8 G A M M A , V o lu m e 6 , N o m o r 1 , S ep te m b er 2 0 1 0 : 0 8 - 1 7
KA
RA
KT
ER
IS
AS
IT
EP
UN
G T
AP
IO
KA
LA
KT
AT
Da
ma
t
Ju rus an Ilm u d an Te kn olo gi Pa ng an , F ak ult as Pe rta nia n d an Pe ter na ka n, Un ive rsi tas M uh am ma diy ah M ala ng Al am at Ko res po nd en si : T lek un g, RT 1 RW 2 No . 2 64 , Ju nre jo Ba tu Te lpo n : 03 41 -59 24 43 , H p : 08 12 33 64 70 1, Em ail : d am atu mm @ ya ho o.c o.i dAB
ST
RA
CT
Co ns um pti on of w he at flo ur in ou r c ou ntr y f rom ye ar to ye ar co nti nu e t o i nc rea se. Ir on ica lly un til no w wh ea t fl ou r a s r aw m ate ria l s til l c om ple tel y i mp ort s. In 20 07 im po rts of w he at ha s r ea ch ed 4.4 m ill ion to ns . S o f or tho se rea so ns , it is ne ce ssa ry to su bs tit uti on of w he at flo ur wi th oth er flo ur of tub ers ar e w ide ly pla nte d by o ur so cie ty. O ne so urc e o f p ote nti al tub ers is st arc h tha t c an b e pro ce sse d i nto st arc h. Th e m ajo r p rob lem of ta pio ca fl ou r h as no gl ute n s o i s r ela tiv ely di ffi cu lt t o ex pa nd . F or tho se rea so ns , n ee d m od ifi ca tio n o f s tar ch . Th e g en era l o bje cti ve o f t his re sea rch is to fi nd a me tho d of sta rch sy nth esi s o f l ac tat e b y ph ys ica l a nd ch em ica l c ha rac ter ist ics of w he at flo ur-lik e c ha rac ter ist ics . T he sp ec ifi c o bje cti ve of thi s r es ea rch is to im pr ov e the p hy sic al an d ch em ica l c ha rac ter ist ics o f s tar ch so th at it ha s ch ara cte ris tic s t ha t r es em ble th e ch ara cte ris tic s o f w he at flo ur. Th e res ult s s ho we d tha t t he fer me nta tio n f or 12 ho urs to 60 ho urs of po we r a re al inf lue nc e o n t he de ve lop me nt of the fl ou r pro du ce d k asa va . A dd itio na lly , i mp rov em en t o f p hy sic al an d c he mi ca l p rop ert ies of fl ou r k asa va res ult of na tur al fer me nta tio n t rea tm en t. T his al low s a va rie ty of pro du cts ca n b e m ad e u sin g r aw ma ter ial s f rom k asa va fl ou r f erm en tat ion . W hil e t he ca ke fl ou r p rod uc ed fr om th e f erm en tat ion ka sav a n ot mu ch di ffe ren t f rom th e c ak es ma de fr om fl ou r o r i t c an be sa id ne arl y m atc hin g t he qu ali ty of wh ea t f lou r. Ke yw ord s: fer me nta tio n, flo ur ka sav a, wh ea t, m od ifi ca tio n PE ND AH UL UA N Ko nsu ms i te pu ng ter igu di N eg ara ki ta d ari tah un ke ta hu n t eru s m en ing ka t. I ron isn ya hi ng ga sa at ini tan am an ga nd um se ba ga i b ah an da sar te pu ng te rig u sep en uh ny a m asi h i mp or. Pa da tah un 19 72 /19 73 im po r ga nd um ba ru me nc ap ai 54 6.3 21 to n d an pa da ta hu n 20 08 tel ah m en ing ka t m en jad i 4 ,5 j uta to n ( BB C N ew s, 20 08 ). Ju ml ah te rse bu t d ipe rk ira ka n ak an te ru s me nin gk at s eir ing de ng an m ak in be rta mb ah ny a ju ml ah pe nd ud uk In do ne sia d an m ak in me nin gk atn ya ma sy ara ka t y an g b era lih da ri m en gk on su ms i ja gu ng da n u mb i-u mb ian ke pr od uk de ng an ba ha n d asa r tep un g t eri gu . Pa da ta hu n 1 99 0, jum lah pe nd ud uk In do ne sia ya ng m en gk on su ms i ja gu ng da n u bi ka yu m asi ng -ma sin g a da lah 9, 3% da n 3 2,1 % di ko ta, se rta 19 ,0% da n 4 9,6 % di de sa. P ad a t ah un 19 99 , ju ml ah te rse bu t me nu run , m asi ng -m asi ng m en jad i 4 ,8% da n 2 8,6 % di ko ta d an 10 ,1% da n 3 9,8 % di de sa. Se ba lik ny a g an du m da n p rod uk ol ah an ny a, s ep ert i m ie m em pu ny ai t ing ka t pa rti sip asi ko ns um si ya ng te rus m en ing ka t, b ah ka n leb ih be sar da rip ad a ja gu ng da n u bi ka yu . S ela ma tah un 19 90 -19 99 , la ju pe rub ah an ju ml ah pe nd ud uk In do ne sia ya ng m en gk on su ms i m ie di ko ta me nc ap ai 56 ,4% di ko ta d an 67 ,0% di de sa (A no ny mo us, 20 03 ). I ron isn ya hin gg a s aa t in i g an du m sep en uh ny a ( 10 0% ) m asi h ha rus im po r. K on dis i te rse bu t te lah m en em pa tka n ne ga ra Ind on esi a s eb ag ai p en gim po r g an du m ter be sar ke -5 set ela h M esi r, U ni Er op a, Br asi lia da n J ep an g (B BC N ew s, 20 08 ). H al ini m en ye ba bk an ne ga ra Ind on esi a m em ilik i k ete rga ntu ng ga n y an g s an ga t ti ng gi ter ha da p n eg ara lai n d ala m ha l p em en uh an ke bu tuh an pa ng an ra ky atn ya d an m eru pa ka n ne ga ra de ng an ke tah an an pa ng an na sio na l y an g l em ah . Un tuk m ere du ks i p ers oa lan te rse bu t m ak a sec ara be rta ha p p erl u d iup ay ak an un tuk m en gu ran gi im po r g an du m de ng an ca ra me nsu bti tus i te pu ng ter igu de ng an tep un g u mb i-u mb ian ya ng ba ny ak di tan am ol eh ma sya rak at k ita . S ala h s atu su mb er um bi-um bia n y an g9 D a m a t : K a ra kt er is a si T ep u n g T a p io ka L a kt a t san ga t p ote ns ial ad ala h t ep un g t ap iok a. Ne ga ra kit a me rup ak an pe ng ha sil ub i k ay u t erb esa r k e-4 di du nia set ela h N ige ria , B ras il d an Th ail an d. Pa da ta hu n 2 00 5 pro du ks i u bi ka yu di In do ne sia m en ca pa i 1 9.4 59 .40 2 kg at au 9% da ri tot al pro du ks i u bi ka yu di du nia (A no ny mo us, 20 07 ). Pe rso ala n uta ma d ari te pu ng ta pio ka ad ala h mi sk in pro tei n, da n t ida k m em ilik i g lut en se hin gg a ap ab ila di gu na ka n s eb ag ai b ah an da sar pe mb ua tan ro ti ata u c ak e, ma ka ro ti a tau ca ke ya ng di ha sil ka n s uli t me ng em ba ng da n m em ilik i te kst ur ya ng ke ras . U ntu k itu m ak a p erl u d ila ku ka n m od ifik asi te pu ng ta pio ka . M od ifik asi pa ti, ter ma su k t ep un g t ap iok a, d ap at dil ak uk an de ng an be rba ga i m eto de , te rga ntu ng pa da jen is pa ti ya ng d igu na ka n da n ka rak ter ist ik pa ti ter mo dif ika si ya ng d iha sil ka n. Be be rap a fak tor dik eta hu i b erp en ga ruh te rha da p ke ce pa tan re ak si kim ia, ter ma suk re ak si m od ifik asi pa ti. M en uru t D am at et a l. , (20 07 ), p ad a p ros es sin tes is p ati -ga rut bu tir at, efe kti fit as rea ks i e ste rif ika si dit en tuk an ol eh la ma re ak si, p H su sp en si da n ko ns en tra si re ak tan , sed an gk an m en uru t T ak iza wa et a l. , (20 04 ), b ah wa pe rla ku an ok sid ati f p ad a p ati jag un g y an g k ay a a mi los a dik eta hu i d ap at m en ing ka tka n d ay a m en ge mb an g. Ha l ini be rbe da de ng an ha sil pe ne liti an ya ng di lak uk an ol eh Va tan asu ch art et a l. , (20 05 ) d an S ob ow ale et a l. , (20 07 ba hw a u ntu k m em pe rba iki sif at me ng em ba ng tep un g t ap iok a d ap at dil ak uk an de ng an fe rm en tas i ba kte ri a sam la kta t. Fe rm en tas i m eru pa ka n tah ap an p ros es ya ng pe nti ng un tuk m em pe rba iki ku ali tas te pu ng ta pio ka . Se lam a p ro se s f erm en tas i d en ga n me ng gu na ka n ba kte ri a sam lak tat , d ap at t erj ad i p ros es de gra da si p ati , de tok sif ika si HC N, da n p erb aik an fla vo r u bi ka yu . Na mu n d em kia n, pe ng gu na an ba kte ri asa m lak tat L a ct o b a ci ll u s p la n ta ru m da lam pr os es fer me nta si u bi ka yu da pa t m en ye ba bk an pr ote in ub i k ay u t err ed uk si. Ha l in i s esu ng gu hn ya tid ak di ke he nd ak i k are na ub i ka yu m eru pa ka n j en is u bi ya ng m isk in pro tei n. Ka ren a itu pe rlu di car i m eto de lai n u ntu k m ela ku ka n m od ifik asi tep un g t ap iok a. S ala h s atu m eto de ya ng cu ku p p ote nsi al un tuk di ke mb an gk an ad ala h m od ifik asi tep un g t ap iok a de ng an c ar a fe rm en ta si al am i a ta u de ng an me ng gu na ka n a sam la kta t. A ka n t eta pi sam pa i s aa t ini b elu m dik eta hu i b era pa la ma w ak tu pr os es fer me nta si t ers eb ut ha rus di lak uk an at au be rap a l am a wa ktu p ere da ma n di da lam la ru tan a sa m lak tat ter seb ut ha rus di lak uk an ag ar dip ero leh tep un g t ap iok a de ng an ka rak ter ist ik ya ng m en ye rup ai ka rak ter ist ik tep un g t eri gu . Se lai n k are na pr os es mo dif ika si s ec ara ki mi aw i, pe rub ah an ka rak ter ist ik fis ik da n k im ia p ati ju ga da pa t dil ak uk an de ng an m en yin ara n d en ga n m en gg un ak an sin ar ma tah ari . H asi l p en eli tia n m en un juk ka n b ah wa mo dif ika si o ks ida tif te pu ng ta pio ka ya ng ke mu dia n dii iku ti d en ga n p en ge rin ga n d en ga n s ina r m ata ha ri dik eta hu i d ap at m en ing ka tka n v olu me sp esi fik bi sku it, ak an te tap i b ila di ke rin gk an de ng an ov en , te rny ata bis ku it ya ng di ha sil ka n t ida k d ap at me ng em ba ng de ng an ba ik. W ala up un de mi kia n h ing ga sa at ini ju ga be lum di ke tah ui pa da pa nja ng ge lom ba ng be rap a d an de ng an la ma pe ny ina ran be rap a y an g c uk up ef ek tif un tuk m em pe rba iki sif at m en ge mb an g t ep un g t ap iok a ter mo dif ika si. O leh ka ren a it u m eru pa ka n k aji an ya ng san ga t m en ari k u ntu k m ela ku ka n p en eli tia n t en tan g mo dif ika si t ep un g t ap iok a d en ga n t uju an m en da pa tka n tep un g tap io ka te rfe rm en tas i y an g me mi lik i ka rak ter ist ik sep ert i k ara kte ris tik te pu ng te rig u M E T O D E L O G I PE N E L IT IA N M at er i P en el iti an Ba ha n u tam a u ntu k p en eli tia n i ni ad ala h t ep un g tap iok a d ari ub i k ay u y an g d ipe rol eh da ri M ala ng , Ja wa Ti mu r. B ah an -ba ha n k im ia ya ng di gu na ka n u ntu k mo dif ika si tep un g t ap iok a m en jad i te pu ng ta pio ka ter fer me nta si an tar a l ain ad ala h a sam la kta t, H Cl , Na OH , a qu ad es da n e tan ol tek nis . U ntu k a na lis is ka ra kt er ist ik fi sik d an k im ia tep un g tap io ka ter fer me nta si d ipe rlu ka n e tan ol, H Cl , K OH , in dik ato r ph en olt ali n ( pp ) d an aq ua de s. Pe ral ata n y an g d igu na ka n d ala m pe ne liti an in i an tar a l ain St ed F a st S ti re r M od el SL 24 00 , p H me ter , dig est ion un its (M icr o K jed ah l D ige sti on Ap pa rtu s), tim ba ng an an ali tik , ti mb an ga n S art ori us , in ku ba tor , mu ffl e, ov en pe ng eri ng , B rab en de r V isc oA na lys er, sen tri fus e, sh ak er, Fo uri er Tr an sfo rm In fra red (F T-IR ) in str um en t (S him ad zu Co rpo rat ion , K yo to Jap an ), wa ter ba th, m ag ne tic st irr er da n h ot pla te, s atu se t ala t b ed ah m ino r, s atu se t al at u ntu k a na lis is k ole ste rol . Di sam pin g i tu jug a d ipe rlu ka n s eju ml ah ala t-a lat ge las , sep ert i e rle nm ey er, be ke r g las , m ikr o b ure t d an al at-ala t g ela s la inn ya un tuk an ali sis ka rak ter isti k f isik , ki mi a da n f isi olo gis te pu ng ta pio ka te rfe rm en tas i.
10 G A M M A , V o lu m e 6 , N o m o r 1 , S ep te m b er 2 0 1 0 : 0 8 - 1 7 Ta ha p Pe ne liti an Pe ne liti an in i m eru pa ka n t ah ap aw al d ari re nc an a pe ne liti an m ult i ta hu n y an g d ire nc an ak an . P en eli tia n tah p a wa l in i d iba gi da lam 2 tah ap (i) sin tes is t ep un g tap iok a t erf erm en tas i, d an (ii ) k ark ter isa si fis ik da n kim ia tep un g t ap iok a t erf erm en tas i d an ap lik asi ny a pa da ca ke . Ta ha p I : Sin tes is t ep un g t ap iok a t erf erm en tas i Pe ne liti an tah ap I d ila ku ka n d en ga n t uju an un tuk me ne ntu ka n w ak tu fer me nta si, ko nse ntr asi as am lak tat da n w ak tu pe ny ina ran de ng an sin ar ult ra vio let ya ng op tim um te rha da p p ros es mo dif ika si t ep un g t ap iok a me nja di tep un g t ap iok a t erf erm en tas i. Ja lan ny a p en eli tia n Pa da ta ha p I in i m ula -m ula di sia pk an ub i k ay u va rie tas lo ka l M ala ng . U bi ka yu su da h c uk up um ur dik up as, di be rsi hk an , d icu ci, da n k em ud ian di lak uk an fer me nta si ala mi de ng an ca ra dir ed am di da lam ai r de ng an w ak tu fer me nta si ses ua i d en ga n p erl ak ua n ata u d en ga n c ara di red am di da lam lar uta n a sam lak tat 1% d en ga n wa ktu p ere nd am an se su ai de ng an pe rla ku an . S ela nju tny a um bi dip aru t, dil ak uk an pe na mb ah an d en ga n air , d ipe ras , d isa rin g, da n ke mu dia n d ila ku ka n p en ge nd ap an . T ep un g t ap iok a ya ng di pe rol eh se lan jut ny a d isi na ri d en ga n s ina r U V de ng an la ma pe ny ina ran se su ai de ng an pe rla ku an . Te rha da p t ep un g t ap iok a te rfe rm en tas i y an g d ipe rol eh dil ak uk an an ali sis de raj at su bs titu si (D S) da n d ay a me ng em ba ng . Ta hp II . Ka ra kt er isa si fis ik k im ia tep un g ter fer me nta si Pe ne liti an ta ha p I I in i d ila ku ka n d en ga n u ntu k me ng eta hu i k ara kte ris tik fis ik da n k im ia t ep un g t ap iok a ter fer me nta si ha sil m od ifi ka si de ng an ca ra pro ses fer me nta si, m od ifi ka si de ng an ca ra pe ren da ma n d i da lam la rut an as am la kta t, d an te pu ng ta pio ka ta np a mo dif ika si. Pa da pe ne liti an ta ha p I I d ila ku ka n k ara kte ris asi fis ik da n k im ia tep un g t ap iok a t erf erm en tas i h asi l mo dif ika si d en ga n p erl ak ua n y an g b erb ed a. Pe ne liti an tah ap II dil ak uk an de ng an m en gg un ak an ra nc an ga n ac ak le ng ka p ( RA L) se de rha na de ng an sa tu fak tor ya ng jen is t ep un g t ap iok a te rfe rm en tas i h asi l m od ifik asi de ng an ca ra pro ses fe rm en tas i, m od ifik asi de ng an ca ra pe ren da ma n d i d ala m lar uta n a sam la kta t, d an te pu ng tap iok a tan pa m od ifi ka si. D ata k ua nti tat if ya ng dip ero leh di lak uk an uj i st ati sti k d en ga n m en gg un ak an a n a li si s o f v a ri a n s (an ov a) da n k em ud ian di lan jut ka n de ng an uj i D un can ’s ( á= 0, 05 ) m en gg un ak an pr og ram ap lik as i S PS S 10 .0 fo r W ind ow s d an p ro gr am ST AT IS TI CA ve rsi 6. 0.
Ca
ra
an
ali
sis
a. An ali sis m ikr osk op i g ran ula pa ti An ali sis m ikr os ko pi gra nu la pa ti s eb elu m da n ses ud ah m od ifik asi di lak uk an de ng an m ikr osk op . Se be lum an ali sis di lak uk an ter leb ih du lu dis iap ka n lar ut an io di um , d an k em ud ian d ila ku ka n pe ng en ce ran 10 -1. S ela nju tny a l aru tan io diu m ya ng su da h d ien cer ka n t ers eb ut dit ete ska n d i at as ka ca be nd a d an ke mu dia n p ati ga rut se be lum ata u ses ud ah m od ifi ka si dit ab urk an d i a tas te tes an lar uta n i od ium da n k em ud ian di tut up de ng an ka ca pr ep ara t, da n an ali sis sa mp el su da h da pa t di la ku ka n. An al isi s di la ku ka n de ng an me ng gu na ka n m ikr os ko p O lym pu s C X 21 ya ng dil en gk ap i d en ga n k am era di git al. b. An ali sis pr ofi l F TI R Po la fik sas i te pu ng ta pio ka da n t ep un g t ap iok a lak tat di ten tuk an m en gg un ak an sp ek tro me ter Inf rar ed (F T-I R) m id in fr a re d de ng an fre ku en si an tar a 40 00 – 37 0 cm -1. Da sa rn ya a da lah pe ng ika tan bu tira t d ipe rki rak an pa da gu gu s -OH pa da at om C 6 , C 2 at au C 3 m ole ku l p ati da n C =O me ng ala mi vi bra si. Gu gu s te rse bu t d ap at d ide tek si pa da bi lan ga n g elo mb an g s ek ita r 1 74 0,6 4 c m -1 (S an tay an on an d W oo tth ika no kk ha n, 20 02 ). Ap ab ila g ug us te rse bu t b eri nte rak si de ng an gu gu s es te r, ma ka a ka n me ny eb ab ka n pe rub ah an pi ta ser ap an da ri s pe ktr a F T-I R y an g dih asi lka n. An ali sis pr ofi l F T-I R t ep un g t ap iok a d an te pu ng tap iok a l ak tat di lak uk an de ng an m en gg un ak an11 D a m a t : K a ra kt er is a si T ep u n g T a p io ka L a kt a t me tod e y an g d idi sk rip sik an ol eh Si ng h et a l. , (20 04 .A na lis is s pe ktr a F TI R d ila ku ka n d en ga n FT IR sp ek tro me ter m en gg un ak an K Br .A lat ter seb ut dio pe ras ika n d en ga n r eso lus i 4 cm -1 da n sca nn ing pa da re nta ng an an tar a 4 00 0 – 37 0 c m -1 . c. D ay a m en ge mb an g d an ke lar uta n Da ya m en ge mb an g da n ke lar uta n dia na lis is de ng an me ng gu na ka n me to de ya ng dik em ba ng ka n ole h La wa l e t a l. , (2 00 4) . Se ba ny ak 1 g ram sa mp el dim asu kk an ke da lam tab un g r eak si d an ke mu dia n d itim ba ng (W 1 ). P ati ter seb ut ke mu dia n d idi spe rsi ka n d i d ala m 50 cm 3 air d est ila t d an k em ud ian d ivo rte k. Di sp ers i ter seb ut ke mu dia n d ipa na sk an pa da su hu 95 o C sel am a 3 0 m en it d i d ala m w a te r b a th , di din gin ka n sam pa i d en ga n s uh u 3 0 ± 2 o C da n k em ud ian di se ntr ifu se p ad a 50 0 rp m se lam a 15 m en it. Su pe rna tan di pis ah ka n d en ga n p ad ata n ( ge l). Da ri s up ern ata n y an g t ela h d ipe rol eh ke mu dia n dia mb il s eb an ya k 5 m l, dim asu kk an ke da lam bo tol tim ba ng ya ng su da h d ike tah ui be rat ny a d an ke mu dia n d ike rin gk an pa da su hu 10 0 o C s am pa i be rat ny a k on sta n. Re sid u y an g d ipe rol eh se tel ah pe ng eri ng an su pe rna tan m en un juk ka n j um lah pa ti ya ng lar ut di da lam air . K ela rut an di hit un g s eb ag ai gra m pe r 1 00 gr am pa ti (d ry b a si s) . Re sid u y an g dip ero leh da ri h asi l se ntr ifu se ke mu dia n d itim ba ng (W2 ) d an di gu na ka n u ntu k m en gh itu ng da ya me ng em ba ng . D ay a m en ge mb an g ( %) di hit un g de ng an ru mu s: Ă LJĂ Ɖ ĞŶ ŐĞ ŵ ďĂ ŶŐ ;й Ϳс ;tϮ Ͳ tϭ Ϳͬ ď Ğƌ Ăƚ ƐĂ ŵ ƉĞ ů dž ϭϬ Ϭй Di ma na: • W1 ad ala h b era t sa mp el aw al • W 2 ad ala h r esi du ya ng di pe rol eh da ri ha sil sen trif use ke mu dia n d itim ba ng Se da ng ka n k ela rut an di hit un g d en ga n r um us: < Ğ ůĂ ƌƵ ƚĂ Ŷ ; й Ϳ с t ϰ ͬ t ϯ dž ϭ Ϭ Ϭ й Di ma na : • W 3 ad ala h b era t 5 m l su pe rna tan (g ) • W 4 ad ala h b era t re sid u y an g d ipe rol eh se tel ah pe ng eri ng an su pe rna tan (g ) H A SI L D A N P E M B A H A SA N M ik ro sk op i g ra nu la p at i Um bi ka sav a m eru pa ka n sal ah sa tu su mb er ka rbo hid rat ya ng te lah la ma di ke na l o leh m asy ara ka t pe de saa n. Pa da um um ny a g aru t d iko ns um si da lam be ntu k u mb i y an g d im asa k a tau da lam be ntu k o lah an da ri pa ti y an g die ks tra k da ri um bi. P ati k asa va me ng an du ng ka da r a ir 1 6,4 7% , ka da r a bu 0,1 8% , ka da r lem ak 0, 08 %, pr ote in 0,4 5% da n p ati 80 ,73 %. Gr an ula p ati k as av a me mi lik i b en tuk y an g spe sif ik dib an din gk an de ng an be ntu k g ran ula da ri j en is pa ti y an g l ain ny a ( Ga mb ar 3). G ran ula pa ti k asa va be rbe tuk o va l. B erd asa rka n Ga mb ar 3 dik eta hu i ba hw a t erd ap at pe rbe da an ya ng sa ng at sig inf ika n an tar a m orf olo gi gra nu la p ati ka sav a a lam i d an gr an ula pa ti ka sav a f erm en tas i. Pa da gr an ula pa ti ka sav a ala mi tid ak tam pa k t erd ap at g ore san ata u r eta ka n, ak an tet ap i p ad a g ran ula pa ti f erm en tas i te rda pa t re tak an pa da pe rm uk aan gr an ula . H al i ni did ug a s eb ag ai a kib at da ri ak iba t a kti vit as b ak ter i a sa m lak tat (B AL ) pe ng ha sil en zim am ilo liti k y an g t erd ap at di da lam ai r ya ng di pe rgu na ka n u ntu k m ere nd am ub i t ers eb ut sel am a p ros es fer me nta si b erl an gs un g. Be ntu k y an g de mi kia n m em un gk ink an en zim ata u s en ya wa lai nn ya leb ih mu da h u ntu k m ela ku ka n p en etr asi ke da lam gra nu la pa ti k asa va . H asi l in i b erb ed a d en ga n h asi l pe ne liti an yang di lak uk an ol eh Bh osa le d an Si ng ha l (2 00 6), ba hw a m od ifi ka si pa ti O SA da ri pa ti j ag un g t ida k me rub ah m orf olo gi pa ti. H al i ni me nu nju kk an ba hw a su ks ini las i o kte nil ti da k m en ye ba bk an pe rub ah an ka rak ter ist ik str uk tur al g ran ula pa ti. M en uru t B eta nc ur et a l. , 19 97 , b ah wa pa ti C a n a va li a ase tat me mi lik i ko mp os isi k im ia ya ng ti da k be rbe da d en ga n pa ti asl iny a. Na mu n de mi kia n pa ti ase tila si dik eta hu i me mi lik i s ifa t-s ifa t f un gs ion al ya ng le bih b aik dib an din gk an de ng an pa ti a lam i, m isa lny a m em ilik i su hu ge lat ina si da n r etr og rad asi ya ng le bih re nd ah sei rin g d en ga n m en ing ka tny a g ug us as eti l. H al ini san ga t p en tin g k are na un tuk da pa t d igu na ka n s eb ag ai
12 G A M M A , V o lu m e 6 , N o m o r 1 , S ep te m b er 2 0 1 0 : 0 8 - 1 7 th ic ke n in g ya ng ba ik ma ka pa ti h aru s m em ilik i su hu ge lat ina si y an g r en da h. Pr ofi l F TI R tep un g k asa va da n t ep un g k asa va fer me nta si Pr ofi l F T-IR te pu ng ka sav a d an te pu ng ka sav a fer me nta si d itu nju kk an pa da G am ba r 4 . B erd asa rka n Ga mb ar 8 d an 9 dik eta hu i b ah wa pr ofi l F T-IR pa da ren tan ga n p an jan g g elo mb an g a nta ra 40 00 -50 0 c m -1 dik eta hu i b ah wa pa da te pu ng ka sav a a lam i te rda pa t 12 le mb ah , d em iki an ju ga ya ng te rda pa t p ad a t ep un g ka sav a f erm en tas i ju ga te rda pa t 1 2 l em ba h. Pr ofi l ter seb ut me nu nju kk an po la ya ng se rup a d en ga n j en is pa ti a lam i d an pa ti a set at d ari be be rap a je nis pa ti s ep ert i da ri pa ti jag un g, pa ti ke nt an g da n pa ti be ra s (S an tay an on , R . a nd J. W oo tth ika no kk ha n, 20 02 ). Pa da te pu ng ka sav a f erm en tas i ti da k d iju mp ai lem ba h b aru . H al ini m en un juk ka n b ah wa te rja di pe mb en tuk an gu gu s b aru ak iba t p ros es fer me nta si. Ar tin ya ba hw a p ros es fer me nta si ka sav a m en jad i tep un g ka sa va fe rm en tas i t ida k me ny eb ab ka n pe rub ah an st ruk tur ki mi a t ep un g k asa va . Ha l i ni be rbe da d en ga n ha sil p en eli tia n Xi et a l. (20 06 ). Be rda sar ka n h asi l p en eli tia n t ers eb ut dik eta hu i b ah wa pro ses m od ifik asi pa ti d ap at m en ye ba bk an pe rub ah an str uk tur pa ti y an g d ita nd ai d en ga n t erb en tuk ny a le mb ah ba ru ad a a bs orb an si 17 40 ,54 cm -1 . S ela in ter be ntu k lem ba h b aru pa da ab so rba ns i 1 74 0,5 4 c m -1 , p ad a p ati pro pin at jug a t erb en tuk le mb ah ba ru pa da ab so rba ns i 10 83 ,9 cm -1 ya ng be rka ita n d en ga n s tru ku r a mo rph ou s di da lam pa ti. Ab so rba ns i p ad a p an jan g g elo mb an g 10 47 cm -1 be rka ita n d en ga n s tru ku r k ris tal in di da lam pa ti, da pa t m en ing ka tka n b ag ian am orp ho us pa ti g aru t. A: G ran ula pa ti k as av a a lam i B: G ran ula pa ti k as av a f erm en tas i
Ga
mb
ar
4.
P
ro
fil
FT
IR
te
pu
ng
ka
sav
a a
lam
i (A
) d
an
te
pu
ng
ka
sav
a
fer
me
nta
si (
B)
Ga
mb
ar
3.
M
ikr
osk
op
ik
gr
an
ula
pa
ti k
asa
va
(p
erb
esa
ra
n 4
00
x)
13 D a m a t : K a ra kt er is a si T ep u n g T a p io ka L a kt a t Ka rak ter ist ik tep un g k asa va da n t ep un g k asa va fer me nta si Ad a b eb era pa ta ha pa n d ala m pe mb ua tan te pu ng ka sa va fe rm en tas i, an tar a lai n pe ng up as an d an pe nc uc ian u bi k ay u, pe mo to ng an k ec il-ke cil , fer me nta si, pe ny aw uta n, p en ge rin ga n d an pe ne pu ng an . Be rda sar ka n a na lis a r ag am di ke tah ui ba hw a p erl ak ua n fer me nta si ala mi tid ak be rpe ng aru h n ya ta ter ha da p ren de me n. Re rat a n ila i re nd em en ak iba t p erl ak ua n fer me nta si d ap at dil iha t p ad a G am ba r 5 . Be rda sar ka n d ata te rse bu t m en un juk ka n b ah wa ad a k ec en de run ga n s em ak in lam a p ros es fer me nta si be rla ng su ng re nd em en ak an m en uru n. Ha l in i d idu ga sem ak in lam a p ros es fer me nta si a ka n m en ye ba bk an pe nin gk ata n j um lah pa ti y an g l aru t d ala m air se hin gg a ren de me n a ka n m en uru n. Re nd em en ya ng di ha sil ka n da ri l am a f erm en tas i 6 0 j am le bih re nd ah da ri r era ta ren de me n y an g d iha sil ka n d ari pr os es pe mb ua tan tep un g ka sav a. M en uru t S oe ha rdj o, 20 09 b ah wa ren de me n t ep un g k asa va se kit ar 30 %, ar tin ya da ri 1 00 kg ub ika yu se ga r a ka n d ipe rol eh se kit ar 30 % tep un g ka sav a. 0 5 1 0 1 5 2 0 2 5 3 0 3 5 1 2 1 4 3 6 4 8 6 0 Nil ai L a m a F e rm e n ta s i (j a m ) R e n d e m e n ( % ) K a d a r A ir ( % ) K a d a r A b u ( % )
Ga
mb
ar
5.
H
ub
un
ga
n a
nta
ra
la
ma
fe
rm
en
tas
i te
rh
ad
ap
re
de
me
n (
%
),
ka
da
r a
ir (
%
) d
an
ka
da
r a
b t
ep
un
g t
ap
iok
a f
erm
en
tas
i
Be rda sar ka n an ali sa rag am d ike tah ui ba hw a pe rla ku an fe rm en tas i a lam i ti da k b erp en ga ruh ny ata ter ha da p ka da r a ir. Re rat a n ila i k ad ar air ak iba t pe rla ku an fe rm en tas i d ap at dil iha t p ad a G am ba r 5 . Be rda sar ka n da ta ter seb ut dik eta hu i b ah wa la ma fer me nta si 6 0 j am da pa t m en gh asi lka n t ep un g d en ga n ka da r a ir y an g c en de run gn leb ih tin ng gi. H al i ni did ug a ba hw a s em ak in lam a p ros es fer me nta si a ka n s em ak in ba ny ak ai r y an g t era bs orb si d ala m pa ti a tau ja rin ga n sel te pu ng ka sav a. M en uru t S en tot Pr asa sto ka da r air ya ng te rla lu tin gg i m en ye ba bk an pr od uk m ud ah dit um bu hi jam ur, ya ng da pa t m en ga kib atk an pe rub ah an wa rna at au ba u, pa da ak hir ny a p rod uk m en jad i ru sak da n t ida k t ah an lam a. W ala up un pr od uk cu ku p k eri ng , jik a p ros es pe ng eri ng an ny a k ura ng ba ik ka ren a te rla lu lam a, ke mu ng kin an ja mu r d ap at tum bu h d an te rja di fer me nta si s ela ma pr od uk di ke rin gk an . B erd asa rka n pe rsy ara tan m utu SN I N om or 24 64 -19 90 (T ab el 3.) ka nd un ga n k ad ar air te pu ng ka sav a m ak sm al 12 %. Ha l in i m en un juk an da ri a sp ek ka nd un ga n k ad ar air tte pu ng ka sav a f erm en tas i su da h m em en uh i st an da rt pe rsy ara tan m utu SN I. Ka da r a ir tep un g ka sav a d an te pu ng k asa va fer me nta si rel ati f s am a j ika di ba nd ing ka n p ati sa gu 12 % (P oln ay a, 2 00 5; Sa id, 20 05 ). Ka da r a mi los a p ati ga rut re lat if r en da h, ya itu se kit ar 20 ,03 %, leb ih ren da h bil a d iba nd ing ka n k ad ar am ilo sa pa ti j ag un g ( 25 %) , da n p ati ya m 30 %, p ati sa gu se kit ar 27 % (P oln ay a, 20 05 ; S aid , 2 00 5) . K an du ng an a mi lo sa a ka n me mp en ga ruh i l aju re tro gra da si pa ti ga rut . La ju ret rog rad asi se pe rti diu ng ka pk an ol eh Ja co bs on et a l . (19 97 ) d ipe ng aru hi ole h b eb era pa fa kto r m eli pu ti r asi o am ilo sa da n a mi lop ek tin , su hu , ko nse ntr asi pa ti, s um be r bo tan i p ati d an ad an ya b ah an la in. R etr og rad as i me nja di sal ah sa tu ke nd ala da lam pe ng gu na an pa ti da lam in du str i p an ga n. Us ah a m em od ifi ka si pa ti ba ny ak di lak uk an un tuk m en ga tas i k ele ma ha n p ati ala mi .14 G A M M A , V o lu m e 6 , N o m o r 1 , S ep te m b er 2 0 1 0 : 0 8 - 1 7 Be rda sar ka n an ali sa rag am d ike tah ui ba hw a pe rla ku an fe rm en tas i a lam i ti da k b erp en ga ruh ny ata ter ha da p k ad ar ab u. Re rat a n ila i k ad ar ab u a kib at pe rla ku an fe rm en tas i d ap at dil iha t p ad a G am ba r 5 . Be rd as ark an d ata te rse bu t d ike tah ui ba hw a ad a ke ce nd eru ng an se ma kin la ma p ro se s f erm en tas i be rla ng su ng ka da r a bu ak an m en uru n. Ha l in i d idu ga ka ren a p ati y an g lar ut sel am a p ros es fer me nta si. M en uru tW ido wa ti, 20 09 Te pu ng an ek a u mb i y an g dip ros es me lal ui ca ra pe ny aw uta n m em pu ny ai ka da r ab u rat a-r ata 1 .2-1.8 %. S ed an gk an m en uru t S NI No mo r 2 46 4-1 99 0 (T ab el 3.) % k ad ar ab u ya ng dip ers ya rat ka n m ak sim al 1,5 %. H al ini m en un juk an ba hw a pe rla ku an fe rm en tas i a lam i d ari a sp ek ka nd un ga n ka da r a bu ny a be lu m me me nu hi pe rsy ara tan se su ai sta nd art m utu SN I. Be rd as ak an an ali sa ra ga m dik eta hu i b ah wa pe rla ku an f er me nt as i a la mi te pu ng k as av a be rpe ng aru h s an ga t n ya ta. R era ta nil ai vis ko sit as ak iba t p erl ak ua n f erm en tas i a lam i d ap at dil iha t p ad a
Ta
be
l 2
. R
era
ta
vis
ko
sit
as,
da
ya
m
en
ge
mb
an
g,
ke
lar
uta
n d
an
ka
da
r s
era
t te
pu
ng
ka
sav
a
ak
iba
t p
erl
ak
ua
n f
erm
en
tas
i a
lam
i
La
ma
Fe
rm
en
tas
i
(ja
m)
Vi
sk
osi
tas
(m
P.a
.s)
Da
ya
M
en
ge
mb
an
g
(%
)
Ke
lar
uta
n
(%
)
Ka
da
r S
era
t
(%
)
12 22 83 ,33 a 71 6,1 4a b 90 ,52 ab 7,6 6a 24 26 11 ,17 ab 56 3,7 5a 85 ,38 a 7,0 0a 36 28 22 ,27 a 80 6,8 8b 91 ,30 b 7,6 6a 48 20 77 ,88 a 85 7,5 1b 91 ,54 b 9,6 6b 60 43 62 ,77 c 87 3,9 4b 92 ,14 b 7,6 6a Ke ter an ga n: An gk a y an g d iik uti hu ru f y an g s am a p ad a k olo m ya ng sa ma m en un juk ka n tid ak be rb ed a n ya ta de ng an uj i D un ca n ( DM RT ) 5 %. Da ri d ata tab el d ike tah ui nil ai v isk osi tas ter tin gg i pa da pe rla ku an A 5(T KF 60 ja m) se be sar 43 62 .77 mP .a. s d an pe rla ku an A4 (T KF 48 ja m) m em ilik i n ila i ter en da h ya itu se be sa r 2 07 7.8 8 mP .a. s. Ha l i ni me nu nju ka n b ah wa pa da sa at fer me nta si mi kro ba ya ng tu mb uh ak an m en gh asi lka n e nz im pe kti no liti k d an sel lul oli tik ya ng da pa t m en gh an cu rka n d ind ing se l ub ika yu se de mi kia n r up a s eh ing ga te rja di lib era si gra nu la p ati . P ros es lib era lis asi in i ak an m en ye ba bk an pe rub ah an ka rak ter ist ik da ri t ep un g y an g d iha sil ka n be rup a n aik ny a v isk os ita s. H al ini di seb ab ka n k are na se lam a f erm en tas i m ikr ob ia ak an m en de gr ad as i din din g s el ya ng m en ye ba bk an pa ti d ala m sel ak an ke lua r, s eh ing ga ak an m en ga lam i g ela tin isa si d en ga n pe ma na san (A no nim , 2 00 9). Pe nin gk ata n v isk os ita s dis eb ab ka n k are na ai r y an g d ulu ny a b era da di lua r ga rnu la pa ti d an be ba s b erg era k s eb elu m ter su sp en si dip an ska n, kin i su da h b era da da lam bu tir-bu tir pa ti d an tid ak da pa t b erg era k d en ga n b eb as lag i ( W ina rno 20 02 ). Berda sar ka n an ali sa rag am d ike tah ui ba hw a pe rla ku an fe rm en tas i a lam i sa ng at be rpe ng aru h n ya ta pa da da ya ke mb an g d ari te pu ng ka sav a f erm en tas i. Re rat a n ila i d ay a k em ba ng te pu ng ka sav a f erm en tas i ak iba t p erl ak ua n f erm en tas i a lam i d ap at dil iha t p ad a Ta be l 2 . D ari da ta tab el dik eta hu i n ila i d ay a k em ba ng ter tin gg i p ad a p erl ak ua n A 5 (T KF 6 0 jam ) y ait u se be sa r 8 73 .94 %. S ed an gk an A 2 (T KF 2 4 jam ) me mi lik i n ila i d ay a k em ba ng te rke cil ya itu se be sar 56 3.7 5% . H al ini m en un juk an ba hw a s em ak in lam a wa ktu fe rm en tas i m ak a d ay a k em ba ng da ri t ep un g ka sav a a ka n s em ak in ba ik. H al ter seb ut dik are na ka n pa da pr os es fer me nta si m ikr ob a y an g t um bu h d ap at me ng ha nc urk an di nd ing se l u bi ka yu se hin gg a t erj ad i lib era si gra nu la pa ti. Pr os es lib era lis asi in i a ka n me ny eb ab ka n p eru ba ha n k ara kte ris tik da ri tep un g ya ng di ha sil ka n d ian tar an ya ad ala h k em am pu an ge las i (A no nim , 2 00 9). Pr os es ge lat ini sas i p ati in i a da lah dim an a g ran ula pa ti d ibu at me mb en gk ak lu ar bia sa, tet ap i t ida k da pa t k em ba li pa da k on dis i s em ula (W ina rno , 2 00 2). Be rda sar ka n an ali sa rag am d ike tah ui ba hw a pe rla ku an fe rm en tas i b erp en ga ruh ny ata pa da da ya ke lar uta n d ari te pu ng ka sav a f erm en tas i a lam i. R era ta15 D a m a t : K a ra kt er is a si T ep u n g T a p io ka L a kt a t nil ai ke lar uta n tep un g ka sa va a kib at pe rla ku an fer me nta si a lam i d ap at dil iha t p ad a T ab el 2. Da ri d ata ta be l d ike tah ui ba hw a n ila i k ela rut an da ri t ep un g k asa va fe rm en tas i te rtin gg i p ad a p erl ak ua n A5 (T KF 6 0 jam ) y ait u se be sa r 9 2.1 47 % d an pe rla ku an A2 (T KF 24 ja m ) m em ilik i n ila i k ela rut an ter en da h y ait u s eb esa r 8 5.3 8% . B erd asa rka n d ata ter seb ut me nu nju ka n b ah wa se ma kin la ma w ak tu fer me nta si y an g d ila ku ka n m ak a n ila i k ela rut an da ri tep un g k asa va fe rm en tas i in i s em ak in be sar . H al ini dik are na ka n m ikr ob a y an g t um bu h s ela ma pr os es fer me nta si a ka n m en gh asi lka n e nz im pe kti no liti k d an sel lul oli tik ya ng da pa t m en gh an cu rka n d ind ing se l ub ika yu se de mi kia n r up a s eh ing ga te rja di lib era si gra nu la p ati . P ros es lib era lis asi in i ak an m en ye ba bk an pe rub ah an ka rak ter ist ik da ri t ep un g y an g d iha sil ka n be rup a n aik ny a v isk os ita s, k em am pu an ge las i, d ay a reh idr asi , d an ke mu da ha n m ela rut (A no nim , 2 00 9). Be rda sar ka n an ali sa rag am d ike tah ui ba hw a pe rla ku an fe rm en tas i b erp en ga ruh ny ata pa da se rat ka sar da ri tep un g k asa va fe rm en tas i. Re rat a n ila i ke lar uta n t ep un g k asa va ak iba t p erl ak ua n f erm en tas i ala mi da pa t d ilih at pa da Ta be l 2 . Da ri d ata ta be l d ike tah ui ba hw a n ila i se rat ka sar ter tin gg i p ad a p erl ak ua n T KF 48 ja m ya itu se be sar 9.6 6% da n p erl ak ua n T KF 24 jam m em ilik i n ila i se rat ka sar ter en da h y ait u s eb esa r 7 %. H al i ni me nu nju kk an ba hw a p ros es fer me nta si me mp en ga ruh i n ila i s era t ka sar ya ng di ha sil ka n. Di ka ren ak an se ma kin la ma pro ses fe rm en tas i s em ak in ba ny ak di nd ing se l d ari sin gk on g y an g p ec ah ya ng m en ga kib atk an te pu ng ka sav a y an g d iha sil ka n m en jad i h alu s d an ka nd un ga n ser at ya ng tid ak te rla lu tin gg i. Ka da r H CN da n k ad ar pa ti Be rda sar ka n an ali sa rag am d ike tah ui ba hw a pe rla ku an fe rm en tas i d en ga n b erp en ga ruh ny ata pa da ka nd un ga n HC N da ri tep un g ka sav a f erm en tas i. Re rat a n ila i k ela rut an te pu ng ka sav a a kib at pe rla ku an fer me nta si a lam i d ap at dil iha t p ad a T ab el 3.
Ta
be
l 3
. R
era
ta
ka
da
r H
CN
da
n k
ad
ar
pa
ti t
ep
un
g k
asa
va
ak
iba
t p
erl
ak
ua
n f
erm
en
tas
i a
lam
i
La
ma
Fe
rm
en
tas
i
(ja
m)
Ka
da
r H
CN
(m
g/1
00
0g
)
Ka
da
r P
ati
(%
)
12 3,7 0b 84 ,21 a 24 2,7 0a b 75 ,67 ab 36 1,9 7a 70 ,65 b 48 1,1 2a 65 ,47 bc 60 1,8 6a 58 ,47 c Ke ter an ga n: An gk a y an g d iik uti hu ru f y an g s am a p ad a k olo m ya ng sa ma m en un juk ka n t ida k be rb ed a n ya ta de ng an uj i D un ca n ( DM RT ) 5 %. fe rm en tas i t ep un g ka sa va d ap at me nu ru nk an ka nd un ga n H CN at au as am sia nid a, k are na sif at asa m sia nid a s ela in mu da h l aru t d ala m air ju ga m ud ah me ng ua p k are na pa na s. Be rda sar ka n an ali sa rag am d ike tah ui ba hw a pe rla ku an fe rm en tas i b erp en ga ruh sa ng at ny ata pa da ka nd un ga n p ati da ri t ep un g k asa va fe rm en tas i. R era ta nil ai pa ti t ep un g k asa va ak iba t p erl ak ua n f erm en tas i ala mi da pa t d ilih at pa da Ta be l 3 . Da ri d ata ta be l d ike tah ui ba hw a p erl ak ua n A 1 (T KF 12 jam ) m em ilik i k an du ng an Pa ti y an g t ert ing gi ya itu se be sar 84 .21 % da n p erl ak ua n A 5 ( TK F 6 0 j am ) Da ri da ta tab el dik eta hu i b ah wa n ila i H CN ter tin gg i p ad a p erl ak ua n A 1 ( TK F 1 2 j am ) s eb esa r 3.7 0 mg /10 00 g da n pe rla ku an A 4 (T KF 4 8 jam ) me mi lik i n ila i H CN ya ng re nd ah ya itu se bd esa r 1 .12 mg /10 00 g. Ha l in i m en un juk an ba hw a la ma ny a w ak tu fer me nta si me mp en ga ru hi ka nd un ga n HC N da ri tep un g k asa va fe rm en tas i. H al i ni did ug a k are na H CN ya ng te rka nd un g d ala m tep un g k asa va se ba gia n b esa r su da h l aru t d ala m air fe rm en tas i d an ju ga ak iba t pe ng eri ng an te pu ng ya ng di lak uk an . M en uru t S en tot Pr as as to da lam a sp ek p ro du ks i t ep un g ka sa va me ny eb ut ka n ba hw a pr os es p en ge rin ga n da n16 G A M M A , V o lu m e 6 , N o m o r 1 , S ep te m b er 2 0 1 0 : 0 8 - 1 7 me mi lik i k an du ng an pa ti y an g t ere nd ah ya itu 58 .47 %. Ha l i ni me nu nju ka n ba hw a s em ak in lam a w ak tu fer me nta si m en ga kib atk an m en uru ny a k an du ng an pa ti da ri t ep un g k asa va ya ng di ha silk an . H al t ers eb ut did ug a ka ren a s ela ma pr ose s fe rm en tas i ju ml ah pa ti y an g l aru t da lam ai r m en ing ka t. M en uru t S en tot Pr asa sto 20 09 , da lam pr os es pe ng ola ha n m en jad i t ep un g, ka sav a da pa t m en ga lam i p en uru na n a tau ke hil an ga n s eb ag ian ka da r p ati ny a. Pe nu run an te rse bu t d ap at dis eb ab ka n an tar a l ain ol eh pr os es pe ng eri ng an ya ng te rla lu lam a, ya itu ad an ya fe rm en tas i p ati ol eh ja mu r. S ela in itu pro ses fe rm en tas i ju ga m en ye ba bk an lib era si g ran ula pa ti. S ed an gk an m en ur ut W ina rto (1 99 9 d a la m Ok tav ia, 20 06 ) b ah wa ka nd un ga n p ati da lam te pu ng cu ku p p en tin g d im an a s em ak in tin gg i k an du ng an pa tin ya , s em ak in dik eh en da ki ole h ko ns um en . Be rda sar ka n an ali sa De G arm o da lam p en en tua n pe rla ku an te rba ik da ri pro ses p em bu ata n tep un g ka sav a f erm en tas i a lam i d ike tah ui ba hw a p erl ak ua n ter ba ik ad ala h p erl ak ua n A 5 y ait u p em bu ata n t ep un g ka sav a f erm en tas i se lam a 6 0 j am . K E SI M PU L A N D A N S A R A N Be rda sar ka n d ata ya ng te lah di da pa tka n d ari pe ne lit ian y an g tel ah d ila ku ka n da pa t d iam bil ke sim pu lan , se ba ga i b eri ku t: 1. La ma fe rm en tas i d ala m pe mb ua tan te pu ng ka sav a b erp en ga ruh ny ata pa da da ya ke mb an g, ke lar uta n, ser at ka sar , p ati da n v isk os ita s d ari tep un g k asa va . 2. Ad an ya pe rba ika n s ifa t f isi k & ki mi a t ep un g me mu ng kin ka n be rba ga i p rod uk d ap at dib ua t me ng gu na ka n b ah an ba ku da ri t ep un g k asa va fer me nta si. D A FT A R P U ST A K A An nis on , G ., R .J. Ill ma n a nd D .L . T op ing . 2 00 3. Ac ety lat ed , p ro pio ny lat ed o r b uty ry lat ed sta rch es rai se lar ge bo we l sh ort -ch ain fa tty ac ids pr efe ren tia lly w he n fed to ra ts. J . N utr . 13 3:3 52 3-3 52 8. An on ym ou s. 20 07 . B ule tin Pe ma sar an In ter na sio na l, Di rek tor at P em asa ran In ter na sio na l, D ire kto rat Jen de ral P en go lah an d an P em asa ran H asi l Pe rta nia n, Ok tob er 20 07 . An on ym ou s. 20 08 . H arg a t eri gu ak an te rus na ik. Ha ria n S ua ra Ka rya , 1 5 J an ua ri 2 00 8. BB C Ne ws . 8 A pri l 2 00 8 Br ou ns , F ., B. K ett litz an d E. A rri go ni. 2002. Re sis tan t st arc h a nd “t he bu tyr ate re vo lut ion ”. T re n d s in F o o d S ci en ce & T ec h n o lo g y 13 : 25 1-26 1. Ce red a, M .P. , O . V ilp ou x, an d I .M . D em iat e. 20 03 . M od ife d sta rc h. D i d a la m Bo ok 3 -Te ch no log y, us e a nd po ten tia liti es of La tin Am eri ca n s tar ch y t ub ers . C PC In ter na tio na l, M ilh o, B ras il. Da ma t, H ary ad i, Y . M ars on o d an M .N . C ah ya nto . 2007. Efektifitas lama reaksi dalam proses sin tes is pa ti-ga rut bu tir at. J urn al Pe ne liti an AG RI TE K Vo l. 1 5, NO . 5 : 1 00 9-1 01 3. Da ma t, H ary ad i, Y . M ars on o d an M .N . C ah ya nto . 20 08 . E fek tif ita s p H da n k os en tra si bu tir at an hid rid a s ela ma bu tir ilis asi pa ti g aru t. J urn al AG RI TE CH , J ur na l T era kr ed ita si, Vo l 2 8 No mo r 2 Ta hu n 2 00 8. Go ni, I. , a nd A .G arc ia-Al on so . 20 00 . In vit ro fer me nta tio n o f d iff ere nt typ es of á-a my las e res ist an t c orn sta rch es. E ur Fo od Re s T ec hn ol 21 1: 31 6-3 21 . Ha ra, H ., S . H ag a, Y. Ao ya ma an d S . K iri ya ma . 19 99 . S ho rt-ch ain fa tty a cid s su pp re ss ch ole ste rol sy nth esi s in ra t li ve r a nd in tes tin e. J. N utr . 1 29 : 9 42 –9 48 . Ha rya di. 20 03 .A my llo liti c d eg rad ati on si tes of hy dr ox yp ro py l s tar ch . Pr oc ed ing s S tar ch Upda te 2003, 12 – 20 July 2003, Pa tta ya . M ars on o, Y. 20 04 . S era t P an ga n d ala m Pe rsp ek tif Ilm u G izi . P ida to Pe ng uk uh an Ja ba tan G uru Be sar p ad a F ak ult as Te kn olo gi Pe rta nia n, Un ive rsi tas G ad jah M ad a, Y og ya ka rta . Nu ge nt, A. P. 20 05 . H ea lth pr op ert ies of re sis tan t sta rch . R ev iew . B rit is Nu tri tio n F ou nd ati on Nu trit ion Bu lle tin , 3 0:2 7-5 4.
17 D a m a t : K a ra kt er is a si T ep u n g T a p io ka L a kt a t Ob oh , G .,A .A .A kin da hu ms i a nd A .A . O sh od i. 20 05 . N utr ien t a nd an ti-nu tri en t c on ten t o f A sp er g il lu s n ig er -fer me nte d c ass av a p rod uc ts (fl ou r a nd ga ri) . J. of Fo od C om po sit ion an d An aly sis 15 : 6 17 -62 2. Re ev es, P. G., F. H. N iel sen an d G .C . F ah ey . 1 99 3. AI N-93 pu rif ied di ets fo r la bo rat oy ro de nts : fin al r ep ort of th e A me ric an In stit ute of Nu trit ion ad ho c w riti ng co mm itte e o n t he re for mu lat ion of the AI N-76 A r od en t d iet .A me ric an In sti tut e of Nu tri tio n 0 02 2.3 16 6: 19 39 -19 51 . Sa jila ta, M .G ., R . S . S ing ha i a nd P. R. K ulk ka rni . 20 06 . R es ist an t sta rc h –A R ev ie w. co mp reh en siv e r ev iew s i n f oo d s cie nc e a nd foo d s afe ty, Vo l. 5 : 1 -17 . Sa id, M . 2 00 5. Pe mb ua tan da n k ara kte ris asi pa ti sag u a set il p ad a e dib le fil m ya ng di ha sil ka n. Th esi s M ag ist er, Se ko lah Pa sca Sa rja na U GM . Se gu ra , M .E .M . an d E. E. P Si ra . 2 00 3. Ch ara cte ris tic of na tiv e a nd m od ifi ed ca ssa va sta rch es by sc an nin g e lec tro n m icr os co py an d X-ray di ffr ac tio n t ec hn iqu es. C ere al Fo od s W orl d, Vo l. 4 8(2 ):7 8-8 1. Sin gh , N ., D . C ha wl a a nd J. Sin gh . 2 00 4. In flu en ce of a ce tic a nh idr ida o n ph ys ico ch em ica l, mo rph olo gic al an d t he rm al pro pe rti es of co rn an d p ota to sta rch . F oo d C he mi str y 8 6:6 01 -60 8. So bo wa le, A. O. ,T .O O lur in an d O .B . O ye wo le. 20 07 . E ffe ct o f la cti c a cid ba cte ria sta rte r c ult ure fer me nta tio n of ca ssa va o n ch em ica l a nd sen so ry ch ara cte ris tic s o f f ufu fl ou r. Af r. J . Bi ote ch no l.V ol. 6( 16 ): 1 95 4-1 95 8. Ta kiz aw a, F.F ., G . O . d a S ilv a, F. E. K on ke l a nd I. M . D em iat e. 2 00 4. C ha rac ter iza -ti on o f tro pic al sta rch es mo dif ied w ith p ota ssi um pe rm an ga na te an d lac tic a cid . Br az ili an Ar ch ive s o f B iol og y an d Te ch no log y an Int ern ati on al Jo urn al, Vo l. 4 7 ( 6): 92 1-9 31 . Te ste r, R .F. , J . K ark ala s a nd X .Q i. 20 04 . S tar ch str uc tur e a nd di ge sti bil ity en zy me -su bs tra te rel ati on sh ip. Wo rld ’s P ou ltry Sc ien ce Jo urn al, Vo l. 6 0: 18 6-1 95 . To pp ing , D .L. an d P .M . C lift on . 2 00 1. Sh ort -ch ain fat ty ac ids an d h um an ko lon ic fun tio n: rol es of res ist an t st arc h a nd no nst arc h p oly sac ch ari de s. Ph ys iol og ica l R ev iew s V ol. 81 (3) : 1 03 1-1 06 4. W ilk ins , M .R ., P. W an g, L. X u, Y. N iu, M .E . Tu mb les on an d K .D . R au sch . 2 00 3. Va ria bil ity in sta rch ac ety lat ion ef fic ien sy fro m co mm erc ial wa xy co rn hy bri ds. C ere al C he mi str y 8 0(1 ):6 8-71. Va tan asu ch art , N ., O . N aiv iku l, S . C ha rao en rei n a nd K. S rir oth . 2 00 5. M ole ku ler pr op ert ies of ca ssa va st arc h m od ifi ed w ith di ffe ren t U V irr ad iat ion s t o en ha nc e b ak ing ex pa ns ion . Ca rbo hy dra te Po lym ers 61 :80 -87 . Xu ,Y .,V . M ila din ov e a nd . M .A . H an na . 2 00 4. Sy nth esi s a nd ch ara cte riz ati on of sta rch ac eta tes wi th hig h s ub stit uti on . C ere al C he m. 81 (6) :73 5-740.
