• Tidak ada hasil yang ditemukan

MAKROSTRUKTUR WACANA EKSPOSISI

TERBESAR DI DUNIA: BAKAL MENGHABISKAN 4.000 TON KABEL TEMBAGA’

2.3.1 Hubungan Bagian Awal dan Tubuh Wacana

Berdasarkan pengamatan terhadap data, ditemukan lima hubungan antara bagian awal dan tubuh pada wacana eksposisi, yaitu hubungan (a) pengkhususan, (b) pengilustrasian, (c) per-umpamaan, (d) pemerincian, dan (e) pendeskripsian. Bagian tubuh merupakan hal khusus, ilustrasi, analogi/perumpamaan, perincian, atau merupakan deskripsian terhadap bagian awal wacana.

2.3.1.1 Hubungan Pengkhususan

Yang dimaksud dengan hubungan pengkhususan ialah bagian awal wacana berisi hal umum sedangkan bagian tubuh wacana berisi hal khusus. Hal khusus yang dimaksud ialah uraian yang lebih spesifik yang menjelaskan bagian awal wacana. Hubungan tersebut dapat digambarkan dalam diagram berikut.

Diagram 2. Hubungan Pengkhususan

Hubungan bagian awal dan bagian tubuh wacana yang me-nunjukkan hubungan pengkhususan dapat dilihat pada contoh wacana eksposisi (12) berjudul “Walang Kayu Walang Kapa” berikut.

(12) WALANG KAYU, WALANG KAPA

Awal

(i) Akeh jinising walang. Rupane wera-werna. Ijo, soklat, lan blirik-blirik. Walang kerep dijenengke manut papan uripe. Walang kayu, walang godhong, walang klaras, walang lemah. Nanging uga ana sing sejatine dudu walang babar pisan, kaya dene walang kapa.

Bagian awal wacana ‘umum’ Bagian tubuh wacana ‘khusus’ Uraian spesifik Uraian spesifik Uraian spesifik

Tubuh

(ii) Basa Inggrise walang ana sing cricet, grasshopper, lan locust. Yen klasifikasi ilmiahe kalebu bangsa inseks suku orthoptera. Padha-padha inseks, walang menjila ing bab anggone mencolot utawa mletik, merga duwe suthang sing cukup dawa lan kuwat. Yen abure kono sejatine ora adoh, yen ora nganti kegawa ing angin.

(iii) Walang tumangkare sarana ngedhog. Yen ngendhog akeh sing ana ing lemah-lemah. Nanging uga ana sing ngendhog ana ing kayu-kayu. Walang kang ngendhog ing kayu-kayu, tengerane: ing perangan mburi wetenge duwe semacam pedang utawa peso. Kulit wit-witan dibelek nganggo pesone mau kanggo panggonan nyelehake endhoge.

(iv) Ing antaraning walang kang duwe pedhang iki, yaiku walang godhong lan walang kerik sing kerep tinemu ing wit-wit lan gego-dhongan. Wernane ijo-ijo. Semono uga walang klaras sing kerep tinemu klaras-klarase godong gedhang. Walang klaras wernane soklat.

(Jaya Baya No. 38/Mei 2008/hlm. 30) ‘BELALANG KAYU, BELALANG KAPA’

Awal

(i) ‘Belalang banyak jenisnya. Warnanya beraneka macam. Hijau, coklat, dan bergaris-garis. Belalang sering dinamai se-suai dengan tempat hidupnya. Belalang kayu, belalang daun, belalang daun pisang kering, dan belalang tanah. Namun, ada juga (belalang) yang sebenarnya sama sekali bukan bela-lang, misalnya belalang kapa.

Tubuh

(ii) Bahasa Inggris belalang ialah cricket, grasshopper, dan

locust. Klasifikasi ilmiahnya termasuk bangsa inseks suku

Orthoptera. Sama-sama sebagai inseks, tetapi belalang terkenal dalam hal meloncat atau melompat jauh secara tiba-tiba karena mempunyai kaki yang cukup panjang dan kuat. Terbangnya sebenarnya tidak jauh, kecuali jika terbawa angin.

(iii) Cara berkembang biak belalang dengan bertelur. Jika bertelur banyak yang di tanah. Namun, ada juga yang bertelur di kayu-kayu. Belalang yang bertelur di kayu-kayu, tandanya: pada bagian belakang perutnya ada semacam pedang atau

pisau. Kulit pepohonan dibelah dengan pisaunya tersebut untuk digunakan sebagai tempat meletakkan telur.

(iv) Di antara belalang-belalang yang mempunyai pedang, yaitu belalang daun dan belalang kerik yang sering ditemu-kan di pohon-pohon dan dedaunan. Warnanya hijau. Begitu juga belalang klaras yang sering ditemukan pada daun-daun pisang yang kering. Belalang klaras berwarna coklat.’

Bagian awal pada contoh wacana eksposisi di atas berisi hal umum, yaitu pengantar yang berisi pengetahuan umum tentang

walang ‘belalang’. Pada bagian tersebut diuraikan tentang warna belalang dan cara penamaan belalang. Semua itu terangkum dalam satu paragraf sebagai bagian awal dari sebuah wacana yang berjudul “Walang Kayu, Walang Kapa” ‘Belalang Kayu, Belalang Kapa’.

Selanjutnya, pada bagian tubuh wacana diuraikan hal-hal khusus atau spesifikasi belalang. Pada paragraf (ii) diuraikan tentang klasifikasi ilmiah belalang; pada paragraf (iii) diuraikan tentang cara berkembang biak belalang; dan pada paragraf (iv) diuraikan tentang jenis-jenis belalang, yaitu belalang daun, belalang kerik, dan belalang klaras. Hubungan bagian awal dan bagian tubuh yang menunjukkan hubungan pengkhususan pada wacana di atas dapat digambarkan dalam diagram berikut.

Diagram 3. Hubungan Pengkhususan Wacana “Walang Kayu Walang Kapa”

Bagian awal pada wacana (12) di atas wajib hadir. Ketidak hadirannya akan mengurangi informasi keseluruhan. Artinya, isi bagian awal wacana itu merupakan substansi wacana meski-pun hanya sebagai pengantar.

Belalang (umum)

Hal-hal tentang belalang (khusus)

Cara berkembang biak belalang Klasifikasi ilmiah belalang Jenis-jenis belalang

Contoh lain yang memperlihatkan hubungan pengkhususan dapat dilihat pada wacana eksposisi berjudul “Komplikasi

Hipertensi” berikut.

(13) KOMPLIKASI HIPERTENSI

Awal

(i) Penyakit hipertensi iku kerep kasebut penyakit silent diseases, yaiku penyakit kang meneng-meneng, penyakit abstrak. Tegese uwong kang nandhang penyakit mbebayani iku ora krasa apa-apa, kaya- kaya waras-wiris wae. Kejaba kuwi, lara hipertensi iku diarani hiterogen group diseases, yaiku penyakit kang sipate rombongan. Istilah medis ngarani komplikasi.

(ii) Akeh critane uwong lagi ngerti kena penyakit hipertensi kuwi nalika dheweke nandhang penyakit liyane. Umpamane nalika uwong iku kena penyakit diabetes banjur priksa neng dhokter. Asile priksa dhokter, iki nyebutake yen wong kasebut nandang hipertensi. Malah banjur kaweruhan yen hipertensi iku nyebabake diabet. Mula saka kuwi becike kala-kala mrisakake tekanan hiperten.

Tubuh

(iii) Miturut katerangane Dr. Ronald H. Sitorus et Alana ing buku Pedoman Perawatan dan Pengobatan Berbagai Penyakit, hipertensi kuwi bisa saka akibat anane penyakit liyane kaya dene ginjel, gondhok, lan penyakit hormonal liyane. Uwong katone ya sehat wae, kamangka dheweke ketrajang hipertensi kronis. Kepara ginjel, mripat, lsp. wis rusak.

(iv) Hipertensi iku duwe akibat samping kang diarani kom-plikasi. Wujdse komplikasi umpamane hipertensi campur jantung koroner, lara ginjel, pembuluh darah uteg macet, gagal jantung, lsp. Jantung koroner iku sebabe ana pengapuran ana ing pembuluh darah ing jantung. Dhadha rasane nyeri-nyeri iki sebabe ana penyempitan pembuluh darah jantung kasebut. Akibate otot-otot jantung iku volumene kurang normal banjur nyeri.

‘KOMPLIKASI HIPERTENSI’