~c.-V1rr-:~;-

../l~ ~c.-V1rr-:~;-

111 tJyf--11 {L .-//,/$.7C:

19l6-1966

A

1~ ll. ' I

Deur Professor H •• Tho ^t Rektor van die Universite1t an Stellenbosch en

.m,

oorsi~ter van die •• K.

'n hand ling v ons kultur lont ikkeling geduren- de die fgelop h lf e

die vern amste g b urt niss

li nt _d i 'n kronJ.ek van t i dié tyd van kulturele be- tekenis as. iertee oe~ ons •

So 'n behandeling oet nie 1 'n m igte datums en be- sonderhede van gebeurteniss erstrik raak ni ; it oet 'n b eld van 'n oot verlo p ie tref! dste 1 et met kle op kragpunt, a ook le p s ple ..• ie by

oet ons din aan die 0;;, erkend

i s 1 e,

~ltu rfaktor, oos kerk a r 00 aan di geor- en skool en kuns n e

ganiseerde kultu

geleenth idsverrig in e,

vereni ings, bye nko ste en die individu, ie individuele ens sel, at u·tlee..(>in n per sl t v .•n re_ e ing 1 e gee aan so 1die gr?ot 11tu ~faktor as die georganiseerde lrultuurmiddel.

Met ie j r 1 16 tree ons in di eskiedenis van die Afrikaner in'ntyd lino, orB eli g en selfs vert yfe- ling. Die Eers e rl as a i g gj die fri- kaner -.a geslee i _'Il or-Lo aarin hy ni .'ou eee nie;

en op die sl gv 1 van s- uro h t 'n assa 1 ting plaas- gevi soos aar e e "end sni. .m Europa en elders het ook jon aners g~s eu 1, lat bOtter 'd in ⁰ s land eer en ID r 1 t opla i h t. t d1e groot

êreld da rbuit etr f, cCe bel en die stre es van dein vol e nie t 1 • ^{Die fri n e vol as nvan} sulke klein volke.

ldus/ ••••••••••

- 2 -

Aldus staatkundig genegeer en vertrap het die Afrika- ner verniet om begrip n bystand n buitv gekyk. ou hy hom handhaaf, soos sy sel r spek• van ho ge"is het, oes hy na binne kyk: hy moes sy kra v~nd on eie kring, in eie gemeen- skap, eie kerk en skool n huis. En aar hy dan na binne gekyk het, het hy ~ beeld gevind at oor die alge e

baie donker was.

maar

Teen 1916 he die frikaner el sy eie kerk gehad.

Dit h t geeskrag en G ertro e gegee, en was vir die

Afrikaner inderdaad ~ magtige wapen vir selfbehoud, maar die kerk het ho nog van Nederl s bedien, en nie op onged onge wyse tot die Afrikaner ~n sy eie taal gespreek nie. Ook het die Afrikaner skole gehad, ma~ die voertaal was in baie

gevalle Engels, n saam met ~~el ·s ook cderlands geleer,

- ~~ ~ ~ ,c.,..1f?-.

M""'_

dog vir Af~ikaaL.u•as . .

...-~ ~ ..)~...u.. ~_,.- J:>~ ~~ K~ ~ ~ ~

lliikaÏiÉ?rs y seke~~ b ee~-~--;--sóo~op'~r_01SY,~

tedag (Ding ansfees v d;e ou dae) en Nu ejaarsdag, maar

d~t was in of eer lukr ak vn on eorganiseerd. Daar w s ook die bekende ou debat ver nigin s, in orp en op di platte- land, en hull het

00 hier et

s l.n rultureie bofte voorsien.

og nie sy plek gehad nie, behal- e wanne r dl.e ee £ ae vers o1ite ··edigg·e voor edza is.

Dit io. i ty 'OJ elke s _ k r an sit et et d~e def- tige betuiging:

Op tydelike gebie _ es frikaners Ier en orstel om aan die le~e t bly. Die ver oesting v die lo-Boere- Oorlog - sa et die s art van die k pe - was nog aar veertien jaar oud, en bai mense het in rmoede verg~an.

In d'e donker be ld \:TaS daar darem ~ paar ligstrale:

nl./ .

- , -

Die Burger - De Burger so s "erdie koerant ers geheet het - het pas sy verskyning ~n aapstad e a kj genl. ertzog,

uit die otha-regeri uit sit, h dO asiona1e arty gestig; n die He proe ar i in die lewe eroep, t di

onmiddellike doel ⁰ lydend frikaners - by name slago~fers "

WA.-/- __ ~,

'2J":"'S~

...~ :i2::~ebCllie - .' '1. tom. .,ic bc'69Jrsnie V:S

- _ ... ...-?t, ~ A!...s ~ ...e- ~~~ -_~ .

-f. 'i ..._~ ~~ ^e.t D...t...-Gc:.~

Ar

"V"~ ~

ebeurtenisse h t mense dcs·t;.,~C!.'"no m,e eh'oorlikbes nie, en dit word selfs vandag n

die gebeurtenisse het~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

nic vol eende begryp nie. Hier-

weg aan e ~s en uIle leide1i~ sa ge noer soos nik and rs voorheen on doen ni •

Die jare vrul~f hierd"e tyd tot b die begin van die Depr ssie Conge weer 1929) as in baie opsigte jare an te- leurstelling en s aarkry, aar die 0 is enbar tek ns van ontyaking n vooru ...gang as daar 1 en Santam is de r

~ aantal vérsiende manne i die le e eroep; die ;.juid- fri aans e ie ir nskap e uns, at reeds in 1 9 gestig as, het in 1921 by se v 'Il et ran die arle ent volle erkenning

s

• ^D. • al et i 1 25 di tge-

ing in ie ar e t i ie

,

^{a r eur frika s as} ..te- li e ta 1 van ons 1 d an. ar s; igt rs, pr oaas er iers en and r nmsten ra et i t ene ende etal1e na ore getree.

Teen die jare 192 - 930 het die f~ikaanse kultuurle e egter 'Il beeld van nge e de ersnippe in en ,.rbro e ing

vertoon. Daar as kerkra eonde. ysersvereniginge. vrouever- eniginge, e1p e aart kke n·ngaansfeesko it s, jo eliedever- eniginge en nog ~ hele aantal ander Afrika nse liggame. En hulle as nie net t één ovinsie beperk ni , m ar het oor

1/••••••••••

-

al vier Provinsi s en S_idres- fri a vers~r i gelê. aar was egter geen and nder hulle . , en dus gee eenh idsop- tr d n·e. Die éél_ het, in die astre· g v sy e doel- stelli ~s, nie e die d r reke in geho of rung er nie.

Onder die Provinsi a ^! s

an provinsialism het dareentele eenheid an di

ar 00 reinig voeling, en ~ ge s , .at gedreig het die fun-

te er ¹⁰ s , Só er.g as die versnippering ^c. rOk anse organisasies mek ar dihle Is - soms 1onbe rus - teeng' er",","e.

o

der hi rdie omstandighede het die

tot r ot dade, "r t di

r"~ r ho erns~ig v rs gevind:

il~~ erd gees r van ~i V Ik verei het, as ny nie in t at nie.

Hierdie to stan ~an sale et lei ende ri aners daarto gebring om enstig te s en nis ep i g

an n eenheidsb nd. ^D" Ot 0 S s dat ie ederasie ^VaD frikaanse ultuur e e i i ge in

1929

g stig is.

ie •.•K. is - hy v ndag ⁰⁰ nog best~a - n fe erasie. Hy hvt geensins di identiteit van bestaande Afrikaans organisasies vernieti of selfs a getao nie, maar

hy het h lIe erken en as skakel tuss n hulle te staan.

Hulle het by die _ •• K. g- f-ili"er- die '•• K. hev hulle

kragt opgevang, dOt gek •rdineer en gekan liseer , om sodoende rigting aan die kulturele le e van die frikaner te gee. Die Afrikanervolk het die betekenis van die ••• ook ~n esien;

die volk et sy organisas' ho as sy vern am8t~

nder die • .K. in eskakv , en op kulturele g bied aan ar.

. aar daar tussen ri~ anse rganisa ies ^t het die

F. .K. pgetr e n 1 i.ding an egee met ie é',n r ot beginsel:

nie die belange va eling nie,

Afrikanerdom/ ••••••••••

- 5 -

Afrikanerdo S' het da r~ 0

mi ste, ~ groot ate v verbrokkeli g e v rsn·

e eo.

isatori sten is kultu Ie otendeels b ··indig.

Iet di siting v_~ a' _{• • •} s

d:

t en ir ~

t 8e1£ ·n vers'eie nure 0 twikkeling ga ee;

opsigte die ~an al e'r

ie

. .-.

langs die ont i elin eg an -et. In bierdi t dedi Depressie gekom, at deur sy

steri le ellende· ge Idi uitdaging aan die fri aner ge- stel h t, n itdagin ^a rvoor die _frikane an destyds geluk- kig opg wa se as n at hy et vasberadenheid a va r het.

In die j ,

i st· '"i van die .K. het

ar • ⁿ

an ons vernaamste kult lrorg is sies ont t an, nl. i

rikaanse aal- en

..

erem ing ( ^a- _• en .)~ t

ten slot-e duisen e r

.

_{"an rs ran 1e}

. -.

_{Spoor e ou}

s ^bi e g nd 0 v d':'e lIer roots kultulr aar e sou do n.

'Il Jaa_ later i., dio entrale ol s

e h tos

r ur bemidd~l'n van. ie

· · .,

- 0 ··e in d·e Ie e

...t vir

dio G-

di

stand t ri g.

e

at r-

nt i ie u- it deur

t ie Afr'-

0 tr rmo-

amlik feesj ~

ie 'erlt v

rbind et

ge e n sou b ~ er, a

t oortrekl'"ermon vol smonum nt in ~i

, ane vo kers y i o

s ⁰ urn nte- omitee nIe ing van di

ry •ng d rvan tot 'Jl g ypende, nument n to eer

sielende lands y he:d gevoer is.

s n sion le en kt 1ture een-

In 1934 e e ot ol"sko s i verb nd met die

plaasgevind. ^{Die 0 v}

eersende vra gstu~ ~an Ian ears en erns an ruerdie vraagstuk kan ontste ende en allo -0

'Il mens/ ••••••••

- 6 -

ns 0

s to to uit fri an

o tet a mal van hi

s j din dat nd r a :3 ^,00

t n':'e.

on stel end _ it v rd _ dat

s _ikaners s. di

01 kongres 's hOe die vr _st lk et lIe rn ^an. pa en

v alle t .het ense • ...ri r et

ge'Goon ~at .hulle e d

lange en hulle stofli

truIe ItureL,

aar dat da in ! kl

v ni los

'n ba"

eka""r st an nie,

v r dis. i

groot waarheid het eUI-^v ') n • da+:' volk at . ede krep , nie la lt ^{1 ~} 1ei n r t~er

...,.

it is seker ni

vre

d nie dat onmiddellik hierna die aandag ie Ik, n ot a s vro or, _op die

ko omese terr i t e €opOts s. di s lrd!:;ja

1934)

het a.ie sti i .olksl s ^g, dO e r~te fri-

kaans h d lsban e· e daarna het

ba':e ander frik s .... k -0 erne in lIe vers i'g ge- a •

Die ontluikend ander maniere uitin g'vi

skrag van frikaners het ook op

• Die eer ko die A •• ~.V.

(s•• s.

en H.) toe dat hy in dié . d op bes nd re wy e die al hi rvoor geskep het. o di behoefte allerwe'o evoel is 0

se t vier, het die A.T.K.V. et d ged gte van di sse atrek voor die dag geko

•

^{T r h rin}

ra die rg sI

ons 1 ^a. g tI' ein aar di hoek t en v di loop van die tre

·i aan d:e bl end b anbr ers e t di kab em e in 1938 deur li ^po buite retoria byme aar te 04.,

er on nt gelê i • In

v di osse- ens et eesdri tige byeenkomst 1•.••••••••

- 7 -

byecn'o ste d rⁿ ur die ende s

p asg vind n'n root,

0 eenlegging byge oon ie egin v nons geski denis reff n st en 0 rt igendste de-

,

^{si se s e-eenheid v die}

tre:

to an toe, die r onQtr ie a di Afri erdo •

Dit sou ^{baie d c} ees he't indien so ~n a ige r nde re""ultate el er h t nie.

nasien le etui nis

ns vind dan ook dat d~e _{f j} t op ie sse at ek gevolg het, 'Jl t d van intense bruisend -eestes edr igheid a.

egstreeks uit die ss t is dJ.everhe e .eddingsdaadge- dagte van Vader Kestell

.

_• d homsel!, het die leuse geword at Afri ers eldra, on er di aktie leiding v Re dingoJd adbond, ^{. e} sle s i.. teorie anvaar ie,

ar 0 k in i ^-I-

.

_{g 1ef et.}

u

nmiddell'k het nog m er kul uur k~ie v bly- ende .a reg volg. Dl. en t illennium 's oevier, w tons nu t v d':'bete·enis va ons Hugenote-erfenis

be ge aak beg li ver 1in di oland 'n diep et '.groot ongr s ⁰ Bloe 'ikheid v ons C ri li e n

n r- s be 1 toon is. Die .A. _•

se Volks ongr bye eng brin

,

^wa

indruk geleat h t.

.fontein bele aar do'

n sionale begi seIs i

het ook die erst o.a. tot die stigti

s

Da na het di ^F. • • di (1943^, ge ou, aar Toti h t: nG e· pote t at ter

in kan ter g 0 ni •

die Ekonomi se Inst'tu tbsluit is.

o t on s oor 0 derta Ion er s

0..

^et v te oortuigi êr Id al ons an on

ver _1 ar indbe t e r an ons ie, min er sa ons nie

bereik ni ."

ie e/ ••••• _{•• •}

-8-

ermee a di ^_i ~t iv ^r dié v elbe 0" j re no

ni erb ie. êreldoorl s nou d~e gang -

eer ^{I 0} lóg r"n i tri aner nie ou ees nie - n di het, net soos ie ê....Idoorlog, die

orentoe te beur.

A..V

frikaner aange

...

r

..frika nse sake-

o nasionaal en

manne het null~ ter hulle ge eenskapli e belange as et die oog hierop die frika~nne fri-aners bewus ge' or ,

andelsin tituut ges'i vrugbare ska e in

lig

tot v ndag to

ikaners i~ i h n el be. rks'el-

Dit hoef ons te verbaas nie dat die rass -

n nie-bl .k nader ⁰ e s

II "esig s en nou 'uis ve 1 eer e t, ook beson ere

• • • ^h t ook hi ^{I' ~} positie!o ^by- at i verho in tussen b ank

oet .ord d t die frikaner ho e and op 0

-

nhartig-e t"ysereken- probleem, at voortd"

onheil ellend ^op di a e"is het.

dra le: r. ^Hy e: g

van sy optrede in hie die

s ap t ee, e dat di

vir die toeko te

oor r ^" robl

van die frikaner eer van hier ie vra ^tu"

Dit ^{• S} hierd.i....

reidend st pp van dos osch, ^! t binn k rue di S id- ri a e Bur

frikaner t probeer 0 sy g ngtes die ••• i 1~44

iJ ga nohet, '-at di oë o't tevor vir di ndheid

t.

., sa et oorb- a die nivers'tcit van S llen-

100 et p ie stigt' g

Rass an ~hed - Sabr t soos Dat S bra, in h' rdi li a •

di .ort t d v s st E , eeds v el gedo het ⁰

uid- fr':'.~voorligtin in v rband et r sse an elee thede te vers f, sal' ree g r lik t ge.

ier

el ..

••••••

•

- 9 -

y i 'ongs'e ebeure op l"'""ur 1

c:;I.a.ll~ •.L·yp nde .n ly ing van die Voortre ..-

..ar"'-miljoen ·ikaners n onve skro 'e voorg lag e i -~eue-~ees d'

A

an .·eb~eckfees,- la er verg t toe

ons ond~r die leus~ yeen e 0- t? In

954 ^{on di •• • • ui tril}

on~res i Bloem! n ho ? to ond e a uit

all dele van ons _~ d S 0 i n gees ~ 0 ed n nederige dankb ar ei '·e op \1 t e Afrikaner in

yf-en-t intig

J

^{ar t1 r het.}

rikan r s in 1938 y hor Ide e

o ksli ."

ie eni.;,) volgeh _'e

ering s e k ie

to Sui rika, at e s

le ent gespeel _{wa ,} is _n in

1957

ond r die leidin van m tot t volks ied an Suid-

196 , het ons d:e hoogtepunt Ook der b 1

E rate i iste J.G.

trika verkla •

b n 'n r ^{, \'laa.}

loopba

ee rste

s el plano le ,

~d ~al d' oorg 0

er ~li meid gemaaz glo-Boere-Oorlog di

ges ledenia is, ord . 1 b eerst plaas in te

i ie ang-ver

op di t Miniat r • ^{T • •}

Hi

r oid ran fri ers vi~ ons 'n urton's, P s dert die

st gebeurtenis van ons oonli i di d'o staat~d ge bet 'enis da van o thou dM'li dit ~ 'n veel

·t et etoon d t ~ Af ik er nou oid v sy self tandigheid anv ar esien, maar ons 0

roter betekenis he • die v lle vera tfoo~del' het.

iermee/•••••••••

10 -

..i ee ons no .Ln breë """re

..

_{die vonde}

vo g at ons in

e .

_{et~ On oorsi is _yp-}

lik.,r yoe e ¹sins v e ^g ni • ns ^le sle s hoof 0

an es~i ten ei d ac.: ie

s

an te e L a ons ten s t ^d' Jr ^pr eer ant oord:

at spr k vir on J..O

-

?

In die eers·~ pI as het 0 er dige, ge eide- like gr ei opgemer •

nie; i teendeel, diT. h

ire groei et nie vansel e ~o

eld en stryd gekos. D t het 00

ral ge- nie son er teens~ae en t le rstellings geko nie.

dur nde d':'et êre dolo' en ^di Depr ssie as d ar teen-

14

slae, maar dit1\0. e _'li d t dit jui di Areldoorlo' en die De ressie e "!le te s • s, T~_t ⁰ vol t t in-

i aan e ^00_ n d ie resulta n

nie _e d'e vrugt •

In di t.ee _a9.S sien ons in n d hoof omente

die ani_e tasies va_ ~ jeu d_ e, bruis nde oestelike ag~- ontpl oiing, \lat

atg lop halfeeu is

d van di rikaner gedurende die

i is 'n rgsontplooiing at 0 op lIe bie van di., 1 le.-0 1at geld, at duide-

~~ rAda

~---

die frikanervolk,

li r as ooit tevore di e

produk v nt_ n pI Ir e ode i id- fri n , nie ma r

~ verbyg and v rskyns 1 is ni it is hi r ie ^it wat on ~s Calvi i ta n~e ~ r ~s oev 1 il n vertol nie,

aar tans s g e d d~bes i i g rk en

a v ar.

I die erd pla ondig e ord het

sien ons hoe ons 1 rultureel

r'nl pad van die ':or- teljare van di r ^v .ereldoorlog f, toe ons in e kring

a/••••••••••

- 11 -

- dus grotendeels in eeg like afslu'tin di buite êr Id - ons beveiliging ¥n ^{es nliking ga} oe ^{het, tot} b die tyd wat 0 s ~andag b~l ef lanneer ons, soos veral u;t die

ierke an ons skr Jer , ai ·e·s ander kunst naar blyk,

a onu r 0

i

voelig voor die ifAreld

ook bemo digend 0

...n ns frik ....rs';:p :lit r •

is vi_ men':nosvers~"'ilin ei...midde nie, en dat 0 S 00 al in

sta t is om ^bi tji ^<JS If t 1 •

In die vie de pla_s het ons 0 ge r ho on^a: i veel ons _i die proses v

or aniaasies e

ns ·lturel voorud^t an) a 1 i rs-

uitgan bv die

rso s nou e...aal.--=.e

verskuldi is. j_ rdi vo r- nkbaar sonder organisasi s soos

anne soos genl. rt Ver\'lord nie.

prsone deur

st digh vor

op hu_l be ~t e r invlo di' 'eoe e ^h

....n die

.

_{nie, n sonder}

...

^-

.

• ^• • •

:talan, r. .3trydom n dr.

dat ierdie or ^anisas

.

_{os en}

z 0 f·ties_van esondere tydoom- s, ar ^Ot io wa. r nat hulle

~

.

_{el': re koers aan eg e n 'n dO -pg and}

ademiet die

,

^{oos so ig .,vandag 00 og}

do •

I di ti in ho" t o d r rys by di die akap b

s ^g

uio t bou n

s ns _i alles t ooraf e an n van i vor rin at ie

et. Di fri aner e

O· rv i u ugen te re ds op tr ~fe de e . u en t et nog ni tyd ge ad om

~ i hull skermpies 0 die oop veld n _by Stell n sc

h t ^{0 _}skool vir

oe hul ^{al d~ ~ g ring} genader te vra!

Di fri an r he· laar e van die 0 er s ltyd

b 8e£./••••••••

2-

besef. Di 0 st:an~i a ronder hy dL...land b '00 b

or. i ondervys _sor s vr 1buite

~~

d" arde d o i

f I cor st an ^{e: dit} i ...

0 o s "inners ir 1e r

,

^{en di ark t o s}

ngm ns vir di ste

r i, at gehelp net 0 ons ge a het, e di _f

s berei epla s.

er ....et nie. ~ t

er t 0 s ₀ d

0 e eise v di 1~• 'V⁰ _t ~

uni rersi teit ·e^..0 h t 0

t ke ano ^CO' co t ^9._

te rin ^, ar ns

. " ver-;rulis oor at onn in vyftig jaar b r~ik

.aak: ₀ s durf

p die sk tler- lop m

rus ni • ^{Dit SOl} ns oot. Laat ons _r

g er bo"eal teen" ding d g i del grooth id Taan

.s f n ..,_.t t ond sons pra

t: ^{e vorderi g, d~ar 0 rusbarende} e ^aar-

s taalh a,ing is ~"^"ol- nie a ens

t s aar s ro'inge ^~a on

0 al .f·e _k ni meer ie

0- ie- t r· ~le . elv rt t te ....ns ver~ et::

t Id nie; 0 ^t'!'

et 0 er vervul,

e v

'Tl t t setL t

Laa ons

Ro einse y i

n to di

h~ ie? H",t i

toe -

.

_{e rtugese te}

r ^"U ees. H t ie magtige

i ke ^{dheid cia eten n er g} ri f, ^{Ide n} ryk 0 a ad

1 k ⁰

i ou Portugese nie g di it ie 00 te :n hull 1

1 tis roo het n h i son v n ie ou S j

n·

on rg to d· t ve 10ud en s:lier uit uIle

Suid- an k 1 i ^e!

rteenoor:/ •••••••••••

,

^{- 13 -}

Dan ^o no _ eo.

hoo~~e

ipte are nie Le as du"s~nde

e

e

^{de iIg} ont i:kel toe hulle

t e v ^0" 1 i '0:::; ynsand moes

nie i die s en- e ':e lo

o u, t e ui se n i an"e en te a'

-.

t re! ^{r dee} _1 str~. op ^_e e en doo moe i d, 1 lle 0 e Eub 1e i et e S ritc:!erseol

,

^...t

le te lik die eT> _or

:n,

nie 0 e'st t _c odel-

·01 ^{J. ,;j} opa ni

.

le nt li'''' v on It url e in tig ^"a r

toon :r ns _akon ^__00 en 'n besi 1nde res lt a • die b i lin v n i t~~ "ir ons ie n t ente

eh ^{gIi ~ "}s ie, a ⁰ 1 €in oC!iel tot volge ou - _ak-

i n s e, iJ" i van i ver ed ⁰

4-00 "0 s G en~s ₁ er 0 s: i

v 1e het a et r e' n~ ter 1

ru:der et rt ^....t it rvoren ^Cl •

o 00---