5
+I
(
)
$
Pig4
~ l g o ~ l : ! ~ 7 / 0 3 1
Y l l \
" Ar
PENGARUH PENGGAHTIAN BUNGKIL KEDELAI
OLEH BUNGKIL KELAPA SAWIT DALAM FORMULA "TIR FEED"
TERHADAP PERTUMBUHAN UDAHG
WINDU
(Penaeus manodon fab.)
KARYA ILMIAH
Olah
R.E. BUD1 SATRIO
C
21.1531
JURUSAN BUDIDAYA
PERAIRAN
FAKULTAS PERIKAN AN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
RINGKASAN . ;
R.E. BUD1 SATRIO. P e n g a r u h p e n g q a n t i a n b u n q k i l k e d e l a i
o l e h b u n g k i l k e l a p a s a w i t d a l a m f o r m u l a "TIR FEED" t e r h a -
dap p e r t u m b u h a n u d a n g w i n d u (Penaeus monodon Fab.). O i b a -
wah b i m b i n g a n I N G MOKOGINTA s e b a g a i k e t u a . s e r t a SUOARWOKO
s e b a g a i . a n g g o t a .
P e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n u n t u k m e m p e l a j a r i p e n g a r u h
p e n g g a n t i a n b u n g k i l k e d e l a i o l e h b u n g k i l k e l a p a s a w i t p a d a
makanan u d a n q " T I R FEED" t e r h a d a p l a j u p e r t u m b u h a n h a r i a n
i n d i v i d u udang. S e b a g a i f a k t o r p e n u n j a n g d i u k u r p u l a n i -
l a i e f i s i e n s i makanan, r e t e n s i p r o t e i n dan k e l a n g s u n g a n
hiidup udanq.
P e n e l i t i a n t e l a h t d i l a k u k a n d i P r o y e k Pandu Tambak I n -
t i R a k y a t Karawang, Jawa B a r a t d a r i t a n g g a l 20 September
1 9 8 9 s a m p a i 2 Oesember 1989.
B e n i h udang w i n d u y a n g d i g u n a k a n a d a l a h s t a d i a p a s c a
l a r v a 30 (PL30) dengan b o b o k r a t a - r a t a a n t a r a 0,0123 sam-
p a i 0,0134 gram.
Wadah p e r c o b a a n b e r u p a a k u a r i u m k a c a y a n q b e r u k u r a n
p a n j a n g , l e b a r d a n t i n g g i m a s i n g - m a s i n q 8 0 cm, 40 cm d a n
60 cm s e b a n y a k 9 buah.
Udang d i p e l i h a r a d a l a m wadah denqan s i s t e m p e n q g a n t i -
a n a i r m e l a l u i p e n y i p o n a n s e t i a p p a g i h a r i dan p e n q g u n a a n
s e l t e r s e b a g a i p e l i n d u n g . K e t i n g q i a n a i r d i p e r t a h a n k a n 3 0
cm d a n d i a e r a s i t e r u s menerus. P a d a t p e n e b a r a n
P e n e l i t i a n i n i menggunakan Rancangan Acak Lengkap
(RAL) dengan 3 p e r l a k u a n , dimana s e t i a p p e r l a k u a n menggu-
n a k a n 3 u l a n g a n . P e r l a k u a n A a d a l a h makanan u d a n g dengan
p e n g g a n t i a ' n b u n g k i l k e d e l a i o l e h b u n g k i l k e l a p a s a w i t se-
b e s a r
o%,
p e r l a k u a n 8 dengan p e n g g a n t i a n b u n g k i l k e d e l a io l e h b u n g k i l k e l a p a s a w i t s e b e s a r 50% dan p e r l a k u a n C
dengan p e n g g a n t i a n b u n g k i l k e d e l a i o l e h b u n g k i l k e l a p a sa-
w i t s e b e s a r 100%.
flakanan d i b e r i k a n 4 k a l i s e h a r i m a s i n g - m a s i n g pada
p u k u l B p a g i , 1 2 s i a n g , 6 s o r e dan 1 2 malam W I B . Jumlah
makanan yang d i b e r i k a n a d a l a h 1 0 0 % selama s e p u l u h h a r i
p e r t a m a , k e m u d i a n 20% s e l a m a dua p u l u h t i g a h a r i b e r i k u t -
n y a dan 1 5 % selama t i g a p u l u h h a r i t e r a k h i r d a r i b o b o t
b i o m a s s a udang p a d a s e t i a p p e r l a k u a n . P e n y e s u a i a n j u m l a h
makanan d i l a k u k a n s e t i a p s e p u l u h h a r i s e k a l i .
B e r d a s a r k a n h a s i l a n a l i s i s ragam d i d a p a t k a n bahwa k e -
t i g a p e r l a k u a n m e m b e r i k a n p e n g a r u h yang sama t e r h a d a p l a j u
p e r t u m b u h a n h a r i a n i n d i v i d u maupun t i n g k a t k e l a n g s u n g a n
h i d u p u d a n g ( P > 0 , 0 5 ) , t e t a p i m e m b e r i k a n p e n g a r u h yang
b e r b e d a t e r h a d a p n i l a i e f i s i e n s i makanan dan t e t e n s i p r o -
t e i n udang ( P < 0 , 0 5 ) .
L a j u p e r t u m b u h a n h a r i a n i n d i v i d u u n t u k p e r l a k u a n A , B
d a n
C
b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h 6,28%, 6,22% dan 6,43%.N i l a i e f i s i e n s i makanan pada p e r l a k u a n A. B dan C
b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h 30,73%, 29,45% d a n 33,89%.
R e t e n s i p r o t e i n u n t u k p e r l a k u a n A, B dan C b e r t u r u t -
T i n g k a t k e l a n g s u n g a n h i d u p u d a n g pada p e r l a k u a n A, 6
dan C b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h 74,0%, 72,9% dan 76,0%.
U j i beda n y a t a j u j u r u n t u k e f i s i e n s i rnakanan dan r e -
t e n s i p r o t e i n rnenunjukkan bahwa p e r l a k u a n A sarna dengan
p e r l a k u a n 6 rnaupun p e r l a k u a n C ( P > 0 , 0 5 ) . Sedangkan e f i -
s i e n s i rnakanan dan r e t e n s i p r o t e i n p e r l a k u a n 6 l e b i h r e n -
dah d i b a n d i n g k a n dengan p e r l a k u a n C ( P < 0 , 0 5 ) .
O a r i h a s i l p e n e l i t i a n i n i d a p a t d i s i r n p u l k a n bahwa
b u n g k i l k e l a p a s a w i t d a p a t r n e n g g a n t i k a n b u n g k i l k e d e l a i
dengan t i n g k a t p e n g g a n t i a n s e b e s a r 100% pada f o r m u l a
" B I R
FEED" u n t u k rnakanan u d a n g windu.
H ~ a s i l p e n g u k u r a n k u a l i t a s a i r selarna p e n e l i t i a n yang
m e l i p u t i s u h u a i r , s a l i n i t a s , pH., o k s i g e n t e r l a r u t , arnrno-
niurn dan n i t r i t r n a s i h b e r a d a pada k i s a r a n yang b a i k b a g i
k e h i d u p a n d a n p e r t u m b u h a n u d a n g windu. O l e h k a r e n a i t u
PENGARUH PENGGANTIAN BUNGKIL KEDELAI
OLEH BUNGKIL KELAPA SAWIT DALAM FORMULA " T I R FEED"
TERHADAP PERTUNBUHAN UDANG W I N D U ( P e n a e u s rnonodon Fab.)
-
---
K a r y a I l r n i a h
S e b a g a i S a l a h S a t u S y a r a t U n t u k N e m p e r o l e h
G e l a r S a r j a n a Pada F a k u l t a s P e r i k a n a n
I n s t i t u t P e r t a n i a n B o g o r
O l e h
R.E. B u d i S a t r i o
C 2 1 1 5 3 1
N e n g e t a h u i : N e n y e t u j u i :
P a n i t i a P e n d i d i k a n s e n Pernbirnbing
D r .
Ir.
Kadarwan S o e w a r d i( ~ e t u a )
5
A p r i l
1990
RIWAYRT HIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n d i S u r a b a y a , J a w a Tirnur p a d a
t a n g g a l 2 7 S e p t e m b e r 1 9 6 4 s e b a g a i a n a k k e e m p a t d a r i
e m p a t b e r s a u d a r a d a r i a y a h b e r n a r n a V i n c e n t i u s Boedirnan
d a n i b u B e r f l a d e t t a Emma.
P e n d i d i k a n y a n g t e l a h d i l a l u i a d a l a h S e k o l a h D a s a r
K a t h o l i k R i c c i J a k a r t a p a d a t a h u n 1 9 7 2
-
1 9 7 7 , S e k o l a h
N e n e n g a h P e r t a r n a S t . B o n a v e n t u r a
I
J a k a r t a p a d a t a h u n
1 9 7 7
-
1 9 8 1 , S e k o l a h N e n e n g a h A t a s N e g e r i T a h u n a S u l a w e s i
U t a r a p a d a t a h u n 1 9 8 1
-
1 9 8 4 .
P e n u l i s d i t e r i r n a d i I n s t i -
t u t P e r t a n i a n B o g o r p a d a t a h u n 1 9 8 4 r n e l a l u i p r o s e s P e n e l u -
s u r a n M i n a t d a n Kernarnpuan ( P M D K ) . S e t e l a h r n e n y e l e s a i k a n
p e n d i d i k a n d i T i n g k a t P e r s i a p a n B e r s a r n a , t a h u n 1 9 8 5 p e n u -
l i s d i t e r i r n a d i F a k u l t a s P e r i k a n a n d a n r n e r n i l i h p r o g r a m
KATA PENGANTAR
P u j i s y u k u r p e n u l i s p a n j a t k a n k e h a d i r a t Tuhan Yang
Naha Esa a t a s k a s i h k a r u n i a Nya s e h i n g g a p e n u l i s d a p a t
m e n y e l e s a i k a n p e n e l i t i a n dan p e n u l i s a n k a r y a i l m i a h i n i .
P e n u l i s a n k a r y a i l m i a h i n i merupakan s a l a h s a t u s y a r a t
u n t u k m e m p e r o l e h g e l a r s a r j a n a pada J u r u s a n B u d i d a y a P e r -
a i r a n F a k u l t a s P e r i k a n a n I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
K a r y a i l m i a h i n i d i s u s u n b e r d a s a r k a n h a s i l p e n e l i t i -
a n yang t e l a h d i l a k u k a n d i P r o y e k Pandu Tambak I n t i R a k y a t
Karawang, Jawa B a r a t .
P e n u l i s m e n y a d a r i bahwa t a n p a adanya b a n t u a n d a r i
b e r b a g a i p i h a k , k a r y a i l m i a h i n i t i d a k a k a n t e r w u j u d . Na-
k a p a d a k e s e m p a t a n i n i p e n u l i s rnengucapkan t e r i r n a k a s i h
k e p a d a :
1. Ir. I n g N o k o g i n t a , NS d a n I r . Sudarwoko s e b a g a i
d o s e n pembimbing.
2. P r o y e k Pandu Tambak I n t i R a k y a t (PP "TIR") s e l a k u
pendukung dana p e n e l i t i a n i n i .
3. Ir. S u t a n t o H a r d j o l u k i t o Ph.D s e l a k u D i r e k t u r
Lapang PP " T I R " yang t e l a h rnenyediakan f a s i l i t a s
selama p e n e l i t i a n .
4. Ir. D a r s o n o s e l a k u A s s i s t e n Umum pada PP " T I R "
a t a s b i m b i n g a n selarna p e n e l i t i a n b e r l a n g s u n g .
5. Ayah, I b u dan k a k a k - k a k a k k u ( ~ l r i c h , Happy d a n
T o t o k ) yang t e l a h m e m b e r i k a n sernangat d a n d o r o n g -
v i i i
6.
S e g e n a p k a r y a w a n / w a t i PP
" T I R "y a n g t e l a h memban-
t u d e m i k e l a n c a r a n p e n e l i t i a n i n i .
7.
Semua p i h a k y a n g t i d a k d a p a t d i s e b u t k a n s a t u p e r -
s a t u namanya y a n g t e l a h membantu d a l a m p e n y u s u n a n
k a r y a i l m i a h i n i .
P e n u l i s m e n y a d a r i bahwa t u l i s a n i n i t e n t u r n a s i h a d a
k e k u r a n g a n n y a , t e t a p i h a r a p a n p e n u l i s s e m o g a t u l i s a n i n i
b e r m a n f a a t b a g i y a n g m e m b a c a n y a .
B o g o r ,
Naret 1 9 9 0
5
+I
(
)
$
Pig4
~ l g o ~ l : ! ~ 7 / 0 3 1
Y l l \
" Ar
PENGARUH PENGGAHTIAN BUNGKIL KEDELAI
OLEH BUNGKIL KELAPA SAWIT DALAM FORMULA "TIR FEED"
TERHADAP PERTUMBUHAN UDAHG
WINDU
(Penaeus manodon fab.)
KARYA ILMIAH
Olah
R.E. BUD1 SATRIO
C
21.1531
JURUSAN BUDIDAYA
PERAIRAN
FAKULTAS PERIKAN AN
INSTITUT PERTANIAN BOGOR
RINGKASAN . ;
R.E. BUD1 SATRIO. P e n g a r u h p e n g q a n t i a n b u n q k i l k e d e l a i
o l e h b u n g k i l k e l a p a s a w i t d a l a m f o r m u l a "TIR FEED" t e r h a -
dap p e r t u m b u h a n u d a n g w i n d u (Penaeus monodon Fab.). O i b a -
wah b i m b i n g a n I N G MOKOGINTA s e b a g a i k e t u a . s e r t a SUOARWOKO
s e b a g a i . a n g g o t a .
P e n e l i t i a n i n i b e r t u j u a n u n t u k m e m p e l a j a r i p e n g a r u h
p e n g g a n t i a n b u n g k i l k e d e l a i o l e h b u n g k i l k e l a p a s a w i t p a d a
makanan u d a n q " T I R FEED" t e r h a d a p l a j u p e r t u m b u h a n h a r i a n
i n d i v i d u udang. S e b a g a i f a k t o r p e n u n j a n g d i u k u r p u l a n i -
l a i e f i s i e n s i makanan, r e t e n s i p r o t e i n dan k e l a n g s u n g a n
hiidup udanq.
P e n e l i t i a n t e l a h t d i l a k u k a n d i P r o y e k Pandu Tambak I n -
t i R a k y a t Karawang, Jawa B a r a t d a r i t a n g g a l 20 September
1 9 8 9 s a m p a i 2 Oesember 1989.
B e n i h udang w i n d u y a n g d i g u n a k a n a d a l a h s t a d i a p a s c a
l a r v a 30 (PL30) dengan b o b o k r a t a - r a t a a n t a r a 0,0123 sam-
p a i 0,0134 gram.
Wadah p e r c o b a a n b e r u p a a k u a r i u m k a c a y a n q b e r u k u r a n
p a n j a n g , l e b a r d a n t i n g g i m a s i n g - m a s i n q 8 0 cm, 40 cm d a n
60 cm s e b a n y a k 9 buah.
Udang d i p e l i h a r a d a l a m wadah denqan s i s t e m p e n q g a n t i -
a n a i r m e l a l u i p e n y i p o n a n s e t i a p p a g i h a r i dan p e n q g u n a a n
s e l t e r s e b a g a i p e l i n d u n g . K e t i n g q i a n a i r d i p e r t a h a n k a n 3 0
cm d a n d i a e r a s i t e r u s menerus. P a d a t p e n e b a r a n
P e n e l i t i a n i n i menggunakan Rancangan Acak Lengkap
(RAL) dengan 3 p e r l a k u a n , dimana s e t i a p p e r l a k u a n menggu-
n a k a n 3 u l a n g a n . P e r l a k u a n A a d a l a h makanan u d a n g dengan
p e n g g a n t i a ' n b u n g k i l k e d e l a i o l e h b u n g k i l k e l a p a s a w i t se-
b e s a r
o%,
p e r l a k u a n 8 dengan p e n g g a n t i a n b u n g k i l k e d e l a io l e h b u n g k i l k e l a p a s a w i t s e b e s a r 50% dan p e r l a k u a n C
dengan p e n g g a n t i a n b u n g k i l k e d e l a i o l e h b u n g k i l k e l a p a sa-
w i t s e b e s a r 100%.
flakanan d i b e r i k a n 4 k a l i s e h a r i m a s i n g - m a s i n g pada
p u k u l B p a g i , 1 2 s i a n g , 6 s o r e dan 1 2 malam W I B . Jumlah
makanan yang d i b e r i k a n a d a l a h 1 0 0 % selama s e p u l u h h a r i
p e r t a m a , k e m u d i a n 20% s e l a m a dua p u l u h t i g a h a r i b e r i k u t -
n y a dan 1 5 % selama t i g a p u l u h h a r i t e r a k h i r d a r i b o b o t
b i o m a s s a udang p a d a s e t i a p p e r l a k u a n . P e n y e s u a i a n j u m l a h
makanan d i l a k u k a n s e t i a p s e p u l u h h a r i s e k a l i .
B e r d a s a r k a n h a s i l a n a l i s i s ragam d i d a p a t k a n bahwa k e -
t i g a p e r l a k u a n m e m b e r i k a n p e n g a r u h yang sama t e r h a d a p l a j u
p e r t u m b u h a n h a r i a n i n d i v i d u maupun t i n g k a t k e l a n g s u n g a n
h i d u p u d a n g ( P > 0 , 0 5 ) , t e t a p i m e m b e r i k a n p e n g a r u h yang
b e r b e d a t e r h a d a p n i l a i e f i s i e n s i makanan dan t e t e n s i p r o -
t e i n udang ( P < 0 , 0 5 ) .
L a j u p e r t u m b u h a n h a r i a n i n d i v i d u u n t u k p e r l a k u a n A , B
d a n
C
b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h 6,28%, 6,22% dan 6,43%.N i l a i e f i s i e n s i makanan pada p e r l a k u a n A. B dan C
b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h 30,73%, 29,45% d a n 33,89%.
R e t e n s i p r o t e i n u n t u k p e r l a k u a n A, B dan C b e r t u r u t -
T i n g k a t k e l a n g s u n g a n h i d u p u d a n g pada p e r l a k u a n A, 6
dan C b e r t u r u t - t u r u t a d a l a h 74,0%, 72,9% dan 76,0%.
U j i beda n y a t a j u j u r u n t u k e f i s i e n s i rnakanan dan r e -
t e n s i p r o t e i n rnenunjukkan bahwa p e r l a k u a n A sarna dengan
p e r l a k u a n 6 rnaupun p e r l a k u a n C ( P > 0 , 0 5 ) . Sedangkan e f i -
s i e n s i rnakanan dan r e t e n s i p r o t e i n p e r l a k u a n 6 l e b i h r e n -
dah d i b a n d i n g k a n dengan p e r l a k u a n C ( P < 0 , 0 5 ) .
O a r i h a s i l p e n e l i t i a n i n i d a p a t d i s i r n p u l k a n bahwa
b u n g k i l k e l a p a s a w i t d a p a t r n e n g g a n t i k a n b u n g k i l k e d e l a i
dengan t i n g k a t p e n g g a n t i a n s e b e s a r 100% pada f o r m u l a
" B I R
FEED" u n t u k rnakanan u d a n g windu.
H ~ a s i l p e n g u k u r a n k u a l i t a s a i r selarna p e n e l i t i a n yang
m e l i p u t i s u h u a i r , s a l i n i t a s , pH., o k s i g e n t e r l a r u t , arnrno-
niurn dan n i t r i t r n a s i h b e r a d a pada k i s a r a n yang b a i k b a g i
k e h i d u p a n d a n p e r t u m b u h a n u d a n g windu. O l e h k a r e n a i t u
PENGARUH PENGGANTIAN BUNGKIL KEDELAI
OLEH BUNGKIL KELAPA SAWIT DALAM FORMULA " T I R FEED"
TERHADAP PERTUNBUHAN UDANG W I N D U ( P e n a e u s rnonodon Fab.)
-
---
K a r y a I l r n i a h
S e b a g a i S a l a h S a t u S y a r a t U n t u k N e m p e r o l e h
G e l a r S a r j a n a Pada F a k u l t a s P e r i k a n a n
I n s t i t u t P e r t a n i a n B o g o r
O l e h
R.E. B u d i S a t r i o
C 2 1 1 5 3 1
N e n g e t a h u i : N e n y e t u j u i :
P a n i t i a P e n d i d i k a n s e n Pernbirnbing
D r .
Ir.
Kadarwan S o e w a r d i( ~ e t u a )
5
A p r i l
1990
RIWAYRT HIDUP
P e n u l i s d i l a h i r k a n d i S u r a b a y a , J a w a Tirnur p a d a
t a n g g a l 2 7 S e p t e m b e r 1 9 6 4 s e b a g a i a n a k k e e m p a t d a r i
e m p a t b e r s a u d a r a d a r i a y a h b e r n a r n a V i n c e n t i u s Boedirnan
d a n i b u B e r f l a d e t t a Emma.
P e n d i d i k a n y a n g t e l a h d i l a l u i a d a l a h S e k o l a h D a s a r
K a t h o l i k R i c c i J a k a r t a p a d a t a h u n 1 9 7 2
-
1 9 7 7 , S e k o l a h
N e n e n g a h P e r t a r n a S t . B o n a v e n t u r a
I
J a k a r t a p a d a t a h u n
1 9 7 7
-
1 9 8 1 , S e k o l a h N e n e n g a h A t a s N e g e r i T a h u n a S u l a w e s i
U t a r a p a d a t a h u n 1 9 8 1
-
1 9 8 4 .
P e n u l i s d i t e r i r n a d i I n s t i -
t u t P e r t a n i a n B o g o r p a d a t a h u n 1 9 8 4 r n e l a l u i p r o s e s P e n e l u -
s u r a n M i n a t d a n Kernarnpuan ( P M D K ) . S e t e l a h r n e n y e l e s a i k a n
p e n d i d i k a n d i T i n g k a t P e r s i a p a n B e r s a r n a , t a h u n 1 9 8 5 p e n u -
l i s d i t e r i r n a d i F a k u l t a s P e r i k a n a n d a n r n e r n i l i h p r o g r a m
KATA PENGANTAR
P u j i s y u k u r p e n u l i s p a n j a t k a n k e h a d i r a t Tuhan Yang
Naha Esa a t a s k a s i h k a r u n i a Nya s e h i n g g a p e n u l i s d a p a t
m e n y e l e s a i k a n p e n e l i t i a n dan p e n u l i s a n k a r y a i l m i a h i n i .
P e n u l i s a n k a r y a i l m i a h i n i merupakan s a l a h s a t u s y a r a t
u n t u k m e m p e r o l e h g e l a r s a r j a n a pada J u r u s a n B u d i d a y a P e r -
a i r a n F a k u l t a s P e r i k a n a n I n s t i t u t P e r t a n i a n Bogor.
K a r y a i l m i a h i n i d i s u s u n b e r d a s a r k a n h a s i l p e n e l i t i -
a n yang t e l a h d i l a k u k a n d i P r o y e k Pandu Tambak I n t i R a k y a t
Karawang, Jawa B a r a t .
P e n u l i s m e n y a d a r i bahwa t a n p a adanya b a n t u a n d a r i
b e r b a g a i p i h a k , k a r y a i l m i a h i n i t i d a k a k a n t e r w u j u d . Na-
k a p a d a k e s e m p a t a n i n i p e n u l i s rnengucapkan t e r i r n a k a s i h
k e p a d a :
1. Ir. I n g N o k o g i n t a , NS d a n I r . Sudarwoko s e b a g a i
d o s e n pembimbing.
2. P r o y e k Pandu Tambak I n t i R a k y a t (PP "TIR") s e l a k u
pendukung dana p e n e l i t i a n i n i .
3. Ir. S u t a n t o H a r d j o l u k i t o Ph.D s e l a k u D i r e k t u r
Lapang PP " T I R " yang t e l a h rnenyediakan f a s i l i t a s
selama p e n e l i t i a n .
4. Ir. D a r s o n o s e l a k u A s s i s t e n Umum pada PP " T I R "
a t a s b i m b i n g a n selarna p e n e l i t i a n b e r l a n g s u n g .
5. Ayah, I b u dan k a k a k - k a k a k k u ( ~ l r i c h , Happy d a n
T o t o k ) yang t e l a h m e m b e r i k a n sernangat d a n d o r o n g -
v i i i
6.
S e g e n a p k a r y a w a n / w a t i PP
" T I R "y a n g t e l a h memban-
t u d e m i k e l a n c a r a n p e n e l i t i a n i n i .
7.
Semua p i h a k y a n g t i d a k d a p a t d i s e b u t k a n s a t u p e r -
s a t u namanya y a n g t e l a h membantu d a l a m p e n y u s u n a n
k a r y a i l m i a h i n i .
P e n u l i s m e n y a d a r i bahwa t u l i s a n i n i t e n t u r n a s i h a d a
k e k u r a n g a n n y a , t e t a p i h a r a p a n p e n u l i s s e m o g a t u l i s a n i n i
b e r m a n f a a t b a g i y a n g m e m b a c a n y a .
B o g o r ,
Naret 1 9 9 0