K I M O K M A L A
D MAJALAHBOBOEDIS IFEBRUARI-APRIL2011
I S P I R K S
t a r a y S u t a S h a l a S i h u n e m e M k u t n U n a k u j a i D
n a k i d i d n e P a n a jr a S r a l e G h e l o r e p m e M
h a r e a D n a d , a i s e n o d n I a rt s a S , a s a h a B n a k i d i d n e P i d u t S m a r g o r P
: h e l o n a k u j a i D
a H i r a t s e L a i s e r e h
T ndayani
9 5 0 4 2 2 1 6 0
H A R E A D N A D , A I S E N O D N I A R T S A S , A S A H A B N A K I D I D N E P I D U T S M A R G O R P
I N E S N A D A S A H A B N A K I D I D N E P N A S U R U J
N A K I D I D N E P U M L I N A D N A U R U G E K S A T L U K A F
A M R A H D A T A N A S S A T I S R E V I N U
A T R A K A Y G O Y
i
K I M O K M A L A
D MAJALAHBOBOEDIS IFEBRUARI-APRIL2011
I S P I R K S
t a r a y S u t a S h a l a S i h u n e m e M k u t n U n a k u j a i D
n a k i d i d n e P a n a jr a S r a l e G h e l o r e p m e M
h a r e a D n a d , a i s e n o d n I a rt s a S , a s a h a B n a k i d i d n e P i d u t S m a r g o r P
: h e l o n a k u j a i D
a H i r a t s e L a i s e r e h
T ndayani
9 5 0 4 2 2 1 6 0
H A R E A D N A D , A I S E N O D N I A R T S A S , A S A H A B N A K I D I D N E P I D U T S M A R G O R P
N A D A S A H A B N A K I D I D N E P N A S U R U
J SENI
N A K I D I D N E P U M L I N A D N A U R U G E K S A T L U K A F
A M R A H D A T A N A S S A T I S R E V I N U
A T R A K A Y G O Y
v i
k u t n u i n i is p ir k s n a k h a b e s r e p u k A
TuhanYesu sKrsitus ,yangs lealumembeirkankaishs ayangyangt akpernahhabsi , g
n a y i a g n u s ri a i t r e p e
s mengalris e itapwaktu .Engkaulahyangmembeirkankekuatan .
h u t a jr e t u k a a k it e k u r a b n a p a r a h n a d
BundaMairat eirmakaishkarenas lealumendoakanaku.
Orangt uakuyangt er icnta,I buMairaMahdaelnaArwanit( yangt leahdipanggi l g
n a y n u h a t a g it n a h u
T lalu )danBapakYus itnu sKairnd,it eirmaka ishata ska ish . u k k u t n u n a k ir e b n a il a k g n a y a o d n a d , is a v it o m , n a it a h r e p , t a g n a m e s , g n a y a s
Kakakdanadikuyangku icntai ,Thoma sAgungProbowo ,EndahDw iAryani ,dan .i
v
n a g n a c n a r i u h a t e g n e m i n i u k A b a b e
S -rancanganapayangadapada- Ku
a r e t h a j e s i a m a d n a g n a c n a r u ti a y , n a h u T n a m r if n a i k i m e d , u m a k i a n e g n e m
n a p e d i r a h u m a d a p e k n a k i r e b m e m k u t n u , n a a k a l e c e k n a g n a c n a r n a k u b n a d
. n a p a r a h h u n e p g n a y
(Yeremia29:11)
s t a u b m e m a
I egalas esuatui ndahpadawaktunya ,bahkanI amemberikan i m a l e y n e m t a p a d k a d it a i s u n a m i p a t e T . a k e r e m i t a h m a l a d n a l a k e k e k
. r i h k a i a p m a s l a w a i r a d h a ll A n a k u k a li d g n a y n a a j r e k e p
) 1 1 : 3 h a b t o k g n e P (
k li s a h g n e m u ti u m n a m i p a d a h r e t n a ij u a w h a b , u h a t u m a k b a b e
S an
a y a p u s , g n a t a m g n a y h a u b h e l o r e p m e m u ti n a u k e t e k h a l r a i b n a D . n a n u k e t e k
. n u p a p a u t a u s n a g n a r u k e k k a t n a d h u t u n a d a n r u p m e s i d a j n e m u m a k
2 : 1 s u b o k a Y
( - )3
b a b e s , g n a b m i b h a l n a g n a j , u a k g n e i a t r e y n e m u k A b a b e s ,t u k a t h a l n a g n a J
e m n a k a u k A ; u m h a ll A i n i u k
A neguhkan ,bahkanakanmenolongengkau ; n
a n a k n a g n a t n a g n e d u a k g n e g n a g e m e m n a k a u k
A -Kuyangmembawa
n a g n a n e m e k
i v
i n i s il u t a y a s g n a y i s p ir k s a w h a b a y n h u g g n u s e s n a g n e d n a k a t a y n e m a y a S
n a k t u b e s i d h a l e t g n a y i l a u c e k , n i a l g n a r o a y r a k n a i g a b u a t a a y r a k t a u m e m k a d it
. h a i m li a y r a k a y n k a y a l a n a m i a g a b e s , a k a t s u p r a tf a d n a d n a p it u k m a l a d
2 1 0 2 t e r a M 5 , a tr a k a y g o Y
h
ii v
S I M E D A K A N A G N I T N E P E K K U T N U H A I M L I A Y R A K I S A K I L B U P
: a m r a h D a t a n a S s a ti s r e v i n U a w s i s a h a m a y a s ,i n i h a w a b i d n a g n a t a d n a tr e b g n a Y
a m a
N :TheresiaLestar iHandayani a
w s i s a h a M o
N : 061224059
n a a k a t s u p r e P a d a p e k n a k ir e b m e m a y a s , n a u h a t e g n e p u m li n a g n a b m e g n e p i m e D
: l u d u jr e b g n a y a y a s h a i m li a y r a k a m r a h D a t a n a S s a ti s r e v i n U
F I T A K I N U M O K I S G N U F N A D I S U K O L I K A D N I T
H A L A J A M K I M O K M A L A
D BOBOEDIS IFEBRUARI-APRIL2011 a
tr e s e
b perangka tyang dipelrukan (blia ada) .Dengan demikian sayamembeirkan , n a p m i y n e m k u t n u k a h a m r a h D a t a n a S s a ti s r e v i n U n a a k a t s u p r e P a d a p e k
, a t a d n a l a k g n a p k u t n e b m a l a d a y n a l o l e g n e m , n i a l a i d e m k u t n e b m a l a d n a k h il a g n e m
m n a d , s a t a b r e t a r a c e s n a k i s u b ir t s i d n e
m empubilkasikannya di i nterne tatau media n u p u a m a y a s i r a d n ij i a t n i m e m u lr e p a p n a t s i m e d a k a n a g n it n e p e k k u t n u n i a l
i a g a b e s a y a s a m a n n a k m u t n a c n e m p a t e t a m a l e s a y a s a d a p e k i tl a y o r n a k ir e b m e m
.s il u n e p
. a y n r a n e b e s n a g n e d t a u b a y a s i n i n a a t a y n r e p n a i k i m e D
i
D bua td iYogyaka tra t e r a M 5 : l a g g n a t a d a
P 2012
n a k a t a y n e m g n a Y
x
Puj isyuku rkepadaTuhanYesu sK irstu sata skasih-Nyasehinggapenu il s l
u d u jr e b g n a y i s p ir k S . k i a b n a g n e d i n i i s p ir k s n a k i a s e l e y n e m t a p a
d “Tindak
i r a u r b e F i s i d E o b o B h a l a j a M k i m o K m a l a d f it a k i n u m o K i s g n u F n a d i s u k o
lI
-” 1 1 0 2 l i r p
A disusun untuk memperoleh gela rSajrana Pendidikan Bahasa , .
h a r e a D n a d , a i s e n o d n I a rt s a S
Sek irpsi i nit erwujud berka tdukungan ,dar iberbaga ipihak .Oleh karena :
a d a p e k h i s a k a m ir e t n a k p a c u g n e m s il u n e p , u ti
.
1 Dr . Yuilana Seityaningsih selaku ketua Pogram Stud iPBSID yang .i s p ir k s n a k i a s e l e y n e m k u t n u s il u n e p i g a b n a g n o r o d n a k ir e b m e m u l a l e s .
2 Prof .Dr .Pranowo ,M.Pdselaku dosenpembimbingpetramayangsaba r n u s u y n e m a m a l e s s il u n e p g n i b m i b m e m n a d n a k u s a m n a k ir e b m e m
.i s p ir k s .
3 Drs .G .Sukadi .M .Pd selaku dosen pembimbing kedua yang saba r k u t n u s il u n e p a d a p e k t a g n a m e s n a d n a g n i b m i b n a k ir e b m e m
.i n i i s p ir k s n a k i a s e l e y n e m .
4 Seluruh dosen program stud i PBSID yang telah mendidik dan .
D I S B P i d u t s m a r g o r p i d r a j a l e b a m a l e s s il u n e p i g n i p m a d n e m .
5 FX .Sudadi ,yang t elahmembantumelayan ipenuil sdalam berbaga iha l .f
it a rt s i n i m d a a y n t a fi s g n a y .
6 Karyawan perpustakaan USD yang t elah membantudalammembe irkan .s
i x
g n a y ,i d n ir a K s u n it s u Y k a p a
B membeirkan cinta ,perhaitan ,moitvasi , n a k i a s e l e y n e m t a p a d s il u n e p a g g n i h e s s il u n e p a d a p e k a o d n a d
. n a k i d i d n e p .
8 Kakakku Thoma s Agung Probowo , Mbak Endah A iryani , adikku a
r a d u a s a u m e s n a d i m a t U i t s E t e b a s il
E -saudairku yang selalu
n a d g n a y a s h i s a k n a k ir e b m e
m perhaitan .
.
9 Este rLuluk K irsitningrum ,Lina Seitaningsih ,Agusitna Puj iLestair , s il u n e p t a u b m e m g n a y i tr a h u S n a t n I a i c u L n a d o w o b o r P g n u g A i r e F
t a b a h a s i k il i m e m a i g a h a
b -sahaba tyang itdakt ernlia.i .
0
1 Mbak Rini , Mbak Erna ,Mbak Yani ,Ma s A ir ,Ma sKhairsma dan n
a m e
t -teman komse l teirma kasih doa dan semanga t yang kailan .
n a k ir e b . 1
1 Bapak Pertu sSudono ,Ibu Fransiska Ninik Parijnem ,Edo K irskelana , h i s a k a m ir e t , o d n e k s ir K i n o D n a d , il u Y a y s a t s a n A , o k o t n a r p u S s u g A
n e p a m a l e s n a k ir e b n a il a k g n a y , g n a y a s h i s a k s a t
a u il skuilahd iUSD.
. 2
1 Teman-teman program stud i PBSID 2006 , ata s kebersamaan dan .
n a k a p u l s il u n e p n a k a k a d it n a k ir e b n a il a k g n a y n a a r a d u a s r e p . 3
1 Semuapihakyangt elahmembantudalampenyusunans k irps iyang itdak .
ii x
. i n i i s p ir k s a c a b m e m g n a y a j a s a p a i s ir a d n a r a s n a d k it ir k n a k p a r a h g n e m s il u n e p
i g a b t a a f n a m r e b i n i i s p ir k s a g o m e s p a r a h r e b s il u n e p , n a i k i m e d n u p u a l a W
. a c a b m e p
2 1 0 2 t e r a M 5 a tr a k a y g o Y
r e h
ii i x
L U D U J N A M A L A
H ... i
N A U J U T E S R E P N A M A L A
H PEMBIMBING ... ii
N A H A S E G N E P N A M A L A
H ... i ii
N A H A B M E S R E P N A M A L A
H ... .. i v
O T O M N A M A L A
H ... v
A Y R A K N A I L A S E K N A A T A Y N R E
P ... v i
H A I M L I A Y R A K I S A K I L B U P N A U J U T E S R E P N A A T A Y N R E
P ... v i i
K A R T S B
A ... .. viii
T C A R T S B
A ... .. i x
R A T N A G N E P A T A
K ... x
I S I R A T F A
D ... x iii
N A U L U H A D N E P I B A
B
1 .
1 Lata rBelakangPeneilitan ... 1 2
.
1 RumusanMasalah ... 6 3
.
1 TujuanPeneilitan ... 6 4
.
1 Manfaa tPeneilitan ... 7 5
.
1 BatasanI stliah ... 7 6
.
v i x n
a it il e n e P 1 .
2 TerdahuluyangRelevan ... 1 0 ir
o e T n a ij a K 2 .
2 ... 1 3 1
. 2 .
2 PengeritanPragmaitk ... 1 4 2
. 2 .
2 TindakTutur ... 1 6 3
. 2 .
2 Aspek-AspekStiuasi ... 1 8 4
. 2 .
2 Jeni sTindakTutur... 2 7 fi
t a k i n u m o K i s g n u F 5 . 2 .
2 ... 3 9 6
. 2 .
2 MediaMassaCetak ... 4 1
7 . 2 .
2 MajalahAnak ... 4 2 8
. 2 .
2 Hakika tKomik ... .... 4 5 i
s a u s r e P 9 . 2 .
2 ... 4 6 ri
k if r e B a k g n a r e K 3 .
2 ... 5 1
N A I T I L E N E P E D O T E M I I I B A B
n a it il e n e P s i n e J 1 .
3 ... 5 2 a
t a D r e b m u S 2 .
3 ... 5 3 a
t a D n a l u p m u g n e P k i n k e T 3 .
3 ... 5 4 n
a it il e n e P n e m u rt s n I 4 .
3 ... 5 8 a
t a D s i s il a n A k i n k e T 5 .
3 ... 5 9 i
s a l u g n a ir T . 6 .
v x n a it il e n e P a t a D i s p ir k s e D 1 .
4 ... 6 2 a
t a D s i s il a n A l i s a H 2 .
4 ... 6 3 h
a l a j a M k i m o K m a l a D i s u k o lI k a d n i T s i n e J 1 . 2 .
4 BoboEdis i
ir a u r b e
F -Ap ir l2011 ... 6 4 fi
t k e ri D i s u k o li k a d n i T 1 . 1 . 2 .
4 ... 6 4 .
a Tindak lIokus iDriekit fMendesak ... 6 4 .
b Tindak lIokus iDriekit fPermintaan ... 6 6 .
c Tindak lIokus iDriekit fMemeirntah... 6 7 .
d Tindak lIokus iDriekit fBe tranya... 68 .
e Tindak lIokus iDriekit fMenyarankan ... 70 .f Tindak lIokus iDriekit fMenasihait... 72 .
g Tindak lIokus iDriekit fAjakan... 73 .
h Tindak lIokus iDriekit fLarangan... 75 .i Tindak lIokus iDriekit fMenyuruh... 76 .j Tindak lIokus iDriekit fMemohon ... 77 .
k Tindak lIokus iDriekit fMembe irkanaba- aa b ... 79 .l Tindak lIokus iDriekit fPersliaan... 80 .
m Tindak lIokus iDriekit fPersuasi... 81 k
a d n i T 2 . 1 . 2 .
4 lIokus iKomisfi... 8 2 .
a Tindak lIokus iKomisi fBe trekad... 8 2 .
b Tindak liokus iKomisi fBejranij... 8 3 .
i v x
fi tr e s A i s u k o lI k a d n i T 3 . 1 . 2 .
4 ... 8 6 .
a Tindak lIokus iAserit fMelapork an... 8 7 .
b Tindak lIokus iAserit fMenunjukkan ... 8 9 .
c Tindak lIokus iAserit fMengejek ... 9 0 .
d Tindak lIokus iAserit fMengakui... 9 2 .
e Tindak lIokus iAserit fMenyatakan ... 9 3 .f Tindak lIokus iAserit fMember iKesimpulan... 9 5 .
g Tindak lIokus iAserit fMembual ... 9 6 fi
s e r p s k E i s u k o lI k a d n i T 4 . 1 . 2 .
4 ... 9 6 .
a Tindak lIokus iEkspresi fMengungkapkan g
n a n e S n a a s a r e
P ... 9 7 .
b Tindak lIokus iEkspresi fMengeluh... 9 8 .
c Tindak lIokus iEkspresfiBetreirmaKasih ... 1 00 .
d Tindak lIokusi Ekspresi fMemuij ... 1 01 .
e Tindak lIokus iEkspresi fMenyalahkan ... 1 03 .f Tindak lIokus iEkspresi fBerbelasungkawa ... 1 04
i s u k o lI k a d n i T 5 . 1 . 2 .
4 Deklaratfi... 1 04 .
a Tindak lIokusi Deklarait fMemutuskan... 1 05 .
ii v x ir
a u r b e
F - Ap ir l2011 ... 1 07 fi
ti t e p m o K f it a k i n u m o K i s g n u F 1 . 2 . 2 .
4 ... 1 07 .
a Fungs iKomunikait fKompeitit fMeminta... 1 07 .
b Fungs iKomunikait fKompeitit fMemeirntah ... 1 09 .
c Fungs iKomunikait fKompeitit fMenasihait... 1 10 .
d Fungs iKomunikait fKompeitit fMelarang ... 1 11 .
e Fungs iKomunikait fKompeitit fMenyuruh... 1 13 .f Fungs iKomunikatfi Kompeitit fMemohon ... 1 13 2
. 2 . 2 .
4 Fungs iKomunikait fMenyenangkan... 1 15 .
a Fungs iKomunikait fMenyenangkanBetreirma h
i s a
K ... 1 15 .
b Fungs iKomunikait fMenyenangkanMengajak ... 1 17 .
c Fungs iKomunikait fMenyenangkanMenawarkan .... 1 19 .
d Fungs iKomunikait fMenyenangkanPersliaan ... 1 20 .
e Fungs iKomunikait fMenyenangkanMenjanijkan .... 1 21 .f Fungs iKomunikait fMenyenangkanMemu ij... 1 22
a m a S a jr e k e B f it a k i n u m o K i s g n u F 3 . 2 . 2 .
4 ... 1 23 .
a Fungs iKomunikait fBekejraSamaMenyatakan... 1 23 .
b Fungs iKomunikait fBekejraSamaMelaporkan... 1 24 .
c Fungs iKomunikait fBekejraSamaMenujukkan ... 1 26 .
ii i v x n a l u p m i s e
K ... 1 29 4
. 2 . 2 .
4 Fungs iKomunikait fBe trentangan ... 1 30 .
a Fungs iKomunikait fMemarahi... 1 30 3
.
4 Pembahasan ... 1 31
P U T U N E P V B A B
1 .
5 Kesimpulan... 1 40 n
a r a S 2 .
5 ... 1 41
R A T F A
x i x
LamprianJ eni sTindak lIokus i……….
LamprianFungs iKomunikait f………..
LamprianMajalahBobo………...
LamprianKomikMajalahBobo………
S I L U N E P I F A R G O I
B ………..
8 4 1
6 0 2
7 3 2
9 3 2
I B A B
N A U L U H A D N E P
1 .
1 LatarBelakangPeneilitan
i s a k i n u m o k r e b k u t n u n a k a n u g i d g n a y l a b r e v t a l a h a l a d a a s a h a
B ,
m a l a d i s a m r o f n i n a i a p m a y n e p s e s o r p h a l a d a a s a h a b r e b n a k g n a d e s
u ti i s a k i n u m o k r e
b (Chaer ,2002 :30) .Komunikasi dliakukan penutu rkepada
n i a l g n a r
o dengan menyampaikan pikrian , gagasan , konsep , atau juga
K . n a a s a r e
p omunikasi dapa tdiungkapkan baik ilsan maupun tuilsan melalu i
media massa .Media massa adalah mediayang digunakan dalam komunikas i
o t n a m r E ( a s s a
m , 2005:34 )sepe tr iradio ,televisi ,sura tkabar ,majalah ,atau
. m li
f Media massa yang dimanfaatkan untuk tuturan ilsan adalah media
n a k g n a d e S . o i d a r ,i s i v e l e t it r e p e s i tr e p e s k i n o rt k e l
e , mediamassayangdapa t
h a l a d a s il u t n a r u t u t k u t n u n a k t a a f n a m i
d sura tkabar ,majalah,t abloid ,danl ain
-n i a
l .Dalamtuturan ilsan ,pihak yang melakukan itndak t utu rdisebu tpenutu r
k a m i y n e p t u b e s i d a y n r u t u t a rt i m n a
d . Sedangkan tuturan tuils , yang
k u t n u ) r u t u n e p ( s il u n e p h e l o n a k t a a f n a m i d t a p a d k a t e c a n a r a s n a k a p u r e m
n a g n e d , ) r u t u t a rt i m ( a c a b m e p a d a p e k n a k i a p m a s i
d tujuan aga rapa yang
a c a b m e p a r a p i r a d n o p s e r n a k t a p a d n e m s il u t a i d e m i u l a l e m n a k i a p m a s i d
.) r u t u t a rt i m (
m a k e r e m a r a c u t a u s a y n a h n a k n i a l e m , a s a h a b h a l n a k u b n a s il u T
a d n a t n a g n e d a s a h a
b -tanda yang dapa t diilhat (Leonard , melalu i Sutikno
: 5 9 9
1 18) . Salah satu cara merekam bahasa yatiu melalu i media cetak .
a i d e m n a k a p u r e m h a l a j a
M cetak yang banyak diminat ioleh orang dewasa
k a n a n u p u a
m -anak .Majalah anak-anak dapa tmenjad imedia pembelajaran
i a b ,i s a ir a v r e b p u k u c a y n n a li p m a t a n e r a k , k ir a n e m g n il a p g n a
y k dar iseg i
a n r a w r e b g n a y r a b m a g , n a r a j a l e b m e p l e d o
m -warni , maupun bahasa yang
k a n a h a l a j a m u ti n i a l e S . k a n a i m a h a p i d h a d u
m -anak merupakan mediabelaja r
f it a l e r a y n a g r a h a n e r a k a g r a u l e k n a d h a l o k e s h e l o u a k g n a ji d h a d u m g n a y
i d a i d e s r e t n a d h a r u
m mana-mana. Majalah tersebu tdapa tmenjad isarana
n a g n e d , r u t u t a rt i m a d a p e k n a s e p n a k i a p m a y n e m k u t n u r u t u n e p u a t a s il u n e p
. a y n a c a b m e p i r a d n o p s e r n a k t a p a d n e m t a p a d s il u ti d g n a y a p a n a u j u t
h a l a j a
M Bobo adalah majalah yang membeirkan informasi ,hiburan , u
h a t e g n e p n a
d an .Majalah i ni ,menyaijkan i nfomas idan pengetahuan dengan
s a m e k i d t u b e s r e t i s a m r o f n i u ti n i a l e S . i m a h a p i d h a d u m n a d a n a h r e d e s a r a c
t a p a d a c a b m e p a g g n i h e s n a k g n a n e y n e m g n a y e d o t e m n a d k u t n e b m a l a d
k a n a h a l a j a M . n i a m r e b l i b m a s r a j a l e
b -anak i niterbi tpetramakailt angga l14
3 7 9 1 l ir p
A . Penerbtinya PT Gramedia , yang sebelumnya hanya dikena l
n a ir a h t i b r e n e p i a g a b e
s Kompa sdanmajalahIn itsari(Junaedhi ,1995:125). k
a n a k u t n u n a k u j n u ti d n a d n a m a l a h 6 1 t i b r e t u ti h a l a j a
M -anak TK
a b e s a y n i s I . D S V s a l e k i a p m a
s gian besa r komik ,permainan dan certia
h a l a j a m n a li p m a n e P . ” n i a m r e B l i b m a S r a j a l e B ” , a y n n a y o b m e S . n a h a m e jr e t
k a n
a -anaki nit erkesanmeirah selain gamba rdan sampulnyaberanekawarna ,
, u ti n a g n e D . a n r a w r e b k a t e c i d a g u j a y n i s i n a i g a b e
s Bobo tercata tsebaga i
k a n a h a l a j a
m -anak petrama yang menggunakan halaman berwarna-warni .
, a y n t u j n a l e s n a g n a b m e k r e p m a l a d n a k h a
k a n
a -anak yang membeirkan sisipan berupa mainan atau sitke r(Junaedhi ,
) 5 2 1 : 5 9 9
1 .
h a l a j a
M Bobo masih menamplikan rce ti -a certia bergambar ,sepe tr i d
a r e ti r e C , i c n il e K i r e g e
N ar iNeger iDongeng ,Bona Gajah Keci lBelala i
. a t s A n a d n i s u H , k u k i K n a m a P n a d , g n a j n a
P Majalah Bobo ,sejak sepuluh
i t n a g i d , g n a r u k r e b n u p r o p m i k i m o k n a d a ti r e c i s a n i m o d , ri h k a r e t n u h a t
n li p m a t n a g n e
d ya lebih banyak komik dan certia karya pengarang loka l
) 6 2 1 : 5 9 9 1 , i h d e a n u J
( . Certie a dr ar iNeger iDongeng dan Bona Gajah Keci l a
l e
B la iPanjang merupakan komik karya pengarang Indonesia .Sedangkan
i c n il e K i r e g e
N dan Paman Kikuk Husin dan Asta merupakan hasi lkreas i
n o d n I l a k o l g n a r a g n e
p esiayangmemodiifkas idar ikarakte rBelanda .Karakte r
a i s e n o d n I a y a d u b i s i d n o k n a g n e d n a k i a u s e s i d h o k o
t .
h a l a j a m k i m o
K Bobo berbeda dengan komik buatan Jepang .Komik h
a l a j a m m a l a
d Bobo karakte rtokoh telah disesuaikan dengan ek budayaan k
a n
a Indonesia .Komik i n ibisanya mencertiakan mengena ipersahabatan dan
. n a a g r a u l e k e
k Dalam komik Jepang karakte rtokohn ya dibag iberdasarkan
, a c a b m e
p s u nho h e untuk pembaca p ira , shoujou untuk pembaca wantia . Komik in i banyak menamplikan unsu r sek s dan kekerasan. Unsu r sek s
k i m o k a d a p a y n l a s i
m Shincan yang i sinya terkadang geni tdan porno .Unsu r k
i m o k a d a p a y n l a s i m n a s a r e k e
k Samura iX ,Dragon Ball ,Kungfu Boy ,dan
n o o m r o li a
S (Yudhi .Blog/.23/02/2008/ada- ss - iek d -dalam-komik-jepang). b
i a g a b e
S acaan anak, komik menamplikan pesan dalam bentuk
r a b m a g i u l a l e m i s a s il a u s i
u m o k a i d e m n a k a p u r e
m nikas icetak yang mengkomunikasikan unsu rverba l
p e s n o k s a l e jr e p m e m k i m o K . n a s e p n a i a p m a y n e p m a l a d l a u s i v r u s n u n a
d
-s n o
k ep absrtak sehingga mudah dipahami . Walaupun ada petrentangan
i g a b t a a f n a m r e b g n a y n a a c a b i d a j n e m t a p a d k i m o k n u m a n i n i l a h i a n e g n e m
k a n
a -anak .Komikpundapa tmerangsang mina tbaca padaanak dengandaya
M n a k a t a y n i d a n a m i a g a b e S . a y n l a u s i v k ir a
t octhta rLo bis “Komik menuru t
i r e b m e m g n a y a s s a m i s a k i n u m o k t a l a u t a s h a l a s h a l a d a , a y a s n a p a g g n a
k a n a k k u t n u k i a b n a k i d i d n e
p -kanak maupun untukorang dewasa." Selain tiu t a l a u t a s h a l a s i a g a b e S . n a g n ir n a d k ir a n e m g n a y n a a c a b n a k a p u r e m k i m o k
a g u j k i m o k , i s a k i n u m o
k dapa t melaith daya imaijnas i pembaca yang
r a b m a g a n e r a k , ) n a s il u t a s a h a b ( s k e t n a d r a b m a g k u t n e b m a l a d a y n d u j u w
a c a b i d g n a y i s a m r o f n i n a k i s a n ij a m i g n e m a c a b m e p u t n a b m e m t a p a
d (Mocthta r
s i b o
L dalamBonnef, 1998:99 .)
Ausitn ,membag iujaran menjad i itga, yatiu itndak lokusi , liokusi ,
i s u k o lr e p n a
d (Ausitn 1975 ,dalam Comming ,Louise, 2007 :10) .Tindak
ilokus i adalah itndakan yang d liakukan ”dalam perkataan” lokus i yang
a y a d i a y n u p m e m n a k a t a k i
d liokusi( bukanmakna)( Ibrahim, 1994:69) .Tindak
ilokus i d tiamplikan melalu i penekanan komunikait f suatu tuturan . Ktia
n a s a l e j n e p , n a r a w a t , n a a t a y n r e p u t a u s t a u b m e m k u t n u n a k r u t u n e m n i k g n u m
d u s k a m u a t
a -maksud komunikait f lainnya .In ijuga dapa tdisebu tsebaga i
r e g o e G , e l u Y ( n a r u t u t i s u k o li n a n a k e n e
p , 1996:84 .) Dar ipendapa ttersebu t
k a d n it a w h a b i t k u b r e
t liokus idalam komunikasi penitnguntukdiperhaitkan .
n a w a l n a d r u t u n e p a d a p u j u tr e t n a ij a k n a g n e d , i s a k i n u m o k m a l a d g n a r o e s e s
.r u t u t
k a d n i
T lokus idan liokus ijuga dapa tmasuk dalam kategor i itndak
t a u k g n a y i s u k o li a y a d i k il i m e m a li b i s u k o lr e
p , yatiu mampu menimbulkan
. r u t u t a rt i m i g a b u t n e tr e t k e f
e Pengaruh atau efek terhadap lawan tutu ratau
t u b e s i d t a p a d u ti n a k r a g n e d n e m g n a y g n a r
o itndak pelrokus i(Chaer ,Abdu l
i a u s e s h a b u r e b n i a l g n a r o u k a li r e p t a u b m e m t u b e s r e t h u r a g n e P . ) 8 2 : 7 9 9 1
n a n i g n i e
k penutur .Demikian juga pada tuturan komik d i majalah Bobo ,
i h u r a g n e p m e m t a p a d r u t u n e
p mirta tutur sehingga orang tersebu t mau
ii d g n a y n a k u k a l e
m nginkanolehpenutu .r
k ir a tr e t it il e n e p , n a k t u b e s i d h a l e t g n a y g n a k a l e b r a t a l ir a d k a l o tr e B
n a it il e n e p n a k u k a l e m k u t n
u mengenai itndak liokusi pada komik majalah
. o b o
B Alasan mengapa majalah Bobo karenamajalah i n imerupakan majalah a
c a b i d n a k a g n a y k a n
a oleh anak. Anak-anak memperoleh bahasa melalu i
r a ti k e s n a g n u k g n
il nya dar iyang ia denga rdan dibaca. Sehingga majalah in i
g n a y a s a h a b n a k a n u g g n e m s u r a
h mudah dimengetr i oleh anak dan
it a h h i b e l s u r a h a s a h a b n a a n u g g n e
p -hait , karena anak-anak akan mudah
n e
m riukan bahasa yang baru dibacan ya. Penggunaan bahasa yang lebih
a n a h r e d e
s mempermudah anak-anak untuk menafsrikan maksud yang dtiu il s
h e l
o penu ils komik majalah Bobo. Oleh karena alasan tiulah ,penelti iakan i
a n e g n e m s i s il a n a g n e
m itndak liokus id an fungsi komunikait fdalam komik
h a l a j a
. k i m o k n a r u t u t i r a d d u s k a m n a k ri s f a n e
m Sehingga setelah membaca ,
n a k l u b m i n e
m pengaruhpadaanakuntukbersikapdanberprliaku .
1 .
2 RumusanMasalah
t a l n a k r a s a d r e
B a rbelakang masalah d iatas ,rumusan masalah yang akan
s il u ti
d yatiu:
.
1 Jeni sitndakilokusi apas ajayangdigunakandalamkomik majalahBobo
ir a u r b e F i s i d
e -Ap ir l2011?
.
2 Fungs ikomunikait fapasajayangdigunakan dalamkomik majalah Bobo
ir a u r b e F i s i d
e -Ap ir l2011?
1 .
3 TujuanPeneilitan
: u ti a y n a u j u t i k il i m e m i n i n a it il e n e p , s a t a i d n a s u m u r n a g n e d i a u s e S
.
1 M ne desk irpsikan jeni s itndak liokus i yang digunakan dalam komik
h a l a j a
m Boboedis iFebruair-Ap ir l2011. .
2 Mendesk irpsikan fungs i komunikait f yang digunakan dalam komik
h a l a j a
4 .
1 Manfaa tPeneilitan
t a a f n a
M yangdiperolehdar ipeneilitani n iyatiu:
.
1 Manfaa tPrak its
t a a f n a m n a k ir e b m e m t a p a d n a k p a r a h i d i n i n a it il e n e p , s it k a r p a r a c e S
g n a d i b m a l a d a s a h a b u m li n a g n a b m e k r e p p a d a h r e
t pragmaitk pada
.r u t u t k a d n it n a ij a k i a n e g n e m a y n s u s u h k a d a p n a d , a y n m u m u .
2 Manfaa tTeore it .s
k u t n u t a a f n a m r e b g n a y n a u c a n a h a b i a g a b e s n a k p a r a h i d i n i n a it il e n e P
k i a B . k it a m g a r p g n a d i b i d a y n s u s u h k n a g n it n e p e k n a g n it n e p e k i a g a b r e b
a m a s a h a b i ti l e n e p a r a p i g a
b u punparapembaca .Bag ipeneilitl aindapa t a m a t u r e t k it a m g a r p g n a t n e t n a u h a t e g n e p s a u lr e p m e m n a d h a b m a n e m
. r u t u t k a d n it n a ij a k
5 .
1 BatasanI stliah
.t u k ir e b i a g a b e s h a l a d a i n i n a it il e n e p m a l a d n a k ij a s i d g n a y h a li t s i n a s a t a B
.
1 ”Pragmaitk adalah stud itentang tentang makna yang disampaikan oleh
r u t u n e
p /penuil s dan dtiafsrikan oleh pendenga/rpembaca” (Geoge r
.) 3 : 6 9 9
1
.
2 Tuturan/ujaran adalah pemakaian bahasayang mudah diilha tatau diamat i
o w o n a r P
.
3 “Tindak tutur adalah suatu ujaran sebaga i suatu fungsiona l dalam
s i n e j a u d i a y n u p m e m u ti n a r a j u , r u t u t k a d n it i r o e t m a l a d i D . i s a k i n u m o k
a g u j t u b e s i d ( r e n o i s u k o li a n k a m n a d l a n o i s i s o p o r p a n k a m u ti a y a n k a m
( ) r e n o i s u k o li a y a
d Sumarsono, 2004 :48).
.
4 Tindak ilokus iadalah maksud yang terkandung dalam ujaran (Ausitn
o w o n a r P i u l a l e
m , 2009 :106) .
.
5 Jeni s itndak liokusi ,merupakan akitvtia sbetrutu r yang masing-masing
n fi t a k i n u m o k i s g n u f i k il i m e
m ya sendiir-sendiir. Sealre membua t
, fi t k e ri d , fi t a r a l k e d , fi s i m o k : u ti a y a m il i d a j n e m k a d n it n a g n o l o g g n e p
e s a n a d , fi s e r p s k
e trfi( Sumarsono, 2004 :48-4 9 .)
.
6 Fungs i komunikatfi adalah fungs i yang digunakan seseorang untuk
n a k a n u g g n e m u l a l e s a i , )i s a k i n u m o k k a d n it n a k u k a l e m ( i s a k i n u m o k r e b
k u t n u a s a h a b f it a k i n u m o k i s g n u f i s n e t o p n a k t a a f n a m e m n a g n e d a s a h a b
o w o n a r P ( n a s e p n a k i a p m a y n e
m ,1996:9 0 .)
.
7 “Komik menuru tWjiaya ,katrunkomik ( comiccartoon )yang merupakan k
a t o k m a n e i a p m a s a g it i r a d i ri d r e t a y n a s a i b , r a b m a g n a n u s u
s ” (Putu ,
) 1 1 : 3 0 0 2 , a y a ji
n a ij a y n e P a k it a m e t s i S 6 . 1
b a
B I merupakan pendahuluan ,dalam bab in idipaparkan 6 ha lyatiu:
e p n a u j u t , h a l a s a m n a s u m u r , h a l a s a m g n a k a l e b r a t a
l neilitan , manfaa t
, n a it il e n e
p batasan istliah ,dan sistemaitka penyaijan. Bab II merupakan
n a ij a
k teo ir ,dalam bab in idipaparkan 9 hal ,yatiu : pengeritan pragmaitk ,
s a , r u t u t k a d n
it p -ek aspek stiuasi , jenis itndak tutur , fungs i komunikatfi,
, k a t e c a s s a m a i d e
m majalah anak ,hakika tkomik ,dan persuas.i Bab II I
e
m rupakanmetodolog ipeneilitan ,dalambabi n idipaparkan6hal ,yatiu :jeni s
, n a it il e n e p a t a d r e b m u s , n a it il e n e
p teknik pengumpulan data , insrtumen
a t a d s i s il a n a k i n k e t , n a it il e n e
p , nd a tirangulasi .Bab I V merupakan hasi l
n a s a h a b m e p n a d a t a d s i s il a n
a ,dalambabi n idipaparkan3hal ,yatiu :desk irps i
, n a it il e n e p a t a
d anailsi sdata ,dan pembahasan .Bab V merupakan penutup
I I B A B
I R O E T N A I J A K
Y u l u h a d r e T n a it il e n e P 1 .
2 angRelevan
p n a ij a
K ragmaitk merupakan kaijan yang mena irk .Ha lin i terbukt i n
a g n e
d banyaknyapeneilitan t entangpragmaitkkhususnya kaijant entang itndak n
a v e l e r g n a y a k a t s u p n a it il e n e P . r u t u
t dengan peneliitan ini ,yatiu Nu rAin i ,
) 6 0 0 2
( Ed iJuhar i(2009 ,) Valen itnu sSarwoyo (2009) ,Vtia Dew iPraitw i .)
1 1 0 2 (
n a k u k a l e m ) 6 0 0 2 ( i n i A r u
N peneil itan yang berkatian dengan itndak l
u d u jr e b a y n n a it il e n e P . r u t u
t Varias iTindak tutu r pada kursu s Penatacara n
a d a m r e
P iSemarang .Peneilitan t ersebu tmemi ilkit ujuan,( 1 )mendesk irpsikan g
n a r a m e S i n a d a m r e p a r a c a t a n e p s u s r u k a d a p r u t u t k a d n
it , dan
) 2
( mendesk irpsikan itndak tutu r yang dominan pada kursu s permadan i .
g n a r a m e
S PeneilitanNu rA inimenggunakan pendekatankualtiait fyang bersfia t .f
it p ir k s e
d Pengumpulan data menggunakan teknik simak beba scakap (SLBC) , e
t n a d m a k e r k i n k e
t knik cakap . Anailsi s data menggunakan idenit ifkasi . .
l a m r o f n i e d o t e m n a g n e d n a k ij a s i d a t a d n a ij a y n e
P Jeni s itndak tutu r yang
t a p a d r e
t dalam kursu spenatacara Permadan i Semarang mencakup itga itpe )
1
( berdasarkan modu s tutu r penatacara meilput i itndak tutu r representatfi , ,i
s a r a l k e d n a d , fi s i m o k , fi s e r p s k e , fi t k e ri
d (2 )berdasarkan daya tutu rmeilput i itndak tutu rlokusi , liokusi ,dan pe lrokusi ,dan (3 )berdasarkan kelangsungan
a if a r a h g n u s g n a l k a t n a d h a if a r a h g n u s g n a l r u t u t k a d n it i t u p il e m n a g n u s g n a l e
k h .
n a k r a s a d r e
B modus t uturnya itndak t utu ryang dominan pada kursu spermadan i r
p e r r u t u t k a d n it h a l a d
a esentatfi .Berdasarkan daya tuturnya , itndak tutu ryang , r u t u t n a g n u s g n a l e k n a k r a s a d r e B . i s u k o li r u t u t k a d it h a l a d a n a n i m o d g n il a p
n il a p g n a y r u t u t k a d n
it g dominanadalah itndakt uturs ecarahara ifah .
Ed iJauhar i(2009 )melakukan peneilitan yang berkatian dengan itndak l
u d u jr e b a y n n a it il e n e P . r u t u
t Wacana Poilitk Dalam Kampanye Plipre s2009 : r
u t u T k a d n i T n a ij a
K .Tujuan yang akan dicapa iadalah (1 )mendesk irpsikan t
s m a l a d t a p a d r e t g n a y r u t u t k a d n it i a g a b r e
b atemen-statemen poilitk dar ikubu K
J -Wrianto ,baikdalambentuki klan ,slogan ,maupunststemenpoilitkyangl ain , s
e r p a c h e l o n a k p a k g n u i d k i a
b -cawapre sJK-Wrianto sendri imaupun oleh itm g
n u k u d n e p n a d s e s k u
s -pendukungnya,( 2 )mengidenit ifkas isrtategi-srtategi atau s
u d o
m -modu syang digunakan untuk mengekspresikan itndak t utur-itndak t utu r n
e m e t a t s i r a d k it a m g a r p a y a d r u t a k il p m i i m a h a m e m ) 3 ( n a d , t u b e s r e
t -statemen
k it il o
p atau slogan-slogan poilitk yang dikemukakan kubu JK-Wrianto kepada .s
a u l t a k a r a y s a m u a t a k il b u
p Pendekatan yang digunakan untuk mengula s . r u t u t k a d n it n a t a k e d n e p h a l a d a t u b e s r e t k it il o p n a g o l s n a d n e m e t a t s i a g a b r e b
. k u d n e p s n a d k a t e c a i d e m i r a d h e l o r e p i d a t a
D Kesimpulan yangdapa tdiperoleh K
J s e r p a w a c n a g n a s a p n a k a n u g i d k a y n a b g n a y r u t u t k a d n it a w h a
b -W rianto , itm
p a r a p a tr e s e b , s e s k u
s endukungnya adalah itndak tutu rkomisfi , itndak tutu r fi
t k e ri
d dan itndak tutu rekspres fi .Tindak tutu rkomisi fdiwujudkan dengan n
a p a r a h n a k ir e b m e m u a t a i j n a jr e
b r e b n a k u k a l e m n a g n e d n a k i s a s il a e ri d f i s e r p s k
e aga ik iritk kepada l awan poilitk i
T . n i a
l ndak t utu rdriekit fdiwujudkandengan melakukan berbaga iitndak verba l a d a p e k n a h il i p n a k h u t a j n e m r a g a s a u l a r a c e s a s s a m i h u r a g n e p m e m k u t n u
K J n a g n a s a
p -Wrianto.
a y n a it il e n e p n a k u k a l e m ) 9 0 0 2 ( o y o w r a S s u n it n e l a
V ng berkatian
k a d n it n a g n e
d liokusi. Peneltiiannya be jrudu l Tindak lIokus i dan Penanda n a u a j n i T u t a u S ( r a b a K t a r u S m a l a d i d n a r u t u T n a n u t n a s e K t a k g n i T
) k it a m g a r p o i s o
S .Peneilitan Sarwoyo berusaha menemukan jeni s itndak liokus i u
s a d a p t a p a d r e t g n a y h a k a j a s a p
a ra tkaba rdan penanda apa sajakah yang n a r a j u u a t a n a r u t u t n a n u t n a s e k t a k g n it n a k k u j n u n e m g n a y r a b a k t a r u s i d t a p a d r e t
h a l a d a i ti l e n e p h e l o n a k a n u g i d g n a y a t a D . t u b e s r e
t Jawa Pos , Kedaulatan
, t a y k a
R dan Suara Merdeka dengan jangka waktu Mei-Mare t2009 . Adapun m
e ti d ) 1 ( u ti a y t u b e s r e t n a it il e n e p i r a d l i s a h g n a
y ukannya empa tjeni s itndak
t a r u s m a l a d i s u k o
li kabar ,keempa tjeni s itndak liokus i tiu adalah driektfi , t a k g n it a d n a n e p a y n n a k u m e ti d ) 2 ( . fi s e r p s k e n a d f it a t n e s e r p e r , fi s i m o k
k t a r u s m a l a d n a n u t n a s e
k abar ,yakn ianalogi ,diks iataupiilhankata ,gayabahasa , n a u j u t i d a j n e m g n a y k e j b u s n a t u b e y n e p , s a ti l a d o m u a t a n a g n a r e t e k n a a n u g g n e p
. n a r u t u t k u t n e b n a d , n a r u t u
t Metode yang digunakan tergolong dalam jeni s y
a t a d n a l u p m u g n e p e d o t e M . fi t a ti l a u k n a it il e n e
p ang digunakan yatiu metode
p a k a c t a b il s a b e b k a m i s n a d a y n r a s a d k i n k e t i a g a b e s p a d a s k i n k e t n a g n e d k a m i s
i w it a r P i w e D a ti
V (2011 )melakukanpeneilitanyangberkatiandengan k
a d n
it liokus.iPeneilitannyabe jrudulTindakTutu r lIokus idalamWacanaNove l s
if a r
G Eendaagsche Exprestreinen Pengarang Risdianto dan Yus i Avianto
m o n a e r a
P . Jeni s peneilitan yang dliakukan V tia yatiu peneilitan desk irpit f e d o t e M . s if a r g l e v o n a p u r e b n e m u k o d i ti l e n e m a n e r a k i s a t n e m u k o d
d g n a y a t a d n a l u p m u g n e
p igunakan dalam peneilitan i n iadalah metode baca dan i s u k o li r u t u t k a d n it s i n e j a m il n a k u m e ti d h a l a d a i n i n a it il e n e p i r a d l i s a H . t a t a c
i s u k o li k a d n it u ti a y , s if a r g l e v o n a n a c a w n a r u t u t m a l a d l u c n u m g n a y
, fi s i m o k , fi t k e ri d , fi t a t n e s e r p e
r ekspresfi ,dan deklarasi .Kemudian dtiemukan k
a d n it i s g n u f t a p m e a l u
p liokus iyatiukompettifi ,menyenangkan ,beke jrasama , .
n a g n a t n e tr e b n a d
n a it il e n e p i s n a v e l e
R d iata sterhadap peneilitan in iadalah sama-sama s
u k o f r e
b pada kaijan itndak tutur .Namun peneil itan ini, berfoku spada tindak i
s u k o
lI komik dalam majalah Bobo. Peneilitan d iatas banyak membe irkan i
a n e g n e m n a r a b m a
g kaijan itndak tutu .r
2 .
2 Ka ijanTeori
p e s n o
K -konsept eor iyangdigunakandalampeneilitani n imencakup (1 )pengeritanpragmaitk,( 2) itndakt utu ,r( 3 )aspek-aspekstiuas,i( 4)j eni sitndak
r u t u
t , 5( )f ungs ikomunikatfi, 6( )mediamassacetak, (7 )majalahanak, (8 )hakika t k
i m o
1 . 2 .
2 Penger itanPragma itk
a n a y l u
M berpendapa tsecara hriarkis ,pendekatan bahasa dimula idar i n
il n a d t a k g n
it gkup pailng keci lmenuju pada itngka tpailng besar .Secara s i s il a n a : t u k ir e b i a g a b e s n u s u s i d a s i b a y n s i s il a n a n a t u t n u r t a k g n it , n a t u r u r e b
h e l o n a i d u m e k l u s u s i d , a s a h a b p a d a h r e t l a w a n a ij a k i a g a b e s ) i y n u b ( i g o l o n o f
k a t n i s s i s il a n a , ) k u t n e b ( i g o l o f r o m n a ij a
k si s(kailma tdan gramaitkalnya) , n a d a s a h a b n a i a k a m e p ( k it a m g a r p s i s il a n a , ) a n k a m ( k it a m e s s i s il a n a
, a t a k g n a t n e t n a ij a k ( a n a c a w s i s il a n a g n a d i b r i h k a r e t n a d , ) a y n s k e t n o k
) a y n i s a t e r p r e t n i n a d , n a i a k a m e p , a n k a m , t a m il a
k (Mulyana ,2005 :69) .Putu e
m a n a ji
W ngatakan bahwa semanitk dan pragmaitk adalah cabang-cabang a
n k a m h a a l e n e m g n a y a s a h a b u m
li -maknas atuan ilngual ,hanyas ajas emanitk a n k a m i r a j a l e p m e m k it a m g a r p n a k g n a d e s , l a n r e t n i a r a c e s a n k a m i r a j a l e p m e m
( l a n r e t s k e a r a c e
s Putu Wjiana , IDewa dan Rohmad,i 2009: .)4 Dalam k
it a m g a r p g n a d i b a d a p s i s il a n a i d n a k a g n a y i n i n a it il e n e
p tentang itn kd a
ilokusi ,be irku takandjielaskanl ebihl anju tmengena ipengeritanpragmaitk g n a t n e t s a h a b m e m g n a y k it s i u g n il u m li g n a b a c n a k a p u r e m k it a m g a r P
rt s k u s a m r e t g n a y a p
a uktu rbahasas ebaga iala tkomunikas iantarapenutu rdan a
d n a t n a u c a g n e p i a g a b e s n a d , r a g n e d n e
p -tanda bahasa pada hal- lha
“ekstrailngual” yang dibicarakan (Vehaar, 1996: 1 4 .) Pragmaitk yakn i i
g e t a rt s i r a j a l e p m e m g n a y a s a h a b u m li g n a b a
c -srtateg iyang dtiempuh oleh
d u s k a m n a k i s a k i n u m o k g n e m m a l a d i d a s a h a b r u t u n e
p -maksud penuturnya
7 5 : 2 0 0 2 , k k d a n a ji W u t u P . n i d u n i m A
, o y a g a b u
S irA .2009 :9 )berpendapa tpragmaitk ialah stud itentang makna g
a r P . r u t u t i s a u ti s n a g n e d a y n n a g n u b u h m a l a
d maitk meniitkberatkan pada
. a i s u n a m i s a k i n u m o k t a l a i a g a b e s i s g n u f/ n a i a k a m e p m a l a d a s a h a b h a a l e t
u t n u n a k a n u g i d a s a h a b a n a m i a g a
B k betrutu roleh parapenggunaannya dalam .
k it a m g a r p h e l o h a a l e ti d h a l u ti , u t n e tr e t s k e t n o k u a t a i s a u ti s
i d u t s h a l a d a k it a m g a r
P tentang hubungan tanda-tanda dengan a n a m i a g a b g n a t n e t i d u t s h a l a d a k it a m g a r p , n a i k i m e d n a g n e D . r e t e r p r e t n i
a m ir e n e p u a t a a d n a t i a k a m e p n a k a tr e s t u k i g n e m u a t a n a k a n u g g n e m r e t e r p r e t n i
n e s u ti a d n a t ) r e t e r p r e t n i ir a d n a i s k u rt i g n e p ( n a k r a p a m e m t a a s a d a p a d n a
t dri i
.) 9 6 2 : 4 9 9 1 , m i h a r b I
( Begtiu pula Nurgiantoro (1995 : 313 ) berpendapa t g n a y a s a h a b n a a n u g g n e p ) h a a l e t( a d a p u c a g n e m h a l a d a a y n it n i k it a m g a r p
a s a h a b n a k a n u g r e p m e m g n a r o , a t a y n i s a u ti s m a l a D . n a a t a y n e k n a k n i m r e c n e m
a s a h a b r u s n u n a g n e d n a s u r u r e b a y n a h k a
t tiu sendi ir , melainkan juga
r u s n u n a k g n a b m it r e p m e
m -unsu rlain yang di lua rkontek sbahasa :kontek s
. k it s i u g n il a rt s k e
a y a d u a t a n a r a j u d u s k a m i r a j a l e p m e m g n a m e m n i a l a r a t n a k it a m g a r P ) e c r o
f( ujaran . Ktia juga dapa t mengatakan bahwa pragmaitk juga l
e p m e
m ajar i tentang fungs i ujaran : untuk apa suatu ujaran dibua t atau .
n a k u k a li
d Ataudasari n idapa tktiakatakan bahwapragmaitk tiut ermasukke (
k it s i u g n il m a l a d i d e m s il a n o i s g n u f m a l a
d Kaswanit , Purwo, 1994 : 84 .) d
g n a y a n k a m g n a t n e t i d u t s h a l a d a k it a m g a r
P isampaikan oleh penutu r(atau n
a k ri s f a ti d n a d ) s il u n e
Pragmaitk adalah cabang limu bahasa yang mengamat ipemakaian bahasa n
o k g n a y i s a u ti s m a l a
d kret ,sedangkan gramaitkal mengamat isatuan-satuan n
a a s a h a b e
k dalam stiuas ipemakaian yang absrtak (Aminud in. Putu Wjiana k
k
d , 2002 :68).
2 . 2 .
2 TindakTutur
n a k a d n it n a k a p u r e m r u t u T k a d n i
T -itndakan wacana secara kha s a
s u a l k u t a u s n a g n e d h a b m a ti d , s a b e b a s u a l k u t a s n a k a p u r e
m te irka,tt etap iada
a s u a l k a g u
j te trutup tertentu yang merupakan wadah tempa t k tia dapa t a t a k s a t a i ri d r e t g n a y , n i k g n u m g n a y i s a l e r a u m e s r i p m a h n a k p a t e n e
m -kata
e s a f u a t a l a g g n u
t -fase t unggal .Hal i n iseyogyanya ktia perhaitkan baik-baik e
m m a l a
d nghadap i itndak tutu r (Ta irgan, 1986 : 123). Ta irgan t a fi s r e b g n a y i s g n u f i a y n u p m e m i s a k i n u m o k a w h a b n a k p a k g n u g n e m
k u t n u g n a c n a ri d n a d , u t n e tr e t n a u j u t n a d d u s k a m g n u d n a g n e m , fi ti s o p r u p
n a d , k a m i y n e p a r a p n a g n u k g n il a d a p , t a b i k a , h u r a g n e p , k e f e n a k li s a h g n e m
a r a c i b m e p a r a
p (Ta irgan1986: 145).
Tindak tutu rdalam ujaran suatu kailma tmerupakan penentu makna it
t a m il a k u t a u s a n k a m , n u m a N . u ti t a m il a
k ndakdtientukanolehsatu-satunya , u ti n a k r a j u i d g n a d e s g n a y t a m il a k m a l a d u k a lr e b g n a y i tr e p e s r u t u t k a d n it
m k u t n u n a n i k g n u m e k a y n a d a p i s n ir p m a l a d u l a l e s i p a t e
t enyatakan secara
i d u t s , u ti i tr e p e s n a it r e g n e p m a l a D . a y n r u t u n e p h e l o d u s k a m i d g n a y a p a t a p e t
. a d e b r e b g n a y g n a d n a p t u d u s a u d n a g n e d i d u t s u t a u s n a k n i a l e m , h a s i p r e t
i k i m e d n a g n e
D an , teor i itndak tutu r adalah teor i yang lebih cenderung g n u r e d n e c h i b e l g n a y i r o e t a y n n a k u b n a d t a m il a k a n k a m g n a t n e t i ti l e n e m
t a m il a k r u t k u rt s s i s il a n a g n e m a h a s u r e
b (Rani ,Abdu ldkk ,2006: .9 ) (
e lr a e
S dalam Rahardi ,Kunjana, 2003 :70 )mengungkapkan ldaam a w h a b t a p a d n e p r e b a I , r u t u t k a d n it t a p a d r e t a s a h a b i s a k i n u m o k r e b
n a k a i p a t e t t a m il a k u a t a , a t a k , g n a b m a l r a d e k e s n a k u b a s a h a b i s a k i n u m o k
h i b e
l tepatnya apablia disebu tproduk atau hasi ldar ilambang ,kata atau u
t u t k a d n it u k a li r e p d u j u w r e b g n a y t a m il a
k r .Lebih tegasnya , itndak tutu r n a k a p u r e m n a d u t n e tr e t i s i d n o k m a l a d t a m il a k u t a u s l i s a h u a t a k u d o r p h a l a d a
d u j u w r e b t a p a d r u t u t k a d n i T . a s a h a b i s a k i n u m o k i r a d l i c e k r e t n a u t a s e k
t a m il a k u t a u s n a r a j u m a l a d r u t u t k a d n i T . h a t n ir e p n a d , n a a y n a tr e p , n a a t a y n r e p
. u ti t a m il a k a n k a m u t n e n e p n a k a p u r e m
i a g a b e s n a r a j u u t a u s h a l a d a r u t u t k a d n it n a k p a k g n u g n e m o n o s r a m u S
k a d n it i r o e t m a l a d i D . i s a k i n u m o k m a l a d l a n o i s g n u f u t a u
s tutur ,ujaran tiu
l a n o i s i s o p o r p a n k a m u ti a y a n k a m s i n e j a u d i a y n u p m e
m dan makna
s i d ( r e n o i s u k o
li ebu tjuga daya liokusioner) (Sumarsono ,2004 :48). Tindak r
u t u
t adalahsalah satu ha lyangpenitng dalami nterpretas ipercakapan secara K
. k it a m g a r
p onsep yang menghubungkan antara makna percakapan dengan s
k e t n o
3 . 2 .
2 Aspek-AspekStiuas iTutur
, n a r u t u t s k e t n o k , r u t u t n a w a l n a d r u t u n e p i t u p il e m n a r u t u t k e p s A
k u d o r p i a g a b e s n a r u t u t n a d , r u t u t k a d n it i a g a b e s n a r u t u t , n a r u t u t n a u j u
t itndak
t a k g n i s a r a c e S . l a b r e
v aspeks tiuasit utu rdapa tdiuraikansebaga ibe irkut .
1 . 3 . 2 .
2 PenuturdanLawanTut ur
k e p s
A -aspek yang mest idicermat ipada dri ipenutu rmau pun r a t a l n a d , l a s a h a r e a d , r u m u , n i m a l e k s i n e j h a l a d a a y n a r a t n a i d r u t u t a rt i m
l a i s o s g n a k a l e b r a t a l a tr e s a g r a u l e k g n a k a l e
b -budaya lainnya yang
k a n a k n i k g n u m i
d an menjad ipenentu hadrinya makna es buah pe truturan. k
e p s a n a k it a h r e p m e m n a g n e d r u t u tr e
B -aspekpeilbat t utu ryang demikian i l a k e s a m a s a d a p i r a d r u t u tr e b s e s o r p n a li s a h r e b e k n i m a j n e m n a k a u ti
. a y n n a k it a h r e p m e m k a d
it Kesalah pahaman d idalam akitvtia sbe trutu r s
il a m i n i m i d t a p a d a g u j a y n a s a i
b asikan dengan cara yang demikian tiu . n
a r o t a u b m e m a g u j t u b e s r e t l a h g n a t n e t k i a b g n a y n a m a h a m e
P g akan
o k n a g n a b m it r e p i tr e g n e
m ntek syang tepat ,orang akan menjad impan ,
n a p a
p yang aritnya ,tahu persi sdia sedang berbicara kepada siapa dan a
k a n u g g n e m s u r a
h n bentuk yang bagaimana ,se tra dalam peritmbangan s
k e t n o
k stiuas iyangbagaimana( Rahardi ,Kunjana,2003 ,19-20) .
Penutu rdan pendenga ryangt erilba tdalampe irsitwat utu rdisebu t h a l a d a n a k it a h r e p i d u lr e p g n a y , n a p i s it r a p n a g n e d n a ti a k r e B . n a p i s it r a p
t a
, k i s if ( n a p i s it r a
p mental ,kemahrianberbahasa ,danl ain- nlai ) .Mengetahu i r
a t a
l belakang paritsipan (penutu /rpendengar )pada suatu stiuas iakan n
a r u t u n e p n a k i s a t e r p r e t n i g n e m k u t n u n a k h a d u m e
m nya .Makna wacana
h e l o n a k r u t u ti d a k ij a d e b r e b g n a y a n k a m i a y n u p m e m n a k a u t n e tr e t
a ti K . a y n n a it a h r e p n a d , t a n i m , g n a k a l e b r a t a l a d e b r e b g n a y r u t u n e p
i u l a l e m 5 8 : 4 9 9 1 ( s i b u L n a k ir e b i d g n a y h o t n o c n a k it a h r e
p Rani ,Abdul
k k
d , 2006 :191 )dibawahi n.i
) 1
( Operas iharuss egeradsielengarakan
i s u h a t a ti k a l a k a n a m i m a h a p i d t a p a d a r e g e s n a k a u ti n a r a j u d u s k a M
a n k a m r e b i n i n a r a j u , r e t k o d g n a r o e s a y n r u t u n e p a k i J . a y n r u t u n e p
i b a y n a n k a m , i m o n o k e i l h a g n a r o e s a y n r u t u n e p a k ij ; ’ n a h a d e b m e p
’ saj ad i
’dropping bahan makanan ke pasar’ ; ijka yang bicara penjahat ,mungkin j
n a d ; ’ n a ir u c n e p u a t a n a k o p m a r e p ’ a y n it r
a ika yang berbicara poilsi ,
a n k a
m nya berubah ’razia’ .Jadi ,makna wacana d tientukan oleh siapa k
k d l u d b A , i n a R ( a y n r u t u n e
p , 2006 :191 .)
p e s n o
K penutu rdan lawan tutur in ijuga mencakup penuil sdan a i d e m n a g n e d n a k i s a k i n u m o k i d n a t u k g n a s r e b n a r u t u t a li b a c a b m e p
u
t lisan .Aspek-aspek yang berkatian dengan penutu rdan l awan t utur i n i s
i n e j , i m o n o k e l a i s o s g n a k a l e b r a t a l , a i s u h a l a d
a kelamin , itngka t
a e
k kraban , dsb (Putu Wjiana , I Dewa dan Rohmadi , Mohamad,
2 . 3 . 2 .
2 Kontek sTuturan
m a c a m r e b a r a c e s n a k it r a i d h a l e t n a r u t u n e p s k e t n o k l a w h
I -macam
t a p a d t u b e s r e t n a r u t u t s k e t n o K . a s a h a b i l h a u a t a s i u g n il h a l m u j e s h e l o
k e p s a p u k a c n e
m -aspek tuturan yang relevan ,baik secara ifsik maupun s
i a g a b e s n a k it r a i d a l u p t a p a d n a r u t u t s k e t n o K . k i s if n o
n emua lata r
( n a u h a t e g n e p g n a k a l e
b backrond knowldgeI )yang diasumsikan sama -a tr e s , r u t u t a rt i m n a d r u t u n e p h e l o a m a s r e b i m a h a p i d n a d i k il i m i d a m a s
i m i s a t e r p r e t n i g n u k u d n e m g n a
y rtat utu rata sapayangdimaksudkan oleh n a a n e k r e b a k a M . r u t u tr e b s e s o r p n a h u r u l e s e k m a l a d i d u ti r u t u n e p i s
o e G , u ti l a h n a g n e
d ffrey N .Leech (melalu iRahardi ,2003:20 )telah t
u k ir e b i a g a b e s a y n n a g n a d n a p n a k a t a y n e
m “Is hal lconside rcontextt obe k
c a b y n
a ground knowledgeassumed t o be sharedby S and Hand which
” . e c n a r e tt u n e v i g a y b s n a e m S t a h w f o n o it e r p r e t n i s ’ H o t e t u b i r t n o c
g n a y , n a r u t u t s k e t n o k i a n e g n e m r a n e b g n a y n a m a h a m e p n a d n a u h a t e g n e P
n e p g n a k a l e b r a t a l a u m e s h a l a d a a y n ir i d i t a j u a t a s a ti t n e d
i getahuan yang
a m a
s -sama dimiilk ioleh para peilba tpe truturan ,jelas-jela sakan dapa t n a s e p n a g n u d n a k n a k ri s f a n e m k u t n u u ti n a r u t u tr e p t a b il e p a r a p u t n a b m e m
n a r u t u tr e p p a it e s m a l a d i d n a k i a p m a s i d k a d n e h g n a y d u s k a m u a t a
i d r a h a R
( , Kunjana ,2003:20 .) e
m y
H s , Brown (1983 : 89 melalu i Rani , Abdul, 2006 : 190 ) n
e n o p m o k a w h a b n a k t u b e y n e
( r u t u n e p ) 1 ( : u ti a y , m a c a m n a p a l e d a d a , s k e t n o
k addresser) , (2 )
r a g n e d n e
p (addressee ,)( 3 )pokok pembicaraan ( topik ,)( 4) l atar( setitng ,) (
n a s il u t/ n a s il a s a h a b : g n u b u h g n e p ) 5
( channel ,)( 6 )dialek/stalinya( code) , (
n a s e p k u t n e b ) 7
( message) , dan (8 ) pe irsitwa tutu r (speech event .) m
a c a m r e b a d a t a p a d n e p r e b ) 3 9 : 5 0 0 2 ( i t n a tr a h s u
K -macam kontek sd i
n a u t a s e k n a k a p u r e m n a s il a n a c a W . a n a c a w m a l a
d bahasa yang te irka t
) t a m il a k ( a s a h a b i g a b s k e t n o k n u p a d A . a y n r u t u n e p i s a u ti s s k e t n o k n a g n e d
, a y n h a d u s e s u a t a m u l e b e s g n a y n i a l t a m il a k h a l a d a s il u t a n a c a w m a l a d
t u b e s i d g n ir e s g n a
y k -o teks . Contoh ko-tek s dalam wacana tu il s .t
u k ir e b i a g a b e s n a k k u j u ti d
) 2
( Sura tBapak t e trangga l30 Jul i2005 t elah kami t e irma .Untuk tiu , a d a p e k k a p a B n a it a h r e p s a t a h i s a k a m ir e t n a k p a c u i m a k
.i m a k n a a h a s u r e p
2 ( h o t n o c m a l a
D )d iata skailma tSura tBapak tertangga l30 jul i2005 y
n t u j n a l e s s il u ti d g n a y t a m il a k s a t a s k e t o k i d a j n e
m a .
Nurgiantoro berpendapa tkontek syang d ilua rbahasa inliah n a k u t n e n e m h i b e l u rt s u j g n a y u t n e n e p r o t k a f i a g a b e s t u b e s i d a g u j g n ir e s
r o t k a F . n a p a k a c r e p d u j u
w -fakto r tiu antara lain berupa stiuas i g
n a r o , n a p a k a c r e p a y n g n u s g n a lr e
b -orang yang terilbat , masalah yang p
a k a c r e p i
d an ,tempa tte jradinya percakapan ,dan sebaginya .Ketepatan a
t a m e s k a t k it a m g a r p a r a c e s a s a h a b n a a n u g g n e
p -mata diilha t dar i
g g n e p n a t a p e t e K . n a a r a c i b m e p s k e t n o k n a g n e
d unaan bahasa percakapan
n a p a k a c r e p k u t n e b a k a m , i s a u ti s s k e t n o k n a a n u g g n e p n a t a p e t e k h a l a d a
n i a l g n a y i s a u ti s k u t n u t a p e t u t n e t m u l e b i s a u ti s m a l a
d (Nurgiantoro ,
: 3 9 9
1 313).
a u m e s m a l a d s k e t n o k h a l a d a k it s i u g n il n a it il e n e p n a r u t u t s k e t n o K
u a t a k i s if k e p s
a seitng sosia lyang relevan da ir t uturan bersangkutan .D i r a t a l a u m e s h a l a d a a y n t a k e k a h a d a p u ti s k e t n o k k it a m g a r p m a l a d
n a w a l n a d r u t u n e p h e l o a m a s r e b i m a h a p i d g n a y n a u h a t e g n e p g n a k a l e b
r u t u
t (PutuWjiana , IDewadan Rohmadi ,Mohamad, 2009 :14 .)
3 . 3 . 2 .
2 TujuanTuturan
k u t n e b n a g n e d t a r e t a g n a s n a ti a k r e b r u t u t n a u j u t l a w h
I -bentuk
a d a p a n e r e k n a i k i m e d n a k a t a k i D . g n a r o e s e s n a k a n u g i d g n a y n a r u t u t
a n e r a k l u c n u m t a p a d n a k a g n a r o e s e s i r a d n a r u t u t a y n r a s a d
m a c a m r e b g n a y n a u j u t n a d d u s k a m h e l o i g n a k a l e b r a t a li
d -macam .
e
D mikian sebailknya , satu maksud atau tujuan tutu r akan dapa t a
d e b r e b g n a y n a r u t u t k u t n e b n a g n e d n a k d u j u w i
d -beda .Maka ,di sinliah
t a m a g n a y n a a d e b r e p t a h il i d t a p a d u l a
l mendasa rantara limu bahasa g
a r
p maitk dan bero irentas ifungsional , dengan tata bahasa gramaitka h a li t s i n a g n e d n a a n e k e B . l a r u t k u rt s u a t a l a m r o f i s a t n e ir o r e b g n a y a s a h a b
h c e e L , i n i r u t u t n a u j u
t (melalu iRahardi ,Kunjana, 2003: 21 )memiilk i u
g g n e m k u t n u i s n e r e f e r