sù ph©n r· cña c¸c ®¹i tù sù. Thay cho hÖ thèng quy chiÕu chËt hÑp víi mét vµi trôc sè, trªn ®ã cã s½n nh÷ng cét mèc ®¸nh dÊu tõng b−íc ®i, lµ c¸c lo¹i hÖ quy chiÕu víi c¸c lo¹i trôc sè phøc t¹p vµ lu«n biÕn ®æi, kÓ c¶ sù
biÕn ®æi môc ®Ých sèng, hÖ gi¸ trÞ ë ®ã
“mçi ng−êi ®Òu biÕt c¸i m×nh nµy lµ nhá nhoi”(*)[94], nh−ng mçi ng−êi còng ®Òu cã c¬ héi ®Ó cã thÓ lãe s¸ng, næi tiÕng dï lµ chèc l¸t trong thÕ giíi cña hä, trong hÖ trôc quy chiÕu cña hä. §oµn kÕt x· héi v× thÕ còng bÞ tan r· vµ mçi c¸ nh©n trë nªn nhá bÐ vµ chuyÓn ®éng, di ®éng trong c¸c hÖ thèng, c¸c m¹ng l−íi quan hÖ phøc t¹p mµ mçi mét ®iÓm nót cña m¹ng l−íi x· héi lµ mét vÞ trÝ giao c¾t cña c¸c luång th«ng tin mµ mçi c¸ nh©n cã thÓ cïng lóc ®ãng vai ng−êi nhËn, ng−êi ph¸t, ng−êi chuyÓn giao vµ ®iÓm quy chiÕu(**)[95](***). Nh− vËy, gi¶i ph¸p hËu hiÖn ®¹i ®Ó xem xÐt b¶n chÊt c¸c mèi liªn kÕt x· héi ®ßi hái ph¶i viÖn dÉn lý thuyÕt th«ng tin, lý thuyÕt truyÒn th«ng vµ lý thuyÕt trß ch¬i, nhÊt lµ trß ch¬i ng«n ng÷ [99].
Tri thøc bÞ ph©n hãa thµnh tri thøc tù sù vµ tri thøc khoa häc, do vËy trß ch¬i ng«n ng÷ còng ph©n hãa thµnh hai lo¹i: Trß ch¬i ng«n ng÷ tù sù dùa vµo quy t¾c dông häc lµ ng−êi tham gia cuéc
(*)Xem thªm: F. A. Hayek (2009), §−êng vÒ n« lÖ, Nxb. Tri thøc, Hµ Néi.
(**) Lyotard cßn chØ ra mét biÕn ®æi ë tÇng líp chãp bu trong cÊu tróc x· héi, ë ®ã giai cÊp l·nh
®¹o ®ang vµ sÏ lµ giai cÊp ra quyÕt ®Þnh tøc lµ qu¶n trÞ, qu¶n lý chø kh«ng cßn lµ giai cÊp chÝnh trÞ truyÒn thèng chØ l·nh ®¹o. Giai cÊp l·nh ®¹o míi nµy ®−îc t¹o bëi mét tÇng líp hçn hîp gåm doanh nh©n, quan chøc cao cÊp, viªn chøc cao cÊp, nh÷ng thñ lÜnh cña c¸c tæ chøc chÝnh trÞ, nghÒ nghiÖp, c«ng ®oµn, t«n gi¸o lín. Quan niÖm cña Lyotard vÒ giai cÊp l·nh ®¹o nh− vËy cã lÏ phï hîp víi hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i diÔn ra ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn vµ c¶ mét sè n−íc kh¸c, n¬i giai cÊp l·nh ®¹o còng kh«ng nhÊt thiÕt ®−îc h×nh thµnh tõ nh÷ng ng−êi n¾m gi÷ t−
liÖu s¶n xuÊt c¬ b¶n cña x· héi. §iÒu nµy còng cã nghÜa lµ m« h×nh x· héi - m©u thuÉn cã thÓ ph¶i tÝnh ®Õn mét cÊu tróc x· héi ph©n tÇng theo nhiÒu tiªu chÝ kh¸c nhau.
(***)Chó gi¶i cña Lyotard cho biÕt lµ mét sè nhµ
lý thuyÕt hÖ thèng xem x· héi d−íi d¹ng hÖ thèng hiÓu theo nghÜa ®iÒu khiÓn häc vµ hÖ thèng lµ m¹ng l−íi cña nh÷ng giao tiÕp.
ch¬i cã thÓ ®ãng vai ng−êi ph¸t, ng−êi nhËn vµ nh©n vËt sao cho quyÒn chiÕm gi÷ mét trong c¸c vÞ trÝ ®ã, vÝ dô vÞ trÝ
“ng−êi ph¸t”, ®−îc dùa trªn mét thùc tÕ kÐp lµ tr−íc ®ã ®· tõng chiÕm mét vÞ trÝ kh¸c: “ng−êi nghe”. C«ng thøc dông häc nµy thÓ hiÖn râ qua c¸ch “ch¬i”, vÝ dô c¸ch më ®Çu vµ kÕt thóc c©u chuyÖn cña mét ng−êi kÓ chuyÖn trong bé l¹c ë Ên
§é nh− sau: “§©y lµ chuyÖn vÒ... T«i ®·
nghe nã tõ l©u l¾m råi. B©y giê ®Õn l−ît t«i kÓ chuyÖn nµy cho c¸c ng−êi, h·y l¾ng mµ nghe”. Vµ ng−êi nµy kÕt thóc c©u chuyÖn b»ng mét quy t¾c dông häc cña tri thøc tù sù hay mét quy t¾c cña trß ch¬i ng«n ng÷ tù sù lµ: “ChuyÖn vÒ...
®Õn ®©y lµ hÕt. Ng−êi kÓ nã cho c¸c ng−êi nghe lµ...” [109-110]. Qua ®ã, Lyotard cho thÊy, truyÖn kÓ, tøc lµ c¸c tù sù g¾n liÒn víi nã, lµ tri thøc tù sù cã kh¶ n¨ng quy ®Þnh hay hîp thøc hãa thÈm quyÒn ba mÆt cña c¸c c¸ nh©n:
biÕt nãi, biÕt nghe, biÕt lµm trong c¸c quan hÖ víi céng ®ång vµ víi m«i tr−êng xung quanh. §iÒu nµy cã nghÜa lµ, c¸c quy t¾c cña trß ch¬i ng«n ng÷ tù sù lµ c¸c quy t¾c t¹o nªn mèi liªn kÕt x· héi [112] hay “®oµn kÕt x· héi”. Tri thøc tù sù võa t¹o ra c¸c quy t¾c, võa ®¶m b¶o c¸c quy t¾c ®ã ®−îc ghi nhí, ®−îc thùc hiÖn b»ng c¸ch tr×nh bµy, thÓ hiÖn, biÓu diÔn d−íi nhiÒu h×nh thøc rÊt phong phó, ®a d¹ng sao cho c¶ tri thøc tù sù vµ c¸c quy t¾c cña trß ch¬i ng«n ng÷ tù sù ®−îc thùc hµnh ®ång thêi ®−îc hîp thøc hãa ®Ó t¹o ra, vËn hµnh vµ cñng cè c¸c mèi quan hÖ x· héi(*).
III. Sù biÕn ®æi vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc Nghiªn cøu khoa häc
Theo Lyotard, tri thøc khoa häc ®−îc s¶n xuÊt ra trong trß ch¬i nghiªn cøu khoa häc vµ ®−îc l−u truyÒn trong trß ch¬i gi¸o dôc - ®µo t¹o. Trong c¶ hai trß ch¬i nµy, vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc ®Òu
bÞ th¸ch thøc bëi vÊn ®Ò hîp thøc hãa: cã
®óng kh«ng? Cã thËt kh«ng? VÝ dô, tr−íc
®©y, Plato ®· sö dông c¸ch kÓ chuyÖn, c¸c “®èi tho¹i” ®Ó t¹o ra sù ®ång thuËn, tøc lµ hîp thøc hãa cïng mét lóc trß ch¬i nghiªn cøu vµ trß ch¬i gi¶ng d¹y. Tõ ®ã
®Õn nay c¸c nhµ khoa häc vÉn tiÕp tôc sö dông c¸c ®èi tho¹i, c¸c cuéc tr¶ lêi pháng vÊn vµ c¸c truyÖn kÓ vÒ diÔn ng«n khoa häc trªn c¸c ph−¬ng tiÖn truyÒn th«ng ®¹i chóng ®Ó t¹o ra sù ®ång thuËn. Nh−ng khoa häc ë thÕ kû XIX sö dông gi¶i ph¸p kiÓm chøng (verification), cßn khoa häc ë thÕ kû XX gäi lµ sù kiÓm sai (falsification - t¹m dÞch lµ ph¶n chøng) víi cïng mét môc tiªu lµ lµm cho ng−êi ph¸t vµ ng−êi nhËn ®ång thuËn víi nhau [119]. (*)
Nh−ng, sù ®ång thuËn cña ai vµ nh−
thÕ nµo? C©u tr¶ lêi tõ c¸ch tiÕp cËn hiÖn
®¹i lµ sù ®ång thuËn cña c¸c chuyªn gia trong qu¸ tr×nh th¶o luËn trªn c¬ së, mµ trong triÕt häc lµ dùa vµo c¸c ®¹i tù sù nÆng vÒ chÝnh trÞ hay triÕt häc, vÝ dô nh−
bé B¸ch khoa toµn th− cña Hegel vµ trong khoa häc tù nhiªn lµ c¸c b»ng chøng. Tuy nhiªn, khi x· héi biÕn ®æi m¹nh, c©u tr¶ lêi còng thay ®æi, vÝ dô sù
®ång thuËn kh«ng cßn bã hÑp trong ph¹m vi nhãm chuyªn gia mµ më réng sang c¸c chñ thÓ cã tªn gäi lµ “nh©n d©n”
víi nhËn thøc vµ ph−¬ng tiÖn ®−îc tin häc hãa. Khoa häc, c«ng nghÖ vµ tin häc ph¸t triÓn lµm thay ®æi mèi t−¬ng quan môc ®Ých vµ ph−¬ng tiÖn theo c¸ch mµ Marx ®· chØ ra lµ sù tiÕn bé cña mét x·
héi kh«ng chØ ë chç s¶n xuÊt ra c¸i g×
mµ s¶n xuÊt b»ng c¸ch nµo, nh− thÕ
(*) Cã thÓ lÊy vÝ dô vÒ mét quy t¾c xuÊt hiÖn nh©n vËt trong mét vë chÌo cña ViÖt Nam: Mét nh©n vËt míi b¾t ®Çu cuéc ch¬i ®Òu b»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c ph¶i x−ng danh, ®¬n gi¶n nhÊt lµ hái:
T«i ra ®©y cã ph¶i x−ng danh kh«ng nhØ ? Vµ theo quy t¾c, bao giê còng cã tiÕng ®ång thanh tr¶ lêi cña nh÷ng ng−êi tham gia cuéc ch¬i lµ:
Kh«ng x−ng danh th× ai biÕt lµ ai.
nµo, víi ph−¬ng tiÖn g×. Trong hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i ®· xuÊt hiÖn sù “gi¶i hîp thøc hãa” (delegimitation) ®èi víi tri thøc khoa häc vµ sù “t¶n m¸t hãa”
(dissemination hay ph©n t¸n hãa) theo
®ã c¸c chñ thÓ x· héi còng bÞ ph©n hãa, ph©n t¸n vµ c¸c mèi liªn kÕt x· héi ®−îc dÖt lªn vµ hßa nhËp vµo v« sè c¸c trß ch¬i ng«n ng÷ cò vµ míi, trong ®ã cã c¶
nh÷ng trß ch¬i ng«n ng÷ m¸y, ng«n ng÷
cña m· di truyÒn vµ ngµy nay lµ ng«n ng÷ sè hãa cã kh¶ n¨ng thu hót sù tham gia cña c«ng chóng trong c¸c trß ch¬i thùc tÕ vµ trß ch¬i ¶o trªn kh¾p toµn cÇu.
Thùc ra, gi¶i hîp thøc hãa kh«ng cã nghÜa lµ kh«ng cÇn hîp thøc hãa mµ lµ tõ bá c¸ch hîp thøc hãa dùa vµo chØ mét sè c¸c ®¹i tù sù vµ c¸c truyÖn kÓ kiÓu tr−íc ®©y. Mµ gi¶i hîp thøc hãa ®èi víi c¸ch lµm cò kÓ c¶ c¸c biÖn ph¸p hiÖn
®¹i. Lyotard viÖn dÉn Wittgenstein vµ Habermas, nh÷ng ng−êi ®· ®Ò xuÊt mét sè gi¶i ph¸p míi cho viÖc hîp thøc hãa tri thøc trong hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i.
Theo ®ã, khoa häc ph¶i ch¬i trß ch¬i ng«n ng÷ cña m×nh, trß ch¬i víi thø ng«n ng÷ do chÝnh nã t¹o ra lµ truyÒn th«ng ®¹i chóng b»ng c¸c ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ míi mµ Habermas gäi lµ
“t−¬ng t¸c truyÒn th«ng” (interaction commincationelle/ communication interaction) [163]. HiÖn nay, tin häc hãa x· héi ®· lµm xuÊt hiÖn c¸c trß ch¬i ng«n ng÷ sè(*), trß ch¬i trùc tuyÕn víi c¸c vÞ trÝ ng−êi ph¸t ¶o vµ ng−êi nhËn
¶o, vµ t−¬ng øng trong hoµn c¶nh nh−
vËy còng xuÊt hiÖn c¸c lo¹i quan hÖ x·
héi trùc tuyÕn, quan hÖ x· héi ¶o mµ nh÷ng quan hÖ míi nµy kh«ng thÓ kh«ng lµm biÕn ®æi c¸c quan hÖ x· héi cò vµ vÞ thÕ cò cña tri thøc.
VÞ thÕ cña tri thøc khoa häc còng thay ®æi d−íi hai h×nh thøc chñ yÕu lµ phong phó hãa c¸c lËp luËn vµ phøc t¹p
hãa c¸ch(*)tiÕn hµnh c¸c chøng minh(**), do
®ã vÊn ®Ò hîp thøc hãa cña tri thøc khoa häc còng ph¶i thay ®æi. Tr−íc kia Aristote, Descartes, J.Stuart Mill vµ mét sè ng−êi kh¸c ®· ®Ò xuÊt mét sè quy t¾c dùa vµo ®ã mét ph¸t ng«n cã ý nghÜa së thÞ cã thÓ ®¹t ®−îc sù ®ång thuËn cña ng−êi nhËn. Ngµy nay, nghiªn cøu khoa häc sö dông mét lo¹i “siªu ng«n ng÷ ®ã lµ ng«n ng÷ cña logic häc” [166] ®Ó hîp thøc hãa tri thøc do nã t¹o ra. Nh−ng mét sè biÕn ®æi míi ®· ¶nh h−ëng m¹nh ®Õn c¸ch hîp thøc hãa nµy. Lyotard nªu ra viÖc Godel ®· ph¸t hiÖn ra trong hÖ thèng sè häc cã mét sè lo¹i mÖnh ®Ò kh«ng chøng minh ®−îc nh−ng còng kh«ng b¸c bá ®−îc ë bªn trong hÖ thèng.
§iÒu nµy cã nghÜa lµ, mét tri thøc ®−îc coi lµ ®óng lµ thËt th× ng−êi ta ®· gi¶
®Þnh r»ng hÖ thèng quy t¾c, tiªn ®Ò cña nã ®· ®−îc x¸c ®Þnh vµ cã thÓ ®−îc chøng minh lµ ®· cã kÓ c¶ khi chóng kh«ng thÓ chøng minh ®−îc nh−ng còng kh«ng thÓ b¸c bá ®−îc vµ ®· ®−îc c¸c bªn tham gia trß ch¬i biÕt ®Õn vµ chÊp nhËn. §iÒu nµy còng cã nghÜa lµ khoa häc biÕn ®æi theo hai c¸ch nh− Thomas Kuhn ®· nªu(***):
(*)J. F. Lyotard ch−a sö dông nh÷ng thuËt ng÷ nµy.
(**)T¸c phÈm nµy cña Lyotard lµ mét vÝ dô: c¸c lËp luËn rÊt phong phó vµ c¸c chøng minh rÊt phøc t¹p víi rÊt nhiÒu c¸c t− liÖu, b»ng chøng thÓ hiÖn qua h¬n 230 c¸c chó gi¶i ë c¸c trang s¸ch. C¸c bµi viÕt trªn t¹p chÝ khoa häc chuyªn ngµnh vÝ dô nh− x· héi häc còng theo xu h−íng nµy: ngµy cµng phong phó vµ phøc t¹p.
(***) Thomas Kuhn nghiªn cøu lÞch sö cña khoa
häc vµ ph¸t hiÖn ra sù ph¸t triÓn b»ng tÝch lòy khoa häc dÉn ®Õn khoa häc chuÈn ®Þnh (b×nh th−êng) vµ ph¸t triÓn b»ng c¸ch m¹ng khoa häc dÉn ®Õn khoa häc míi víi viÖc b¸c bá lý thuyÕt cò vµ chÊp nhËn lý thuyÕt míi, thay thÕ hÖ h×nh, mÉu h×nh cò b»ng hÖ h×nh, mÉu h×nh míi (paradigm). Tuy nhiªn, cã thÓ hiÓu ph¸t triÓn b»ng tÝch lòy vµ ph¸t triÓn b»ng c¸ch m¹ng lµ hai mÆt cña sù ph¸t triÓn vÒ l−îng vµ chÊt cña khoa häc. Xem: Thomas Kuhn (1962, 1970, 1996), CÊu tróc c¸c cuéc c¸ch m¹ng khoa häc, Nxb. Tri thøc, 2008.
mét lµ ph¸t triÓn c¸c tri thøc míi víi t−
c¸ch lµ c¸c “n−íc ®i” (c¸c lËp luËn míi) tøc lµ kiÓu tÝch lòy tri thøc trong mét lo¹i trß ch¬i víi nh÷ng quy t¾c ®· biÕt. Hai lµ t¹o ra c¸c quy t¾c míi vµ thay ®æi trß ch¬i, thËm chÝ lµ ph¸t triÓn trß ch¬i míi, tøc lµ t¹o ra c¸c cuéc c¸ch m¹ng ®èi víi c¶
khu«n mÉu/hÖ h×nh/bé m¸y kh¸i niÖm cña tri thøc khoa häc.
Mét biÕn ®æi kh¸c lµ sù phøc t¹p hãa c¸ch thøc chøng minh, c¸ch tr×nh bµy c¸c chøng cø nh»m môc ®Ých t¹o ®−îc sù
®ång thuËn cña ng−êi nhËn th«ng ®iÖp.
Lóc ®Çu viÖc tr×nh bµy chøng cø chñ yÕu dùa vµo c¸c c«ng cô trùc tiÕp lµ c¸c gi¸c quan nh− m¾t nh×n, tai nghe, tay sê nh−ng c¸c gi¸c quan dÔ bÞ ®¸nh lõa.
Nh−ng sau nµy ®· xuÊt hiÖn c¸c c«ng cô, ph−¬ng tiÖn, kü thuËt trî gióp cho c¸c gi¸c quan sinh häc nh− kÝnh hiÓn vi vµ c¸c m¸y thu nhËn, ®o l−êng c¸c d÷ liÖu, ph¶n øng. ViÖc sö dông c¸c kü thuËt nµy tu©n theo mét quy t¾c tèi −u hãa hiÖu qu¶: t¨ng ®Çu ra, vÝ dô thu ®−îc nhiÒu th«ng tin, vµ gi¶m ®Çu vµo, vÝ dô gi¶m tiªu hao n¨ng l−îng. Tõ ®©y, vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc vµ vÊn ®Ò hîp thøc hãa tri thøc kh«ng chØ lµ chuyÖn ®óng/sai nh− trong trß ch¬i së thÞ, hay ph¶i/tr¸i nh− trong trß ch¬i chØ thÞ mµ ë hiÖu qu¶
thùc hiÖn, tøc lµ ë mèi t−¬ng quan gi÷a khoa häc vµ kü thuËt. Tõ ®ã kh«ng chØ vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc mµ c¶ mèi liªn kÕt x· héi còng thay ®æi theo h−íng dùa vµo yÕu tè kü thuËt vµ quy t¾c hiÖu qu¶/kh«ng hiÖu qu¶. Khoa häc phô thuéc vµo kü thuËt mµ kü thuËt phô thuéc vµo nguån ®Çu t−, do ®ã viÖc khoa häc trë thµnh lùc l−îng s¶n xuÊt ®Õn møc ®é nµo lµ phô thuéc vµo ®éng c¬
lµm giµu thóc ®Èy ®Çu t− ph¸t triÓn kü thuËt nh− thÕ nµo.
Trong hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i, viÖc hîp thøc hãa tri thøc cã thÓ ®−îc thùc hiÖn th«ng qua nhiÒu lo¹i ng«n ng÷,
nhiÒu hÖ thèng quy t¾c, nhiÒu hÖ thèng tiªn ®Ò, ®Þnh ®Ò (hiÓu theo c¶ nghÜa lµ c¸c yªu cÇu). Trong hoµn c¶nh ®ã, nh÷ng g× mµ khoa häc cæ ®iÓn vµ khoa häc hiÖn ®¹i coi lµ nghÞch lý, nghÞch biÖn (paralogie) l¹i trë nªn cã søc thuyÕt phôc míi vµ ®−îc sù ñng hé cña c¸c chuyªn gia [170].
Gi¸o dôc - ®µo t¹o
So víi trß ch¬i nghiªn cøu khoa häc, trß ch¬i gi¸o dôc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò hîp thøc hãa tri thøc khoa häc cã vÎ thuËn lîi, bëi v× ng−êi d¹y cã chuyªn m«n vµ cã thÈm quyÒn ®Ó ®−a ra b»ng chøng, ®ång thêi ng−êi häc s½n sµng chÊp nhËn, tiÕp thu ®Ó t¹o ra sù ®ång thuËn vµ sù hîp thøc hãa trë nªn dÔ dµng h¬n khi ng−êi häc ®−îc tham gia vµo trß ch¬i (tù) nghiªn cøu khoa häc víi sù h−íng dÉn cña ng−êi d¹y. Trß ch¬i gi¸o dôc nãi chung vµ vÞ thÕ cña tri thøc khoa häc trong gi¸o dôc nãi riªng còng phô thuéc vµo yÕu tè kü thuËt vµ yÕu tè hiÖu qu¶
víi mét lo¹t c¸c thay ®æi. VÝ dô, tr−íc kia n¬i truyÒn b¸ tri thøc khoa häc lµ tr−êng phæ th«ng, cßn ngµy nay, tøc lµ b¾t ®Çu tõ nh÷ng n¨m 1970, gi¸o dôc ®¹i häc míi lµ n¬i chñ yÕu thùc hiÖn chøc n¨ng nµy ®Ó n©ng cao chÊt l−îng nguån nh©n lùc. VÝ dô, tr−íc kia hiÖu qu¶ cã nghÜa lµ ng−êi häc hoµn thµnh tèt ch−¬ng tr×nh häc tËp vµ nhµ tr−êng tuyÓn sinh, ®µo t¹o ®−îc nhiÒu, nhanh, tèt, rÎ. Ngµy nay, hiÖu qu¶ gi¸o dôc ®−îc
®èi s¸nh tõ nhiÒu phÝa: nhµ tr−êng, ng−êi häc, c¸c gia ®×nh, ®Æc biÖt lµ doanh nghiÖp sö dông ng−êi tèt nghiÖp ®¹i häc. Tuy nhiªn, c¶ nghiªn cøu khoa häc vµ gi¸o dôc - ®µo t¹o ®Òu ph¶i ®èi mÆt vÊn ®Ò “b¸n ®−îc” [192](*) s¶n phÈm,
(*)HiÖn nay nhiÒu ng−êi ng−êi theo t− duy qu¶n lý gi¸o dôc kiÓu quan liªu bao cÊp vÉn kh«ng thõa nhËn gi¸ trÞ trao ®æi cña tri thøc khoa häc vµ g¾n liÒn víi nã lµ kh«ng thõa nhËn thÞ tr−êng gi¸o dôc - ®µo t¹o.
hµng hãa trªn mét thÞ tr−êng ngµy cµng
®−îc më réng.
§èi víi sù ®oµn kÕt x· héi, th«ng qua viÖc truyÒn b¸ tri thøc khoa häc, gi¸o dôc gãp phÇn chuyÓn giao c¸c quy t¾c trß ch¬i ®Ó ng−êi häc lµm quen vµ cã kh¶ n¨ng tham gia ®−îc c¸c cuéc ch¬i tøc lµ tham gia vµo c¸c mèi liªn kÕt x·
héi. Víi c¸ch gi¸o dôc dùa vµo nghiªn cøu khoa häc, ng−êi häc kh«ng chØ ghi nhí vµ lÆp l¹i c¸c n−íc ®i, tøc lµ c¸c c¸ch lµm ®· biÕt, mµ cßn cã kh¶ n¨ng t¹o ra nh÷ng c¸ch lµm míi, ®ång thêi s¸ng t¹o ra nh÷ng quy t¾c míi, trß ch¬i míi. Nh−
vËy, tri thøc khoa häc gãp phÇn khai hãa, chuyÓn giao, cñng cè, ph¸t triÓn c¸c mèi liªn kÕt x· héi ®· cã, hiÖn cã vµ s¶n xuÊt, s¸ng t¹o ra c¸c mèi liªn kÕt x· héi míi mét c¸ch cã hiÖu qu¶.
Tri thøc khoa häc tõ hiÖn ®¹i ®Õn hËu hiÖn ®¹i vµ tõ x¸c ®Þnh ®Õn bÊt ®Þnh Khoa häc hiÖn ®¹i dùa vµo quyÕt
®Þnh luËn vµ triÕt häc thùc chøng vÒ tÝnh hiÖu qu¶. Khi x¶y ra khñng ho¶ng, tøc lµ khi xuÊt hiÖn nh÷ng ®iÒu bÊt æn, th× thay v× c¸ch lµm hiÖn ®¹i lµ t×m kiÕm nh÷ng ®iÒu æn ®Þnh lµ c¸ch lµm hËu hiÖn ®¹i: t×m kiÕm nh÷ng ®iÒu bÊt æn ®Þnh, bÊt ®Þnh(*) - kh«ng ph¶i lµ t×m ra c¸c chøng cø mµ lµ ph¸t minh ra c¸c ph¶n vÝ dô, nh÷ng c¸i kh«ng hiÓu ®−îc, kh«ng ph¶i t×m ra lËp luËn logic mµ lµ t×m ra c¸c nghÞch lý, nghÞch biÖn.
Lyotard nªu ra mét lo¹t c¸c ph¸t hiÖn khoa häc vÒ nh÷ng ®iÒu bÊt æn ®Þnh trong to¸n häc, vËt lý häc, sinh vËt häc, t©m lý häc vµ mét sè lÜnh vùc nghiªn cøu kh¸c ®Ó ®i ®Õn kÕt luËn r»ng [213- 214]: “Khoa häc hËu hiÖn ®¹i x©y dùng lý thuyÕt tiÕn hãa riªng cña m×nh nh−
lµ sù ph¸t triÓn ®øt ®o¹n, tai biÕn, kh«ng söa ch÷a ®−îc, nghÞch lý. Nã thay ®æi ý nghÜa cña tõ “tri thøc” vµ nãi b»ng c¸ch nµo sù thay ®æi ®ã cã thÓ diÔn
ra. Nã s¶n sinh ra kh«ng ph¶i c¸i ®· biÕt mµ c¸i ch−a biÕt”, nã kh«ng t¹o ra m«
h×nh hiÖu qu¶ nhÊt mµ lµ m« h×nh cña sù kh¸c biÖt nhÊt nh− lµ(*)“nghÞch biÖn häc” (Paralogie).
Khoa häc hËu hiÖn ®¹i liªn quan g×
®Õn c¸c liªn kÕt x· héi? C©u tr¶ lêi lµ t−¬ng tù nh− viÖc t¹o ra nh÷ng ý t−ëng míi tõ nh÷ng trß ch¬i míi, tri thøc khoa häc hËu hiÖn ®¹i còng gãp phÇn t¹o ra nh÷ng mèi liªn kÕt míi hay Ýt nhÊt lµ lµm míi c¸c mèi liªn kÕt x· héi theo nh÷ng c¸ch mµ chÝnh khoa häc còng kh«ng thÓ ®o¸n ®Þnh tr−íc ®−îc. Søc sèng vµ søc hÊp dÉn cña c¸c quan hÖ x·
héi vµ c¶ khoa häc cã lÏ xuÊt tõ chÝnh
®iÒu nµy: ®iÒu bÊt ®Þnh.
Tri thøc khoa häc kh«ng cßn tËp trung t×m kiÕm nh÷ng ®iÒu æn ®Þnh mµ t×m kiÕm nh÷ng ®iÒu bÊt æn ®Þnh, vµ t−¬ng øng nã kh«ng cßn chØ dùa vµo sù
®ång thuËn ®Ó hîp thøc hãa mµ lµ sù bÊt ®ång thuËn (dissentiment). Mèi quan hÖ cña ®ång thuËn vµ bÊt ®ång thuËn cã vÎ t−¬ng tù nh− mèi quan hÖ gi÷a thèng nhÊt vµ m©u thuÉn: “®ång thuËn chØ lµ mét tr¹ng th¸i cña tranh luËn chø kh«ng ph¶i lµ môc ®Ých cña nã.
Môc ®Ých cña nã ®óng ra lµ sù nghÞch biÖn” [230-231]. Mét tr¹ng th¸i kh¸c phæ biÕn h¬n cña tranh luËn lµ bÊt ®ång thuËn. T¹i sao sù hîp thøc hãa th«ng qua nghÞch biÖn l¹i ®−îc chÊp nhËn vµ trë thµnh xu h−íng ph¸t triÓn cña khoa häc? C©u tr¶ lêi kh«ng ®¬n gi¶n lµ sù
®ång thuËn ®· trë thµnh mét gi¸ trÞ lçi thêi vµ ®¸ng ngê mµ lµ sù hîp thøc hãa
(*)Míi ®©y ®· xuÊt hiÖn mét sè s¸ch vÒ qu¸ tr×nh biÕn ®æi khoa häc nh− vËy, vÝ dô nh− cuèn s¸ch cña F. David Peat (2005), Tõ x¸c ®Þnh ®Õn bÊt ®Þnh:
nh÷ng c©u chuyÖn vÒ khoa häc vµ t− t−ëng cña thÕ kû 20, Nxb. Tri thøc, Hµ Néi. Cã thÓ chó ý mét chi tiÕt trong tªn cuèn s¸ch nµy: T¸c gi¶ cña nã cã lÏ vÉn ph¶i dùa vµo tri thøc tù sù (nh÷ng c©u chuyÖn)
®Ó hîp thøc hãa nh÷ng g× «ng tr×nh bµy trong s¸ch.
th«ng qua nghÞch biÖn ®¶m b¶o cho viÖc tõ bá sù khñng bè ®Æc tr−ng cho lo¹i hÖ thèng ®ãng, khÐp kÝn, æn ®Þnh, hiÖu qu¶, ®ång thêi ®¶m b¶o cho viÖc s¶n sinh ra nh÷ng ý t−ëng míi, ph¸t ng«n míi tøc lµ nh÷ng mèi liªn kÕt x· héi míi.
Tãm l¹i
Sù biÕn ®æi vÞ thÕ cña tri thøc trong hoµn c¶nh hËu hiÖn ®¹i diÔn ra nhanh, m¹nh vµ s©u réng ®Õn møc nµo cßn tïy thuéc vµo qu¸ tr×nh tin häc hãa x· héi(*). Lyotard dù b¸o hai kh¶ n¨ng [233]: Mét lµ, tin häc hãa cã thÓ trë thµnh c«ng cô kiÓm so¸t, ®iÒu chØnh c¸c lo¹i hÖ thèng tõ thÞ tr−êng ®Õn tri thøc theo nguyªn t¾c hiÖu qu¶ vµ khi ®ã nã tÊt yÕu ®−a
®Õn khñng bè(**). Hai lµ, tin häc hãa x·
héi cã thÓ ph¸t triÓn theo h−íng hç trî c¸c bªn tham gia c¸c cuéc ch¬i víi th«ng tin ®Çy ®ñ t¹i thêi ®iÓm xÐt ®Õn vµ khi
®ã “Mét nÒn chÝnh trÞ sÏ ®−îc h×nh thµnh, trong ®ã kh¸t väng c«ng b»ng vµ kh¸t väng c¸i ch−a biÕt sÏ ®−îc t«n träng nh− nhau” [235]. ¤ng ®Ò xuÊt mét nguyªn t¾c rÊt ®¬n gi¶n ®Ó cã thÓ b¾t qu¸ tr×nh tin häc hãa x· héi theo xu h−íng thø hai: “®ã lµ c«ng chóng ®−îc tù do truy cËp c¸c kho l−u tr÷ vµ c¸c ng©n hµng d÷ liÖu” [233-234](***).
Nh− vËy, gi¶ thuyÕt nghiªn cøu cña Lyotard ®· ®−îc lµm s¸ng tá(****): VÞ thÕ tri thøc nãi chung vµ tri thøc khoa häc nãi riªng biÕn ®æi m¹nh mÏ trong c¸c x·
héi b−íc vµo thêi kú hËu c«ng nghiÖp vµ v¨n hãa chuyÓn sang thêi kú hËu hiÖn
®¹i. C¸ch tiÕp cËn x· héi häc cña Lyotard vÒ tri thøc cho thÊy, khoa häc kh«ng chØ trë thµnh mét lùc l−îng s¶n xuÊt trùc tiÕp mµ cßn lµ mét lùc l−îng t¸i s¶n xuÊt x· héi thÓ hiÖn ë viÖc lµm thay ®æi b¶n chÊt c¸c mèi liªn kÕt x· héi,
®oµn kÕt x· héi bao gåm c¶ viÖc ph¸t triÓn mét kiÓu quan hÖ míi gi÷a quyÒn
lùc vµ tri thøc theo nguyªn t¾c chÊp nhËn sù kh¸c nhau vµ t«n träng nhau
(*)
(**) (***) (****)
(*)Xem thªm: Michel Beaud (2000), LÞch sö chñ nghÜa t− b¶n tõ 1500 ®Õn 2000, Nxb. ThÕ giíi, Hµ Néi, tr.356, 433-436.
(**)Cã vÎ nh− dù b¸o nµy cña Lyotard ®· ®−îc chøng nghiÖm phÇn nµo nÕu nh− kh«ng ph¶i lµ sù trïng lÆp ngÉu nhiªn khi khñng bè quèc tÕ ®·
b¾t ®Çu x¶y ra ë mét sè n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn cao nhÊt víi møc ®é tin häc hãa thuéc lo¹i hµng ®Çu thÕ giíi.
(***)Lyotard dµnh gÇn c¶ mét trang s¸ch ®Ó chó
gi¶i nguyªn t¾c nµy. Qua ®ã cã thÓ hiÓu r»ng, vµo nh÷ng n¨m 1970, trªn thÕ giíi, mét sè n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn ®· ®Æt ra vÊn ®Ò tù do vµ tin häc vµ ®ã lµ chuyÖn rÊt kh«ng ®¬n gi¶n v× nã liªn quan ®Õn ph¸p luËt, quyÒn lùc cña nhµ n−íc vµ quyÒn cña c«ng d©n trong viÖc tiÕp cËn, thu thËp, sö lý, ph©n tÝch, l−u gi÷, sö dông, chuyÓn giao th«ng tin. HiÖn nay, tin häc hãa x· héi ®· lan sang c¸c n−íc kh¸c kÓ c¶ nh÷ng n−íc ®ang ph¸t triÓn vµ chËm ph¸t triÓn. ë ViÖt Nam, Dù th¶o LuËt TiÕp cËn th«ng tin ®−îc b¾t ®Çu x©y dùng tõ n¨m 2009 vµ dù kiÕn ®−îc th«ng qua n¨m 2013.
(****)Gi¶ thuyÕt cña Lyotard vÒ sù biÕn ®æi vÞ thÕ
cña tri thøc trong c¸c x· héi ph¸t triÓn ®· ®−îc kiÓm chøng ®Ó cã thÓ chÊp nhËn nh−ng còng gîi ra kh«ng Ýt vÊn ®Ò cÇn th¶o luËn vÒ tri thøc trong x· héi ngµy nay. VÝ dô, nhµ x· héi häc Helga Nowotny vµ c¸c ®ång sù míi nªu yªu cÇu ph¶i t− duy l¹i vÞ thÕ cña khoa häc bëi v× nhiÒu biÕn ®æi míi b¸o hiÖu sù ra ®êi cña “khoa häc bèi c¶nh hãa”, “khoa häc nh¹y c¶m víi bèi c¶nh” hay khoa häc trong bèi c¶nh ¸p dông. §iÒu nµy cho thÊy râ thªm ®ãng gãp to lín cña Lyotard ®èi víi viÖc ph¸t triÓn x· héi häc vÒ tri thøc víi ®èi t−îng nghiªn cøu lµ quy luËt cña sù h×nh thµnh, vËn ®éng vµ biÕn ®æi mèi quan hÖ cña tri thøc (khoa häc) víi x· héi vµ con ng−êi.
