Uipersembahkan u n t u k ayahanaa clan ibunda Sumardi, mbak Anik, d i k . Suryo dan d i k T a n t r i
?. /' C
PENGARUH
MiNVAK
ATSIR!
DAU
Piper
- -
betie
L i ~ n .
1
TEWHADAP
PERTUMBIBHAN.
~ A K T E R I
Esctaerichia
GQ
I
i
DAN
Staphylococcus aureus
Oleh
HIWANG WIDARTO F 23. 1786
1 9 9 0
FAKULTAS TEKNOLOGl PERTANIAN INSTITUT PERTANIAN BOGOR
m e m i l i k i n i l a i LPS/LPS k o n t r o l yang l e b i h k e c i l dan penurunan j u n l a h p o p u l a s i yang l e b i h b e s a r pada masing-masing k o n s e n t r a -
s i dan waktu kontak.
Senyawa-senyawa f e n o l i k s e p e r t i k a v i k o l , k a v i b e t o l , eu- g e n o l
,
karva k r o l dan a l i l p i r o k a t e k o l diduga m e m i l i k i a k t i v i - t a s a n t i b a k t e r i d i dalam minyak atsiri daun s i r i h , s e h i n g g a mampu menghambat pertumbuhan E s c h e r i c h i a-
c o l i dan S t a u h y l o -PENGRRUH PIINYAK A'ltSIRI UAUN SIRIH ( P i p e r b e t l e L i n n ) TERHADAP PERTUMBUHAN BAKTERI E s c h e r i c h i a
DAN S t a p h y l o c o c c u s a u r e u s
Oleh
HIWANG WIDARTO P 23.1786
SKRIPSI
S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t untuk memperoleh g e l a r SARJANA TEKNOLOGI PERTANIAN
pada J u r u s a n TEKNOLOGI PANGAN DAN G I Z I
,
F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n ,I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
1990
FAKULUS TEKNOLOGI PERWIBN INSTITUT PER'PQNIAii BOGOR
INSTITUT PERTANIAN BOGOR FAKULTAS TEKEOLOGI PERTMIAN
PENGAKUH MINYAK ATSIIU QAUN SIRIH ( P i p e r b e t l e L ~ M . ) TERHADAF PERTUKBUHAN BAKTERI E s c h e r i c h i a
-
c o l iDAN S t a p h y l o c o c c u s a u r e u s
S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t untuk rnenperoleh g e l a r SURJANA TEKNOLOGI PERTANIAH
pada J u r u s a n TEILNOLOGI PANGAN DAN G I Z Z
Bkultas T e k n o l o g i P e r t a n i a n
,
I n s t i t u t P e r t a n i a n BogorOleh
HIWANG WIDARTO
F 23.1786
O i l a h i r k a n pada. t a n g g a l 21 i)esernber 1966 d i Sernarang
KATA
PENGANWh j i d a n s y u k u r p e n u l i s p a n j a t k a n kepada A l l a h SWT, yang t e l a h mencurahkan r a h n a t dan hiaayah-Nya sehingga penu- l i s a n s k r i p s i ini d a p a t d i s e l e s a i k a n .
Pada kesempatan ini p e n d i s i n g i n menyampaikan ucapan t e r i m a k a s i h kepada I b u Ura. S u l i a n t a r i , M.S. SelakLI dosen pembimbing p e n u l i s yang t e l a h banyak memberikan p e t u n j u k d a n bimbingan, b a i k selama k u l i a h , meiakukan p e n e l l t i a n ban me-
nyusun s k r i p s l m i , s e r t a &pax o r h . Slamet 1% 'oen dan
Ir.
Sugiyono, yang t e l a h meluangkan waktunya u n t u k menguji p e n u l i s , Ucapan s e r u p a p e n u l i s sampaikan kepada Pimplnan l t h l a i Ye- n e l i t i a n P e n y a ~ i t Hewan
(EULITYET),
B a l a i Y e n e l i t l a n Tanaman Rempah-Rempan ban Dbat(I~HLITL'~L'ILD)
Bogor dan staf Laboratorium Ivlllcrobiologi Pangan, durusan Yeknologl Pangan dan G l z l , yang t e l a h banyak membantu p e n u l i s selama p e n e l l t i a n .Yenghargaan dan ucapdn t e r i m a k a s i h yang t a k t e r h l n g g a p e n u l i s h a t u r k a n kepaaa I b u d a n Bapak p e n u l i s , yang s e n a n t i - a s a berdoa dan berkorban untuk k e b e r h a s i l a n p u t r a - p u t r i n y a .
P e n u l i s s d d a r bahwa t u l i s a n ini masih jauh u a r i sempurna, o l e h karena i t u i r r i t i k a a n s a r a n membangun s a n g a t p e n u l l s ha- rapkan u n t u k p e r b a l k a n . I~Iudah-mudahah t u l i s a n yang s e d e r h a n a i n 1 bermanfaat bdgi yang memerlukannya,
Ilalarnan
U.TA PENGnNTAR
. .
..
. . .
.
. . . .
. . .
.
. .
.
i vDAPTAR I S 1
. . .
.
. .
. . .
.
. . . ..
.
..
. -.. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
v BAPTAR TABEL...
v i i DAETAR GAY-...-...
v i i i
dAFTAR LUMPIRHN
...
ix I. PmL)QHULULLN...
111. TINJeUAN PUSTAW.
. . . .
.
. .
.
. . .
- . .
-
. . . .
-
.
.
.
.
.
.
.
2A . BAUN SIRIH (Piper b e t l e Linn.)
.
.
..
,....
. . .
2 B. KOMPOSISI KIIvlIu d n U ~ s I R I H.. .. . . .
...
.
. .. .
6C . AKTIVITHS ANTI P~IKKOORGANIS~ I~lINYnK nTS1nI 9
0. ME"N1SME SENYAWH n & T I IVIIKROORGANISN~
.
,.. .
1 2 E. KARHKTERISTIK BnKTXRI E s c h e r i c h i a i)ANS t a p h y l o c o c c u s a - u r e u s
...-...
1 4 111. B H A N d h N ivLE:TOdE PEEiXLITIAN...
.
.
..
..
.
...
2 3 A. BAHAN...-.-..---....-....
23B. ALAT
...-..-...-...*...*...---...--....***.
24C. METOdE PMXLITIuN
...
2 4 I V . m S I L lfAN PXMBAHASnN...
....
...
...
32A . PZNELITIeN P&N~UHULUAN
. . .
...
.
.
. . .
.
. . .
.
. .
3
23
2B. PENELITIAN UTAl"lA
...
1. V i a b i l i t a s S e l ilan L a j u Pertumbuhan
S p e s i f i k
( L X )
Jjakterd...
3 2...
T a b e l 1 . Kadar minyak a t s i r i daun s i r i h
7
Tabel 2. Senyawa kimia penyusun minyak a t s i r i
daun sirih
...
8 T a b e l 3 . K o e f i s i e n f e n 0 1 beberapa j e n i s minyaka t s i r i
...
10Tabel
4.
Xonponen-komponen penyusun d i n d i n g s e l [image:9.501.35.436.128.292.2]b a k t e r i
...,,.
17...
Tabel
5.
H a s i l pengukuran pH m e d i ~ k o n t a k3 8
I)APTAR GAMBAR
[image:10.504.37.447.119.593.2]Halaman
...
Gambar 1 . Tanaman s i r i h ( p i p e r b e t l e inn.). 3
...
Gambar 2. Bentuk morf o l o g i s e l
E.
-
c o l i 15...
Gambar 3 . Bentuk m o r f o l o g i s e l
2.
a u r e u s 19 Gambar 4 . Skema t a h a p - t a h a p p e n y u l i n g a n minyaka t s i r i daun s i r i h
...
25
Gambar
5.
Skema p e n g u j i a n a i c t i v i t a s a n t i m i k r o o r g a - nisme minyak a t s i r i aaun s i r i h...
2 6 Gambar 6. Skema pengukuran l e t a l i t a s s e l...
2 8 Gambar 7 . Skema pengukuran v i a b i l i t a s s e l dan l a jupertumbuhan s p e s i f i k (LPs)
...
30 Gambar 8. Pengaruh penambahan minyak a t s i r i dauns i r i h t e r h a d a p v i a b i l i t a s s e l E.
-
-
c o l i...
34 Gambar 9. Pengaruh k o n s e n t r a s i minyak a t s i r i dauns i r i h t e r h a d a p n i l a i LPS/LPS kon t r o l
E. c o l i
...
36- -
Garnbar 10. Pengaruh penambahan minyak a t s i r i daun
s i r i h t e r h a d a p v i a b i l i t a s s e l
-
S. a u r e u s.
4G Gambar 11. Pengaruh k o n s e n t r a s i minyak a t s i r i dauns i r i h t e r h a d a p n i l a i LPS/LPS kon t r o l
...
S. a u r e u s 4 1
Gambar 1 2 . i e t a l i t a s minyak a t s i r i daun s i r i h t e r -
hadap
E.
coli
...,...,.
44 Gambar 13. L e t a l i t a s minyak a t s i r i aaun s i r i h t e r -Uipersembahkan u n t u k ayahanaa clan ibunda Sumardi, mbak Anik, d i k . Suryo dan d i k T a n t r i
?. /' C
PENGARUH
MiNVAK
ATSIR!
DAU
Piper
- -
betie
L i ~ n .
1
TEWHADAP
PERTUMBIBHAN.
~ A K T E R I
Esctaerichia
GQ
I
i
DAN
Staphylococcus aureus
Oleh
HIWANG WIDARTO F 23. 1786
1 9 9 0
FAKULTAS TEKNOLOGl PERTANIAN INSTITUT PERTANIAN BOGOR
m e m i l i k i n i l a i LPS/LPS k o n t r o l yang l e b i h k e c i l dan penurunan j u n l a h p o p u l a s i yang l e b i h b e s a r pada masing-masing k o n s e n t r a -
s i dan waktu kontak.
Senyawa-senyawa f e n o l i k s e p e r t i k a v i k o l , k a v i b e t o l , eu- g e n o l
,
karva k r o l dan a l i l p i r o k a t e k o l diduga m e m i l i k i a k t i v i - t a s a n t i b a k t e r i d i dalam minyak atsiri daun s i r i h , s e h i n g g a mampu menghambat pertumbuhan E s c h e r i c h i a-
c o l i dan S t a u h y l o -PENGRRUH PIINYAK A'ltSIRI UAUN SIRIH ( P i p e r b e t l e L i n n ) TERHADAP PERTUMBUHAN BAKTERI E s c h e r i c h i a
DAN S t a p h y l o c o c c u s a u r e u s
Oleh
HIWANG WIDARTO P 23.1786
SKRIPSI
S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t untuk memperoleh g e l a r SARJANA TEKNOLOGI PERTANIAN
pada J u r u s a n TEKNOLOGI PANGAN DAN G I Z I
,
F a k u l t a s T e k n o l o g i P e r t a n i a n ,I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor
1990
FAKULUS TEKNOLOGI PERWIBN INSTITUT PER'PQNIAii BOGOR
INSTITUT PERTANIAN BOGOR FAKULTAS TEKEOLOGI PERTMIAN
PENGAKUH MINYAK ATSIIU QAUN SIRIH ( P i p e r b e t l e L ~ M . ) TERHADAF PERTUKBUHAN BAKTERI E s c h e r i c h i a
-
c o l iDAN S t a p h y l o c o c c u s a u r e u s
S e b a g a i s a l a h s a t u s y a r a t untuk rnenperoleh g e l a r SURJANA TEKNOLOGI PERTANIAH
pada J u r u s a n TEILNOLOGI PANGAN DAN G I Z Z
Bkultas T e k n o l o g i P e r t a n i a n
,
I n s t i t u t P e r t a n i a n BogorOleh
HIWANG WIDARTO
F 23.1786
O i l a h i r k a n pada. t a n g g a l 21 i)esernber 1966 d i Sernarang
KATA
PENGANWh j i d a n s y u k u r p e n u l i s p a n j a t k a n kepada A l l a h SWT, yang t e l a h mencurahkan r a h n a t dan hiaayah-Nya sehingga penu- l i s a n s k r i p s i ini d a p a t d i s e l e s a i k a n .
Pada kesempatan ini p e n d i s i n g i n menyampaikan ucapan t e r i m a k a s i h kepada I b u Ura. S u l i a n t a r i , M.S. SelakLI dosen pembimbing p e n u l i s yang t e l a h banyak memberikan p e t u n j u k d a n bimbingan, b a i k selama k u l i a h , meiakukan p e n e l l t i a n ban me-
nyusun s k r i p s l m i , s e r t a &pax o r h . Slamet 1% 'oen dan
Ir.
Sugiyono, yang t e l a h meluangkan waktunya u n t u k menguji p e n u l i s , Ucapan s e r u p a p e n u l i s sampaikan kepada Pimplnan l t h l a i Ye- n e l i t i a n P e n y a ~ i t Hewan
(EULITYET),
B a l a i Y e n e l i t l a n Tanaman Rempah-Rempan ban Dbat(I~HLITL'~L'ILD)
Bogor dan staf Laboratorium Ivlllcrobiologi Pangan, durusan Yeknologl Pangan dan G l z l , yang t e l a h banyak membantu p e n u l i s selama p e n e l l t i a n .Yenghargaan dan ucapdn t e r i m a k a s i h yang t a k t e r h l n g g a p e n u l i s h a t u r k a n kepaaa I b u d a n Bapak p e n u l i s , yang s e n a n t i - a s a berdoa dan berkorban untuk k e b e r h a s i l a n p u t r a - p u t r i n y a .
P e n u l i s s d d a r bahwa t u l i s a n ini masih jauh u a r i sempurna, o l e h karena i t u i r r i t i k a a n s a r a n membangun s a n g a t p e n u l l s ha- rapkan u n t u k p e r b a l k a n . I~Iudah-mudahah t u l i s a n yang s e d e r h a n a i n 1 bermanfaat bdgi yang memerlukannya,
Ilalarnan
U.TA PENGnNTAR
. .
..
. . .
.
. . . .
. . .
.
. .
.
i vDAPTAR I S 1
. . .
.
. .
. . .
.
. . . ..
.
..
. -.. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
v BAPTAR TABEL...
v i i DAETAR GAY-...-...
v i i i
dAFTAR LUMPIRHN
...
ix I. PmL)QHULULLN...
111. TINJeUAN PUSTAW.
. . . .
.
. .
.
. . .
- . .
-
. . . .
-
.
.
.
.
.
.
.
2A . BAUN SIRIH (Piper b e t l e Linn.)
.
.
..
,....
. . .
2 B. KOMPOSISI KIIvlIu d n U ~ s I R I H.. .. . . .
...
.
. .. .
6C . AKTIVITHS ANTI P~IKKOORGANIS~ I~lINYnK nTS1nI 9
0. ME"N1SME SENYAWH n & T I IVIIKROORGANISN~
.
,.. .
1 2 E. KARHKTERISTIK BnKTXRI E s c h e r i c h i a i)ANS t a p h y l o c o c c u s a - u r e u s
...-...
1 4 111. B H A N d h N ivLE:TOdE PEEiXLITIAN...
.
.
..
..
.
...
2 3 A. BAHAN...-.-..---....-....
23B. ALAT
...-..-...-...*...*...---...--....***.
24C. METOdE PMXLITIuN
...
2 4 I V . m S I L lfAN PXMBAHASnN...
....
...
...
32A . PZNELITIeN P&N~UHULUAN
. . .
...
.
.
. . .
.
. . .
.
. .
3
23
2B. PENELITIAN UTAl"lA
...
1. V i a b i l i t a s S e l ilan L a j u Pertumbuhan
S p e s i f i k
( L X )
Jjakterd...
3 2...
T a b e l 1 . Kadar minyak a t s i r i daun s i r i h
7
Tabel 2. Senyawa kimia penyusun minyak a t s i r i
daun sirih
...
8 T a b e l 3 . K o e f i s i e n f e n 0 1 beberapa j e n i s minyaka t s i r i
...
10Tabel
4.
Xonponen-komponen penyusun d i n d i n g s e l [image:79.501.35.436.128.292.2]b a k t e r i
...,,.
17...
Tabel
5.
H a s i l pengukuran pH m e d i ~ k o n t a k3 8
I)APTAR GAMBAR
[image:80.504.37.447.119.593.2]Halaman
...
Gambar 1 . Tanaman s i r i h ( p i p e r b e t l e inn.). 3
...
Gambar 2. Bentuk morf o l o g i s e l
E.
-
c o l i 15...
Gambar 3 . Bentuk m o r f o l o g i s e l
2.
a u r e u s 19 Gambar 4 . Skema t a h a p - t a h a p p e n y u l i n g a n minyaka t s i r i daun s i r i h
...
25
Gambar
5.
Skema p e n g u j i a n a i c t i v i t a s a n t i m i k r o o r g a - nisme minyak a t s i r i aaun s i r i h...
2 6 Gambar 6. Skema pengukuran l e t a l i t a s s e l...
2 8 Gambar 7 . Skema pengukuran v i a b i l i t a s s e l dan l a jupertumbuhan s p e s i f i k (LPs)
...
30 Gambar 8. Pengaruh penambahan minyak a t s i r i dauns i r i h t e r h a d a p v i a b i l i t a s s e l E.
-
-
c o l i...
34 Gambar 9. Pengaruh k o n s e n t r a s i minyak a t s i r i dauns i r i h t e r h a d a p n i l a i LPS/LPS kon t r o l
E. c o l i
...
36- -
Garnbar 10. Pengaruh penambahan minyak a t s i r i daun
s i r i h t e r h a d a p v i a b i l i t a s s e l
-
S. a u r e u s.
4G Gambar 11. Pengaruh k o n s e n t r a s i minyak a t s i r i dauns i r i h t e r h a d a p n i l a i LPS/LPS kon t r o l
...
S. a u r e u s 4 1
Gambar 1 2 . i e t a l i t a s minyak a t s i r i daun s i r i h t e r -
hadap
E.
coli
...,...,.
44 Gambar 13. L e t a l i t a s minyak a t s i r i aaun s i r i h t e r -