Adakah orang yang patuh mengikuti Allah
pada waktu malam, seraya sujud dan
berdiri, lagi takut akan (siksa) akhirat
serta mengharapkan rahmat Tuhannya adalah
sama dengan orang yang durhaka
?Katakanlah: Adakah sama orang-orang yang
berilmu pengetahuan dengan orang yang
tidak berilmu pengetahuan
?(Tentu Tidak)
Hanya yang menerima peringatan ialah
orang-orang yang berakal,
(AZ-ZUKAR
:9 )
Demi ma=.
Sesungguhnya manusia itu
dalam kerugian, kecuali orang-orang
yang beriman dan beramal salih dan
nasihat menasihati dengan kebenaran
dan
berwasiat dengan kesabaran
(AL-
ASKR
:1
-
3)
Kupersembahkan untuk
:Mamah dan Mimih,
i
.J"
AM BAHAN KO
LAMA RETENSl DAM PERBANDI#GAN GAS
-
LIaUID
S i t i L a t i f a h . F 21.1832. Pengaruh Penambahan bahan Koagu-
lan,
Lama R e t e n s i dan Perbandingan Gas-Liquid pada Penangan- a n Limbah C a i r I n d u s t r i K e r t a s dengan F l o t a s i . Dibawah bim- bingan I l l a h S a i l a h dan S r i P u r w a t iRINGKASAN
Limbah c a i r i n d u s t r i k e r t a s mengandung p a d a t a n t e r s u s - p e n s i , warna, bau dan kekeruhan yang mencemarkan l i n g k u n g a n , s e h i n g g a p e r l u d i l a k u k a n pengolahan t e r l e b i h dahulu sebelum dibuang k e badan a i r . S a l a h s a t u a l t e r n a t i f penanganan l i m - bah c a i r a d a l a h dengan f l o t a s i .
F l o t a s i merupakan t e k n i k pemisahan padatan d a r i c a i r a n . Pemisahan t e r j a d i k a r e n a gelembung u d a r a dimasukkan kedalam c a i r a n . Bahan yang digunakan u n t u k membantu p r o s e s f l o t a s i a d a l a h k o a g u l a n dan f l o k u l a n . Penambahan koagulan dan f l o - k u l a n akan menjadikan p a d a t a n b e r b e n t u k f l o k . S e l a n j u t n y a f l o k akan d i a n g k a t o l e h gelembung gas.
Tujuan d a r i p e n e l i t i a n i n i a d a l a h mempelajari pengaruh penambahan koagulan, lama r e t e n s i dan perbandingan g a s - l i q u - i d dalam f l o t a s i . Rancangan percobaan merupakan rancangan aca!; l e n g k a p f a k t o r i a l 2
x
3
x
3
dengan dua k a l i u l a n g a n . Koagulan yang digunakan Aluminium S u l f a t ( 0 ppm, 1 0 0 ppm, 200 ppm), sedangkan f l o k u l a n y a i t u B e r o c e l l( 4
ppm). Lama r e t e n s i 1 0 m e n i t dan 20 menit. Perbandingan g a s - l i q u i d yang d i p a k a i a d a l a h5,
1 0 ,15.
P r o s e s f l o t a s i d a p a t meningkatkan n i l a i o k s i g e n t e r l a - r u t ( D O ) . N i l a i DO mengalami k e n a i k a n b e r k i s a r a n t a r a
54.39
p e r s e n sampai 89.47 p e r s e n . Lama r e t e n s i , perbanding- a n g a s - l i q u i d dan koagulan mempunyai pengaruh n y a t a t e r h a - d a p n i l a i BOD. Penurunan n i l a i BOD limbah c a i r h a s i l f l o - t a s i mencapai 77.29 p e r s e n .Dibandingkan dengan l i m b a h c a i r awal, maka l i m b a h c a i r h a s i l f l o t a s i mengalami penurunan warna 97.02 p e r s e n . War-
,
I N S T I T U T PERTANIAN BOOOR FAKULTAS TEKi'i'OLOGI P E R T B N W
PENGARUH PENAMBAHAN BAHBN KOAGULAI?,
LAMA R E T E N S I DAN PERBBNDINGAN GAS-LIQUID PADA PENANGANAN LIMBAH CAIR INDUSTRI KERTBS DENGAN FLOTASI
S K R I P S I
Sebagai s a l a h
s a t u
syarat untuk m e m p e r o l e h g e l a r SARJANA TEKNOLOGI PERTBNIANpada
J u r u s a n
TEKNOLOGI INDUSTRI PERTANIBN, Fakultas T e k n o l o g i Pertanian,I n s t i t u t
P e r t a n i a n B o g o rO l e h S I T 1 LATIFAH
F 21.1832
Dilahirkan pada tanggal
26
S e p t e m b e r1965
KATA PENGAITTAR
P u j i syukur kepada A l l a h Yang Maha P e n g a s i h atas t e r s e -
l e s a i k a n n y a s k r i p s i i n i .
Pada kesempatan i n i p e n u l i s mengucapkan banyak t e r i m a
k a s i h kepada:
1. Ir. I l l a h S a i l a h , MS. s e b a g a i dosen pembimbing pertama
2. Ir. S r i P u r w a t i s e b a g a i dosen pembimbing kedua
3.
Ir. I m a m Waluyo dan s t a f d a r i Eialai B e s a r S e l u l o s a yangt e l a h memberikan f a s i l i t a s selama p e n e l i t i a n
4.
Kedua o r a n gt u a
dan s a u d a r a - s a u d a r a yang t e l a h memberikandorongan semangat kepada p e n u l i s
5.
S e l u r u h r e k a n &an s a h a b a t yang t e l a h membantu p e n u l i sAkhirnya p e n u l i s mengharapkan a g a r s k r i p s i i n i dapat
bermanfaat b a g i semua p i h a k yang rnemerlukannya.
Bogor, Maret 1989 P e n u l i s
DAFTAR I S 1
H a l a m a n
...
KATA PENGANTAR iii
D A m R TABEL
...
v iDAFTAR GAMBAR
...
v i i...
DAFTAR LAMPIRAN
i x
...
.
I PENDAHULUAN 1
.
...
I1 TINJAUAN PUSTAKA
4
A
.
I N D U S T R I K E R T A S...
4
B
.
F L O T A S I...
15
C
.
S I F A T P A R T I K E L PADAT DAL4M C A I R A N...
31
D
.
D E S T A B I L I S A S I P A R T I K E L K O L O I D...
33
E
.
J A R T E S...
40
.
...
111 BAHAN DAN METODA P E N E L I T I A N4 1
...
A.
BAHAN DAN A L A T41
B.
METODA P E N E L I T I A N...
41
.
...
C PENGAMATAN46
...
.
D RANCANGAN PERCOBAAN53
.
...
I V H A S I L DAN PEMBAHASAN54
...
A.
P E N E L I T I A N P E N D A W L U A N54
...
B.
P E N E L I T I A N UTAMA67
.
...
V KESIMPULAN DAN SARAN99
A.
KESIMPULAN...
99
DAFTAR
PUSTAKA...
101DAFTAR TABEL
T a b e l 1. S i f a t - s i f a t
a i r
buangan pembuatan p u l p pada bermacam-macam p r o s e s d a r i berba-g a i n e g a r a
di
d u n i a...,..
10 T a b e l 2. Komumsi a i r b e r s i h / j u m l a h huangan danp o l u t a n yang d i k e l u a r k a n o l e h p a b r i k
DAFTAR
GAMBARHalaman
[image:10.516.54.459.146.683.2]Gambar 1. Diagram pembuatan pulp dan k e r t a s
..
5
Gambar 2 . K l a s i f i k a s i padatan yang t e r d a p a t da-
l a m limbah c a i r pembuatan p u l p dan
k e r t a s
...
1 4
Gambar
3.
Mekanisme tertangkapnya gelembung u d a r a yang n a i k ke atas permukaan o-l e h s t r u k t u r f l o k
...
20Gambar
4.
Mekanisme penyerapan gelembung g a s 2 1Gambar
5.
Mekanisme p e l e k a t a n a n t a r a gelembungu d a r a dan p a r t i k e l
...
22G a m h a r
6.
Tegangan permukaan u d a r a - a i r - p a r t i k e l 2 3Gambar
7.
Kecepatan gelembung udara n a i k pada permukaana i r
( d i h i t u n g d a r i n i l a irata-rata
h a s i l hukm S t o k e ) s e b a g a i f u n g s i d a r i ukuran gelembung udara. .
26
-bar
8.
K e l a r u t a n u d a r a dalam a i r pada t e m p-
r a t u r yang herbeda...
27Gamhar
9.
Pengaruh r a t i o A/Sterhadap padatant e r a p u n g
...
29Gamhar 10. Pengaruh jumlah udara pada p r o s e s f l o t a s i t e r h a d a p k u a l i t a s a i r yang
d i h a s i l k a n
...
30...
Gambar 11. Kondisi k e s t a b i l a n k o l o i d33
Gambar 12. Konsep z e t a p o t e n s i a l d a r i t e o r i l a -
...
p i s a n d i f u s i ganda34
Gambar
13.
Penurunan muatan p a r t i k e l s e h a g a i ha- s i l penambahan " c o u n t e r i o n t r i v a l e n t n37
Gambar 14. Alat p r o s e s f l o t a s i
...
44 Gambar15.
Efistogram hubungan a n t a r a jumlah f l o -Adakah orang yang patuh mengikuti Allah
pada waktu malam, seraya sujud dan
berdiri, lagi takut akan (siksa) akhirat
serta mengharapkan rahmat Tuhannya adalah
sama dengan orang yang durhaka
?Katakanlah: Adakah sama orang-orang yang
berilmu pengetahuan dengan orang yang
tidak berilmu pengetahuan
?(Tentu Tidak)
Hanya yang menerima peringatan ialah
orang-orang yang berakal,
(AZ-ZUKAR
:9 )
Demi ma=.
Sesungguhnya manusia itu
dalam kerugian, kecuali orang-orang
yang beriman dan beramal salih dan
nasihat menasihati dengan kebenaran
dan
berwasiat dengan kesabaran
(AL-
ASKR
:1
-
3)
Kupersembahkan untuk
:Mamah dan Mimih,
i
.J"
AM BAHAN KO
LAMA RETENSl DAM PERBANDI#GAN GAS
-
LIaUID
S i t i L a t i f a h . F 21.1832. Pengaruh Penambahan bahan Koagu-
lan,
Lama R e t e n s i dan Perbandingan Gas-Liquid pada Penangan- a n Limbah C a i r I n d u s t r i K e r t a s dengan F l o t a s i . Dibawah bim- bingan I l l a h S a i l a h dan S r i P u r w a t iRINGKASAN
Limbah c a i r i n d u s t r i k e r t a s mengandung p a d a t a n t e r s u s - p e n s i , warna, bau dan kekeruhan yang mencemarkan l i n g k u n g a n , s e h i n g g a p e r l u d i l a k u k a n pengolahan t e r l e b i h dahulu sebelum dibuang k e badan a i r . S a l a h s a t u a l t e r n a t i f penanganan l i m - bah c a i r a d a l a h dengan f l o t a s i .
F l o t a s i merupakan t e k n i k pemisahan padatan d a r i c a i r a n . Pemisahan t e r j a d i k a r e n a gelembung u d a r a dimasukkan kedalam c a i r a n . Bahan yang digunakan u n t u k membantu p r o s e s f l o t a s i a d a l a h k o a g u l a n dan f l o k u l a n . Penambahan koagulan dan f l o - k u l a n akan menjadikan p a d a t a n b e r b e n t u k f l o k . S e l a n j u t n y a f l o k akan d i a n g k a t o l e h gelembung gas.
Tujuan d a r i p e n e l i t i a n i n i a d a l a h mempelajari pengaruh penambahan koagulan, lama r e t e n s i dan perbandingan g a s - l i q u - i d dalam f l o t a s i . Rancangan percobaan merupakan rancangan aca!; l e n g k a p f a k t o r i a l 2
x
3
x
3
dengan dua k a l i u l a n g a n . Koagulan yang digunakan Aluminium S u l f a t ( 0 ppm, 1 0 0 ppm, 200 ppm), sedangkan f l o k u l a n y a i t u B e r o c e l l( 4
ppm). Lama r e t e n s i 1 0 m e n i t dan 20 menit. Perbandingan g a s - l i q u i d yang d i p a k a i a d a l a h5,
1 0 ,15.
P r o s e s f l o t a s i d a p a t meningkatkan n i l a i o k s i g e n t e r l a - r u t ( D O ) . N i l a i DO mengalami k e n a i k a n b e r k i s a r a n t a r a
54.39
p e r s e n sampai 89.47 p e r s e n . Lama r e t e n s i , perbanding- a n g a s - l i q u i d dan koagulan mempunyai pengaruh n y a t a t e r h a - d a p n i l a i BOD. Penurunan n i l a i BOD limbah c a i r h a s i l f l o - t a s i mencapai 77.29 p e r s e n .Dibandingkan dengan l i m b a h c a i r awal, maka l i m b a h c a i r h a s i l f l o t a s i mengalami penurunan warna 97.02 p e r s e n . War-
,
I N S T I T U T PERTANIAN BOOOR FAKULTAS TEKi'i'OLOGI P E R T B N W
PENGARUH PENAMBAHAN BAHBN KOAGULAI?,
LAMA R E T E N S I DAN PERBBNDINGAN GAS-LIQUID PADA PENANGANAN LIMBAH CAIR INDUSTRI KERTBS DENGAN FLOTASI
S K R I P S I
Sebagai s a l a h
s a t u
syarat untuk m e m p e r o l e h g e l a r SARJANA TEKNOLOGI PERTBNIANpada
J u r u s a n
TEKNOLOGI INDUSTRI PERTANIBN, Fakultas T e k n o l o g i Pertanian,I n s t i t u t
P e r t a n i a n B o g o rO l e h S I T 1 LATIFAH
F 21.1832
Dilahirkan pada tanggal
26
S e p t e m b e r1965
KATA PENGAITTAR
P u j i syukur kepada A l l a h Yang Maha P e n g a s i h atas t e r s e -
l e s a i k a n n y a s k r i p s i i n i .
Pada kesempatan i n i p e n u l i s mengucapkan banyak t e r i m a
k a s i h kepada:
1. Ir. I l l a h S a i l a h , MS. s e b a g a i dosen pembimbing pertama
2. Ir. S r i P u r w a t i s e b a g a i dosen pembimbing kedua
3.
Ir. I m a m Waluyo dan s t a f d a r i Eialai B e s a r S e l u l o s a yangt e l a h memberikan f a s i l i t a s selama p e n e l i t i a n
4.
Kedua o r a n gt u a
dan s a u d a r a - s a u d a r a yang t e l a h memberikandorongan semangat kepada p e n u l i s
5.
S e l u r u h r e k a n &an s a h a b a t yang t e l a h membantu p e n u l i sAkhirnya p e n u l i s mengharapkan a g a r s k r i p s i i n i dapat
bermanfaat b a g i semua p i h a k yang rnemerlukannya.
Bogor, Maret 1989 P e n u l i s
DAFTAR I S 1
H a l a m a n
...
KATA PENGANTAR iii
D A m R TABEL
...
v iDAFTAR GAMBAR
...
v i i...
DAFTAR LAMPIRAN
i x
...
.
I PENDAHULUAN 1
.
...
I1 TINJAUAN PUSTAKA
4
A
.
I N D U S T R I K E R T A S...
4
B
.
F L O T A S I...
15
C
.
S I F A T P A R T I K E L PADAT DAL4M C A I R A N...
31
D
.
D E S T A B I L I S A S I P A R T I K E L K O L O I D...
33
E
.
J A R T E S...
40
.
...
111 BAHAN DAN METODA P E N E L I T I A N4 1
...
A.
BAHAN DAN A L A T41
B.
METODA P E N E L I T I A N...
41
.
...
C PENGAMATAN46
...
.
D RANCANGAN PERCOBAAN53
.
...
I V H A S I L DAN PEMBAHASAN54
...
A.
P E N E L I T I A N P E N D A W L U A N54
...
B.
P E N E L I T I A N UTAMA67
.
...
V KESIMPULAN DAN SARAN99
A.
KESIMPULAN...
99
DAFTAR
PUSTAKA...
101DAFTAR TABEL
T a b e l 1. S i f a t - s i f a t
a i r
buangan pembuatan p u l p pada bermacam-macam p r o s e s d a r i berba-g a i n e g a r a
di
d u n i a...,..
10 T a b e l 2. Komumsi a i r b e r s i h / j u m l a h huangan danp o l u t a n yang d i k e l u a r k a n o l e h p a b r i k
DAFTAR
GAMBARHalaman
[image:179.516.54.459.146.683.2]Gambar 1. Diagram pembuatan pulp dan k e r t a s
..
5
Gambar 2 . K l a s i f i k a s i padatan yang t e r d a p a t da-
l a m limbah c a i r pembuatan p u l p dan
k e r t a s
...
1 4
Gambar
3.
Mekanisme tertangkapnya gelembung u d a r a yang n a i k ke atas permukaan o-l e h s t r u k t u r f l o k
...
20Gambar
4.
Mekanisme penyerapan gelembung g a s 2 1Gambar
5.
Mekanisme p e l e k a t a n a n t a r a gelembungu d a r a dan p a r t i k e l
...
22G a m h a r
6.
Tegangan permukaan u d a r a - a i r - p a r t i k e l 2 3Gambar
7.
Kecepatan gelembung udara n a i k pada permukaana i r
( d i h i t u n g d a r i n i l a irata-rata
h a s i l hukm S t o k e ) s e b a g a i f u n g s i d a r i ukuran gelembung udara. .
26
-bar
8.
K e l a r u t a n u d a r a dalam a i r pada t e m p-
r a t u r yang herbeda...
27Gamhar
9.
Pengaruh r a t i o A/Sterhadap padatant e r a p u n g
...
29Gamhar 10. Pengaruh jumlah udara pada p r o s e s f l o t a s i t e r h a d a p k u a l i t a s a i r yang
d i h a s i l k a n
...
30...
Gambar 11. Kondisi k e s t a b i l a n k o l o i d33
Gambar 12. Konsep z e t a p o t e n s i a l d a r i t e o r i l a -
...
p i s a n d i f u s i ganda34
Gambar
13.
Penurunan muatan p a r t i k e l s e h a g a i ha- s i l penambahan " c o u n t e r i o n t r i v a l e n t n37
Gambar 14. Alat p r o s e s f l o t a s i
...
44 Gambar15.
Efistogram hubungan a n t a r a jumlah f l o -