In die vorige artikel is geestigheid gedefini^r as uiteenlopende sake
wat
in verbandmet mekaar
geíbring word. In hierdie artikel wil ekmet
dieoog op Opperman
se bydrae, nader inga-anop
die be- duidenis hiervan.Teenswoordig word
geestigheid niemeer
so vanselfsprekend be- skou as uitsluitend presieus in die sin van die spitsvondige grap nie.Dit het trouens reeds aan die lig
gekom
deur ’n ontledingvan
enkele gedigte uit Kuns-mis.Met
hierdie gedigte kry ons nie te doenmet
groot poësie nie,maar
disook
nie net grappigheid sondermeer
nie.Die geestigheid het funksionele
waarde
hier, in die sin dat die geestige siening herleikan word
na een of -ander emstige bedoeling.So
is dit die geestigheid in „Thetis”wat
die kompleksiteit van die psigiese ervaring van dieweduwees na
vore bring. In„CNOring-
korrel” en „SIapamperras” is dit die geestigheidmet
sy eksperimentele aanslag,wat
die betekenisverdigtingmeebring om
sodoende die sati- riese doel te bereik.En
al is „Aaispaai” en„Ui” meer
speels, sondcr enige klaarblyklike tendensieusheid, is die bevrydende werking van die geeswat
deur die geestigheid teweeggebring word,op
sigself al boeiend.Die vernufselement
wat
in hierdie soort poësie vooropstaan, bind die uiterstes saam.Nie
altyd is vernuf gereken tot ’n digter se kre- diet nie (vgl. die kritiekwat
C.Huygens
en A. G. Visser te beurt geval het—
ensoms
tereg,waar
die vernuf ter wille van die vernuf beoefen is),maar met
diemoderne
tragikomiese visie wat, sê, begin het by T. S. Eliot seberoemde
essay oor die „metaphysioaIp^ts”,
is daar nogal ’n duidelike voorkeur vir die soort poësie waarin die
vemuf
gepaardgaan met
die skoktegniek. In sy diepste wese,wat ook
wil sê sy waardigste gestalte, gaan geestigheid, as
saambinding
vranuiterstes,
temg
na die sewentiende-eeuse poëtika van korrespondensies.Dit blyk uit veral J. A.
Mazzeo
se studies hieroor.^Hy wys
daarop hoe hierdie poëtika opgetree het binne die sewentiende-eeuse wêreld- beeld,waar
dit die „ingegno”, die geestige vermoë, iswat
uiterstesbymekaar moet
bring:“The
poetic of correspondence implies an under- iying belief in the unityand
connection of all things.”^Omdat
die verbandleggingmet
snel, verrassende insigmoet
plaasvind, het die radikale metafoor, die „conceit”,hom
by uitstek hiertoe verleen.^En
hierin loop die spd-faktor ras element
van
die geestige proses dikwels uitop
’n paradoksale belewenis van die werklikheid,wat
bv. mees- terlik plaasvind inDonne
se “Battermy
heart, three-personedGod”.
Van bdang
is ditom
teonthou
dat daartwee
style in die sewen- tiende eeuwas wat
dieaanwending van
die ,,conceit” foetref. F. J.Wamke
praat van die „metaphysical” ©n „high baroque” style binne dieraamwerk van
die barok-tydstyl:waar by
eersgenoemde die „con- ceit” verantwoordelikaangewend
isom
sodoende ’n “unified sensibili- ty” te verkry, daar val dieklem
by laasgenoemdeop
die skokkende.41
louter ontwrigtende kwaliteit van die “conceit”.^ Dis ’n belangrike onderskeid,
want hoe skokkend
’n “conceit’’ byOpperman ook
almag
wees,kom
dit voor of die “conceit’’ by hierdie digter aitydom
die een of ander logies verantwoorde wyse gebruik word.
So
het ons reeds hierbo gesien dat die “conceit’’ in “Thetis” psigo-logies ver- antwoord is.Ek
wil hierop uitbrei deur eers kortliks te ondersoek in wattermate
die poëtika van korrespondensies inOpperman
se poësie aanwesig is,om
vervolgens tekyk
hoe dit die duidelikste tot openbaringkom
inEdms.
Bpk.II
Daar
is hoofsaaklik drie faktore inOpperman
se poësie aan diewerk wat kan
duiop
’n poëtika van korrespondensies: dieomvattende
strewe van sy gees,wat
dikwels gepaard gaanmet
’n ironiese aan- slag en waarin die beeldendewyse
een van diékenmerke
isvan
sy poësie.Wat
dieomvattendheid
betref, dinkmens
onmiddellik aan die volgende bekendewoorde
uitJoernaalvanJorik:Hy
weetmet
die weerkaatsingsin die ruit vlakkevan beelde skuifdeur ^lesheen en niks isinsytyd enstof gesluitmaar
allesstroom
deurgrens en eeuaaneen.Met
hierdie poëtiese credoword
danook
vervolgens geïllustreer, in die afdeling„Kamera”
wraarin ditvoorkom,
watter verskeidenheid van lewe moontlik is binne die Suid-Afrikaanse verband.Maar
dit gaan in dieopnoem
hiervannog
nieom
die ontdekking van die punt- van-ooreenkoms tussen uiteenlopende dinge nie,maar
alleenlikom
die bymekaarbring van miskien uiteenlopende dinge waardeur ’n in-
druk
van volheid geskep word. Dit sal dus verkeerd weesom
die frase „vlakke van beelde skuif deur alles heen” onmiddellik te inter- preteer as ’n tegniek van teleskopering.Wat
wel die geval is, is dat dit in die lig vanOpperman
se latere ontwikkeling in hierdie rigting heenwys. Trouens,Opperman
se ontginning van ’n beeld soos dit ligwerp op
die werkJikheid, en hoe Ig.weer bedd
word, en andersom, wras van die begin af deel van sy procédé.Ons
hoef nie eers ver hier- voor te soek nie,want
vergelyk hoe dit gestalte vind in die volgende aanhaling watvoorkom
uit die gedeelte wat volgop
Jorik se inventaris van die Suid-Afrikaanse lewe:In
oop
grasvlaktes lêhyop
sy rug ensien ingroenná^anse
vandieson’n werweling van valkies indielug soosstippels in rooi kringe
óm
enóm
beweeg,nes sterre indie
Melkweg
paswaar
elkeenslegssyeiebaan beskryf, en duiselig klou hyaandié ster se gras, 'n kleinrooivalk wat oordie diepteskrys. . .Dit is
verstommend om
te sien tót watter funksionelewaarde
’n beeld of beeldereeks in
Opperman
se poësiekan
ontwikkel. ’n Uit- stekende voorbeeld hiervan vind ons in„Nagwag”,
Dit verkry vaart 42met
die tiende strofe waarin die desillusie van dieman
sy hoogtepunt bereik:,In miJjoene liggieswoeldie mens, oorgelaat
op
aardeaansylot:wit maaiers aan die liesen pens van ’n swartkoei
wat
lê en vrot—
alles voosvan die verval, die sterre vreet aan die heelal.’
Die aard
van
diewyse
van die assosiasie waarvolgens die ver- beeldingsproses plaasvind, verklaarwat
aangaan in diegemoed
van dieman. Let daarom
eersop
die direk voorafgaande versreëls:„Hy
skyn geen flits
op
glas en spinnerak, / / iskameraad
van dief en diemaer
brak.”As
sodanig 'begin hierdie strofe (”’ln miljoene liggies’”) as antitese hierop. Dis egter skynbaar so,want met
„miljoene liggies”wat
die beskawing simboliseer,word
reeds dieman
se afkeer tekenne
gegee oor die besef van dieskynwaarde
hiervan, bv.waar hy wanhopig
vra: “
’Wat is die
waarde
van die hele boel...?’”
Watter afmetings die afkerende houding behels,word
dan allengs assosiatief uitgespel.Dit beteken dat
op
diemees
ontstellende wyse uiterstes as ’tware met mekaar
vereenselwig word.Fyn
is die betekenisontginning van die bedoelingwat
tot stand gebringword
deur die interaksionêre verhouding tussen werklikheid en beeld. Assosiatief, deur middel van die kleurkwaliteit,word
gevor- der van die „miljoene liggies” na ,,wit maaiers”—
en terselfdertydword
die eienaardige konstruksie ,,In miljoene liggies” verklaar: die voorsetselword nou
gespesifiseer as „in die greep van”.Ons
vind hier nie ’n gekunstelde, serebrale korrespondensie niemaar wat
van spontaneïteit getuig,want
so is die attri'butief „miljoene” vanself op-geneem
in die maaier-wêreld. Dit geldook
die aktiwiteit„woel” wat nou
in ’n louter destruktief fatalistiesewyse
uitgespel word.Die
twee- de helfte van die verssnit „oorgelaatop
aarde aon sy lot”wat
don- ker vanbestemming
is, vinddan
eweneensop
visuelewyse
sy kor- respondensie in diebeeld van die„swartkoei”.Die laaste twee versreëls begin
met
’n uitbreiding op die vooraf- gaande beeld,waarmee
dieman op
tipies menslikewyse
die toestand veralgemeen.En
die besef van die veralgemening gee weer aanleiding tot ’nnuwe
beeldwat
ontstaan uit die betekeniswaardes van die voorafgaande beeld. Hierdeur vind iets ontsettends plaas,want mens
stel dit nie te sterk as jy sê dat die
mees
triviaJegegewe
in verband gebringword met
diemees
verhewene nie.Die
verbandlegging kon- sentreer weer eensrondom
die helder kleurkwaliteit,want
die sterrewat
helder is korrespondeermet
die „wit” van die maaiers, as Ig. se aktiwiteit, „vreet”,nou
metafories voortgesit word.En
disskokkend
— ook omdat
die „swart koei” korrespondeermet
„die heelal”.Eindelik, dus,
word
hiermee gesien hoe ontnugter dieman
is, in diemate
dat selfs die verhewewaarde
verkrag word. Dit is ’n ge- weldige aanspraak hierdiewaarmee
vorendaggekom
word, sodat, as daar later sprakemag
wees van die teendeel,mens
tereg soukan
ver-wag
dat die veranderde insig in terme van die beelde-komp^eks sal 43moet
plaasvind.En
dit gebeur inderdaadook
so in die slotstrofe, net nadat dieman hom
reggeruk het en hy weer tot sinvoUe taakvervul- lingkon kom,
as hytot hierdieinsigkom:
Hy
siendan
in die sterregate hoeGod
sekonka
brand. ..Interessant,
waarmee
die korrespondensie totop
diewyse
van die taal verantwoord word, is die konstruksie „in die sterreregte” wat korrespondeermet
„ln miljoene liggies”.Maar,
al heet dit „sterre- gate”,waarmee nog
die aanvretingvan
die sterre aan die heelal ge- suggereer word, dui hierdie „in”op
die teendeel van ’n sinlose uit- lewering.En
dis die verrassende dat die „in”nou op
’n gerusstellende bestuur van dinge dui: hierdie „gate” dui nieop
iets destruktiefs, donkerswat
plaasvind nie,want
hieragter isGod
se lig/vuurwat
duiop
’nwakende God,
soos dit pragtig tot gestaltekom
deur die meta- foor„God
se konka”. Die konka-heeld het sy aanleiding uit ’n be- langrikekomponent
van dieman
se ervaring as nagwag, sodat hier-mee
die sinvolheid van die aktualiteit eindelik blyk deurdatnou
dieman
se taakvervulling in die verhewewaarde
sy weerspieëling vind.Die
verbeeldingwat
in“Nagwag”
die gedaante van ’n metaforiese spelaanneem,
beteken dat uiterstesbymekaar
gebringword
én dat hullemet mekaar
verwikkeld raak,om
sodoende tot dievorming van
’n verlossende insig te
kom.
Die grondliggende stylfiguur vir hierdie verbintenis is die metafoor, die radikale metafoor.En
hiervoor hetOpperman
’n voorkeur.Maar
soms,wat
veral tot uitingkom
inOpperman
se kwatryne, is die metafoor-aanwending slegs die kristalli- seringspunt in die betekenisvorming en bestaan daar geen spanning in die interaksie tussen beeld en werklikheid soos dit optree binne die konteks as geheel nie.Die
metafoor is hiermee die bevestigende resul- taatop
die voorafgaande, sonder enige vérdere implikasies tussen werklikheid en beeld nie.Vergdyk
“Hael”,“Tekens”
en “Skuiling”met “Debuut”. Ek
begin deur tekyk
n-a “Skuiling”:Jyskuilvoorlopig inhaarveiligteen diewoedes van dieweerlig endie rcën;
maar
jy sal aanstonsook
besefhoe nietig ons kleinstrooisiesvleesen been.Indie eerste twee versreëls
word
die huis-beeld en die aard hiervannl. dat dit nie vir altyd bestand sal wees teen die aanslae
van
buite nie, in die vooruitsig gestel, sodat as dit eindelik deur ’n gepaste metafoor beseël word, dit as ’t waredan nog
net gefllustreer word. Dit beteken dat beeld en werklikheidmekaar
ondervang,wat
wil sê dat die vereenselwiging ’n vanselfsprekende indrukmaak
en die interaksie dus onmiddellik tot ruskom. Nie
die uiteenlopendheid tussen beeld en werklikheid speei die beslissende rol nie,maar
dat die beeld simbool van die werklikheid word.Soortgelyk isdie a-ard van die funksie van die metafoor in “Hael”,
nl. “die wit koeëls van die hemel”, waardeur die
wanhoop van
dieman
oor ’n onverskillige bestel gesimboliseer word.Dit
geldook
die metafoor in “Tekens”, nl. die “fuik”,wat
plekvervangend van “vrug- vlies” word, endaarom
as simbool optree, soos dit uitgespelword
in 44die slotreëi: “uit die vrugvlies, uit die fuik”.
Anders
egter is “Debuut”:Sal jy klokslag
op
dieverhoog verskyn en hoedan
in die helder lampe-skyn vir dietoeskouers lyk?Hoe
tergenddie gesig
wat
loer,bewegings teendie plooigordyn!In hierdie gedig
word
slegs die beeld uitgewerk deur dit nêrens direk in verband te bringmet
die werklikheid nie. Eersmet
die slot- woorde, “bewegings teen die plooigordyn”,word
’n betekenisverbandwakkergemaak,
nl. dat dit korrespondeermet
die rimpelingsaan
die vrou se buikwat
teweeggebringword
deur die ongebore kind, die debutant (volgens die werklikheid)wat
net-net sy verskyning wilmaak. En
dis belangrik dat hierdiepunt van ooreeenkoms
(en ter- loops,mens
souby
nabetragtingmeer
punte vanooreenkomste
tussen dieh^ld
en veronderstelde werklikheid in die eerste sinkon
ontdek) nie duiop
“volstrekte vereenselwiging” nie,want mens
bly terdeë be-wus van
die andersoortigheid van die wêreldvan
die beeld en werk- likheid.Hiervolgens wil
ek dan
beweer datwanneer
’n beeldom
sy sim- boliesewaarde aangewend
word, sy interaksiemet
diewerklikheidkan
verminder,want
die werklikheid gaan as ’tware
daarinop wat mee-
bring dat daar nouliksnog
’n bewustheid is van die andersoortigheid van beeld en werklikheid.Dat
dit egter nienoodwendig
so hoef te wees nie, wil ek verduidelik deur te letop
die pregnante beeld waartoegekom word
indie slotstrofe van“Ou
matroos, Napels”:Hy
swyg, bailsyartritusvuis, bedaar en staar:vou
in syhand
dievyfseeroetes
van
diewêreldoop, en—
onderwapperende wasgoed —
vaar.Ek
kies hierdie voorbeeldvanweë
die metafoor se simboliese ge- ladenheid,waarmee ek
wil aantoon dat ditondanks
hiervan nie mee- bring dat die werklikheid voUedigopgaan
in die beeld nie. Dit is soomdat
die beeld ontspring uit die aktuele werklikheid—
in die ligvan die voorafg’aande strofes is die
“wapperende wasgoed”
deelvan
diebenouende
werklikheidwaarbinne
dieou matroos hom
bevind—
sodat die simboliese gestaite eintlik ironies is: die
wasgoed wat
kanwapper
soos geen vaandel ditkan doen
nie, skepmaar
net ’n illusievan bevryding.
Dat
die simbolisering dus nieop
iets wesenliks niemaar
’n illusie dui, beteken dat daarnog
steeds ’n bewustheid is van die bestaan van uiterstes,droom
en werklikheid,wat
slegs as skyn- identiteit (“mock-identity”)kan
saambestaan.Opperman
se beeldingwat
in ’n grootmate
uitgaan van ’n inbin- dingstegniek,wat wM
sê dat beeld en werklikheid gelyktydig optree, dui dus net onder bepaaldeomstandighede op
’n prikkelende interaksiewat
bestaan tussen beeld en werklikheid. Croedmoet
verstaanword
dat dit nie die elementvan
gelyktydigheid iswat meebring
dat die interaksie uitgeskakelword
nie,maar
dat dit deur die indruk van“volstrekte vereenselwiging” is
wat
geskepword
dat dit gebeur, soos in“Man met
flits”,Van
’n interaksionêre verhouding is daar eers 45!l
sprake
wanneer
die bewustheid oor die andersoortigheid tussen beeld en werklikheid bly voortbesta’an, watdaarom om
’n bepaalde redemet mekaar
vereenselwig word.Laat
onsdan
kortliks ietop “Ou
kroonkandelaar”.
Die titelgewing dui reeds
op
’n inbinding: ’nou dame word
in verband gebringmet
’n kroonkandelaar.Normaalweg
is ’n kroonkande- laar ’n estetiese voorwerpwat bewonder
word,maar
uitwat
volgword
dit duidelik dat die bejaarde
dame
allerminsop
hierdiewyse
bejeën word; inteendeel, dit gaanom
diebdaglikmaking van
diedame
as ge- volg van ’n afstootlike sofistikasie.Dit
'beteken dat die uiterlikevorm
van die kroonk’andelaarwat
weerspieëlkan word
in die verskyning van diedame om
’n satiriese effekaangewend
word, inso ’nmate
dat dit eindelikop
’n uiters onvleiendewyse met
’n soortgelykevorm
geasso- sieer word: “kalkoenrooi druppeldreUe”.Die vergelykende patroon
wat
ons byOpperman
vind, 'beteken dat uiteenlopende wêreldena mekaar
toe gebringword
deurmekaar aan
te trek én af te stoot.
By
die betekenisvormende funksie van die beel- dingmoet
derhalwe nie net geletword op
dieooreenkoms wat
bestaan nie,want
dikwels is dit deur die verskil(le)waarvan
’nmens bewus
isdat die eintíike semantiese
waarde
deurgedryf word.Wat
onsdan meermale
vind—
en ek dink veral aanOpperman
se vroeëre stadsge- digte—
is dat die verbandlegging tussen stad en natuur op ’n nega- tiewewyse
plaasvind. Vergelyk die uitkomsvan
“Vakansiebrief”wat
hierdie patroon aanneem: soos die tarentaalmet
allehoop op
die toe-koms
broei, sokan
die digter nié oor die stad voel nie. Dit geldook
“Ná
’n besoek aan die dieretuin”waar
die verbandlegging soortgdykis: soos diere in beperkte
omstandighede nog kan
aanwas, so is dit nie die gevalmet mense
nie.Dit bring
my
by die derde faktor inOpperman
se poësie, die ironiese beginsel, wat dikwels insamewerking met
die ander twee faktore hietbokan
duiop
’n poëtika van korrespondensies.Tradisioneel het ironie die funksie van ’n korrektief,® soos dit
ook
blyk uit die bekende definisie van Jean Paul:“Der Emst
der Ironie hat zwei Bedingungen. Erstlich in Riickzicht der Sprache stu- diereman den
Schein des Ernstes,um
denEmst
des Scheines oder ironischen zu treffen.”® Dit sien ons gébeur in bv. die volgende strofes uit “Ballade van die grysland”waar
daar “ironiesekommentaar”
uit- gaanop
grond van die vergelykingswat gemaak
word:^Toe
hetons tot ’n staaldriehoek die leë olievate opgestapel—
bye aan ’n nat bruin heuningkoek.
En
haar hande, soos oor’n klavier, gryp en vou en gryp envou
stukke sjokola in blinkpapier.Verloor ironie sy funksie as korrektief waardeur dit sy
waarde
as normatief inboet, terwyi ditnog
steeds in ’n beligtende hoedanigheidop
die grondslag van ’n vergelyking gebruik word, tree die spel-faktor na vore. Hierdeurword
die ironie geestig.Om
sodanige gebruiksgeval 46te
noem, eweneens
uit “Ballade van die grysland”,moet
kortliks eers geletword
watter rol die natuur asnorm
t.o.v. die lewe in die stad speei.Dit
neem
vroeg reeds,met
afd. 1 strofe 2, ’naanvang
deur die misnoeë van dieman
oor sy eerste gewaarwording van die stad in verband te bringmet
’n negatiewe beeld uit sy ervaring van die platte- land.Aaimemende
dat dieman iemand
iswat
direk en lyflikvan
die platteland afkom
(die plekvanwaar hy
“ingestuur”word
in die stad,word dan by
implikasie deur die beeldingvan
strofe 2 verklaar), be- teken in hierdie strofe dat die iaaste gedagte aan die platteland/plaas lei tot die eerste assosiasiemet
die stad.Wat
hierna telkens gebeur, is dat deur beeld en werklikheid die natuur oor die stad heenskuif.Hierdie beligting
waardeur
die korrigering plaasvind, issoms
subtiel, soosook
in afd. n, 1waar
gepraatword van
“neonligte”wat
“blom”.Diesterkste vind die aannaking plaas in III, 3 as dienatuur selfin die stad verskyn, by
wyse van
skrille kontras,wat
die effek het van ’n herkentenis.Waarop
die natuur as korrektiewe beginsel in sy beligtingshoeda- nigheid dui, hoe dit dus eindelik verloop,kom
eers aan die lig as dit insamehang
gesienword met
’n ander belangrike beginsel, die leeg- heidsbeginsel.® Hierdie beginsel w»at in verskiMende gedaantes werk-saam
is in die loopvan
die gedig, iieem ’n verrassendewending
in afd. III, 5 en6:Deur
tralieswat
die tuin omsluitkyk
ek enmy
verwardebroers verlangendna
die stadnog
uit:hoe deur die reën
en
laaste lig,krukkig soos nat voëls loopelke jas
met
sygesig.Dat
dit eindelik reënwaardeur
die leegheid opgehef word,maar
terwyl die m’anhom nou
in ’n gevangenis bevind, getuig van ’n ironiese verloop.Na
al dieman
se wedervaringeen
mislukkings in die dorre stadsbestaan bevindhy hom
eindelik hier, leeg, letterlik getap (vgl.III, 1)
—
ennou moet
dit reën! Dit bring ’n disoriëntasiemee
en verklaar derhalwe dieman
se aangetrokkenheid tot die groteske voor-koms
van dievoorwerpe
daarbuite.Om
sy verdrietweg
te lag, bring hy dit weer eens in verbandmet
die natuur, asof daar ’n wesenlike verband tussen die herinneringsflitsaan
die platteiand en die ver- wringdegestaltes bestaan. Ditbeteken datdie natuursyreddende kragverloor het, dat niemeer
in alle ernsna
die natuur as korrektief verwyskan word
nie, sodat die verbandleggingop
’n soort speletjie duiwaarmee
die afsydigegewaarwording van
die werklikheid ietwat versag word.Ons
vind hier ’n tipies tragikomieseervaringswy^ wat
K.Guthke
so beskryf;“an
awareness which generates the fedings of estrangement, stupefying bafflement, strained laughter andgruesome
frightand
anguishall atthesame
time”.®Hierdie ingewikkelde geesteservaring wraartoe
gekom word
in “Bal- lade van die grysland” is soortgelyk aan dié van “Thetis” en“Ou
matroos, Napels”. Dis egter belangriker in waarde,
want waar
“Bal- 47
Dalam dokumen
Tydskrif vir Letterkunde
(Halaman 47-55)