M L ( l,,ri ii : c!\I /\KrA^., tKlp PAD^NG
...-ar-\
I
,KURIKULUM I
SEKOLAH MENENGAH UMUM TTNGKAT ATAS
(SMA)
Y
i I
P
tt'{ \
nfrf '-..r I.-i ,4 4UJ /,
?/
S,, i j H rr A te
rO
U
,'
z/rr- I
lP -,11 DJI tva G
PETUNJUK PELAKSANAAN MATA PELAJARAN
PENDIDIKAN SENI
I
rl
t
tt(iP P4
DEPARTEMEN PENDID'KAN DAN KEBUDAYAAN REPUBLIK INDONESIA
1987
t /;;!-
l;/t L;:.) r,E
,[;';o,oo,
r*
{
7
t
I
t
I
'rvr
L .i. -
{ *
,,-.ra-...
i
ia
, t
I
o
t
3e
Hak Cipta pnda Departemen Pcndidikan dan Kebudayarn Rrpublik Indonesir
Milil Depertemen PenCidikrn dan Kebudayern
l5drk Dipcrdagrngken
I t
)sf
\
hod ulrsi Proyek Ponrnteprn lroplcmentari Kurilulum Dbektotet Pcadidiho Mcoen3rh Urun
Direltoret Jcnderd Pondidikrn Danr drl MenenBh 19 87 t
t
j ,---lI*.-*
\,,
a
-'a
l
KATA PENGANTAR
Pelaksaoaar Kurikulum SMA yang ditetapkan dengan Surat Keputusan Menteri Peudidikan dan Kebudayraa fupublik Indonesia Nomor 0209/L71984 langgal2 Mei 1984 vang di'
sempurnakan deogan Surat Keputrsan Menteri Pcndidikan dan Kebudayaan Nomor 0'186/
L!/1984 tanggal 25 Oktober 198.1, dan Surat Keputusan Menteri Pendidikan dan Kebuda- yaan Nomor 0261 a/Ui 1985 tanggal 29 Juoi 1985, telah rrrenetapkan Landasaa, hogram dao PengemLaagrn Kurikulum SIttA.
Bahaa penuniang lainoya yang telah ditetapkan meliputi Garis-Garis Bear Ptogram Penga- iaran (GBPP) dan Pedomnn Felaksanaan.
Petunjuk Pelaksanaan ini disuspn untuk rnemberi arahan ya.ng lebih terinci bagi para pembi- na. pengelola dan pelakunr kurikulum Pendidikan Menengah Umum dalam mengelola pen' didikan di Sekolah Meneugah Atas.
I{engingat keragaman kondisi witayah Indonesia maka Petun,iuk Pelaksanaan Teknis ini mungkin rusib mempunyai kekgrangan-kekurangan. I(erena itu sarantaran sebagai bahan masukan dari pan pengelola untuk lebih menyempurnakrn Petuniuk Pelaksanaan ini sangat kami harapkan.
Jakirta, 10 Januari 1986
l,{
Direktur
Pendidikan Menengah Umum
B. SUPRAPTO BROTOSISWOYO N I P. r30 M3 924
t
H] I L
I i:,:F I
.iEH,,,:",,
:
sj:'d
.j -x
.
*ra
1
E{.8
I
PEmdEITLUaIA. Dacar/Lataa B€1akaEE
Sao€.rg fo!t81
k.glBta! b.lBjar
E.DgaJar illlakukaaol.h gru.
OI.b tss-rala ltu guu
rcLegai po:ra EtEa ilalr
rata&$sr&a tcg:tata bcleJarDGDgaJar baruc
latllkt reBrar tct.raplla!
oa,re aopcula,gLa,rclak-
s arakal, ea't o{Btrrr
p.lllal.D
sclara ilaalct.lab
tcgl,ctaa tclaJar .ogair€r1tr
bol elgrrug.GPP
kur.ltulu
1984 oate p.leJarar peuillttlhaaSal SIl
ilirogua Dcr{a..s arkaa Its
feEtclt
P.!d.l,aUXa.[i'i
E.tuia!r..a N'.O4ff /S /L984Frg roga -
t aLaa
r
rUatuk Pcaillitlkar S6D1r actiap ackolald.lnJt't.'t ratcrt
Scal Bu2a!ra[g Dcnoakup polaJaralr acaggeobar
llltar .o!ta latn
oeb.at real yaaglaln
atau
leblh'.
Bord.asarka! uraiaa
tergctot tll
atas d.epat ttlglspulkaa Bcbegeibartlut.
1.
Sctiap s.&olahDlrttlal
hamg acldrgar.!-rh 2 oabalglerl
syaltu
eerd fsp€d.aa.ol Euslt, s.al
rsDa ilaareal tatl atal
scol rrPe rarrscri teetcr.
Ealtlt tltlak
reautupt
!tll!€E!8tl Atl&aclr&aDivrBlctlb iltrt
2 cabang Boalyaltu 861
ruDa ilcagaa aealluslL il* leul tarl,
ataus61
rupa dcagao senlEtllk at'
!.nr.t€atcr
ataulcnl
rupg tlcagaalcal
tari
daa 6caltoataa. I
2. [eta pslajr.la[ poitlilltaa
aellpr$l
oabalg .aEl r,trP4,!.rl Eallr
la8itart d.'
gealteatcr
5ra,agitalo pclt&csoalqrt
PorltrEnP€ttatlts!
rttuaal
i1.'l horAigl dao'rab altaaoa r€tsolabltu
tcrada. Sckolahdt di.- lah
tc!'teBtu DaDpu ttalaksaDa&.alsc[l
rrps it68as.ad Eurll
ocaaqka eckolah ali ats.rablaia
naapu Dola&.8alrrLaar.al' t[p3 d.[ta[ lotd t€rl'
s
cba\ye
ada sekolab yaugoanuiflllaD
uatE& ml&aaaa&aol'Uh 'iuri
2 oabarg
latd
babkaBnapr
lalakra,lekal kc-
4 oabaog lcat'
3.
tJal<tu 5rang ttleediaLaa untrrkEol*lsn*aa
oate pclej.Ilas PcDilillLas..d
eaagat tcrbata6. S.cual ilcugaa rtrulstur IEograD,
tata
P'laj!.raa P'Ddl-il ikao scni illeaJlkan ilolao 1o
b.altt
E6loa4
gaocltor,yeltu
pada ec-Be.tor
1 dau 2 (teraeI)
oaslrgr+aallg 3b€dlt
ilaa paite ccaogt'a 3daa
4
(kslaoII)
raataS"oaalng 2bcdit.
Ulaggu
efcktlf
Pad'a leoaBtcr gaaal nakaiaal 18 oiaggg acdaoglal padaaaestcr
gsrlap 15 ItDsAr. EaI 1!rl borart 1Ju]ah
jaa P'leJara'ap aila aeoreater 1 adalah 18
r
3 Jar' X
Jaar daa pada esocetcr 2 adr'-Ia,b
t5 r
3 iaa.
48 5aa eedaagkan Padsaoestc! I
adalah IEr
2 Jaa'
35 Jaar, ilaa pada gaeetcr
4
'italah 16r
2 Saa'
32 Jatn'I
]
2
I
tl€BklprD veJrtu yaag dieeatiaLaa
rolatit !.d{kit totapl
ketcrlskra-
! aa,a d.ru k.tuntaBa,tr
aatcrl
peiaJaraa pcrln dlpcrhatikaa. De1ao LaltE^Eial.
peraaan keglatarlkurikul.r
daa ckrtrekurlkulcr ilcagaa scgeleLrpIl-
kasiaya iLapat oenjaoin kctcrla&eeoasa d2i
katu[taJa
tcrgebuttcrctua
untuk keglataa prattc&/bcrolab
.crd. itar
aerarbr.f+d toracw
GIFp kurlkulu
1984 oata p.laJarar podtdttaa aeal dlharepkat ilapat nGac-
auhl ts.b6tubaa caua g.tolab.4r f, urlkolua 1984 ocaparrt pcDdc&at.l dca6aa tcrbrgat
trpllt'aairya.
D eatarr dUa&setrakannJra porarr
gtr! f,urltulra
f984fsf etr.ri^strn
acaraiam ncaillLl
kenaopuaa*olalpnr8tcrtortu
( scsa.el ilcagaa pcr*rbeaS!!.b a.kat dstr nluat
alrn)
. ecrte depat Dtrglormtteslkao pcrolah.-qlracanl
e lral.
ou6lla
dalat oentladrpt tcrbegatblrts6 e.r
tcL&lupea batXutEk
kaDcltllga[il,,tl!yr,
Lcpcatlago laqrareLat dr8 t {id}r'iltFTra iEIrE
k cpoath€pa bragna
il.r
D.gara.Berd.ara,rtaa uaia,a
ilt
eteel lakalatr
polaJeraa D.lnfuUlaa..Et
ha,- rugilllaka*ot.1.
Scdasglaao.
a6 rcat'yragbclrl alllalrs!&B. af ..fo- lah
ilapat d r Loba.ag<arttt tuar
tckolabalalul k Eiat.! &rtrturttd.G!.
Dibarep&aa dcagau
.i'-!tr,
OIPPfrrilulr
1984ratr
pllaJa!.D DGdf-d
llaa rcnl bl'
rcoarauo
ilapet i[11a&so-o]etr oloh garaguu dt lapugrn
Ieaglngat Leaae&era5aaa koosrpurn ackola$ gcr-taLodtei rltuecl
Srrugbarl'{m'r
DGEh dtbaslDatuijul
aaoara oDalalloDrl.B. I u
J n eI
1 Irruo
Psltnjul
p€lakoaaraa GIPPf,orlkulr
1984 pel&le rusa S6!l nED.t.c8rr
uoul bcrtuJuaa agar pasu p.laksaaa lapeDgarrtcnrtaa
guro tiapatnanled
il an aelak gaDatelqra da!€aa balk.
2
.
Ebugu.e'
Petuajut p€1ak6aEa.,tr CIPP llrrirkuluo 1984 pcrftta rra,a Scd Eugabct*-
j uaa sSar pslatsa.aaa$ lapalgaa i[apat I
a)
ocaguaeai babaa eJaran 5raag akaa illaaJilaalb)
nero.ha"ri ilea naopu .ncayaJitau balao gcleJara! dalga.DteiL
da!€a8 c.,- ra/octoite Jrart t€pat tc)
oarpu ocrbllail'q aoblablat cles
ala.la!
oeagcrtaagt<aatatat &n
n llata3ra 3
1
3
tt)
naa-ou Eelaksana<an penilaia^a sesuai deE6e!, proses kegiatau EelSaJarDJra;e) maapt neetlayagunakar sara,na dan prasara[a serta stube! yaag ada;
f)
uranpu nerencanaJ<an dan nenJrusun prograd senester ilaa Progranr tabuDaa sebagai pegangan dalaD keg'iatan m eag-e j alaJra.\EB 2 PELAI(SANAA PNOSES EE{.AJ.,R IrTB{GriJ..rR
A.
Pendekatan trotoranpilan Ploses.
Ploaea bolajar oengajar haru6 Eenoeroitrkatl kollua{LFai ilua arab,tillrk
s erata,data iaforoasl, atarl f ihalc guru taJa
tetapi
;t{ harapla,r lnpaa ballk dari
sisFa s€hiEgga terlibat
2ilanya poDgEobaagaa keoopuan looDtal rrqBft- sik darl basil
peDaolilaa Eiatraitu
Eendlri. Proaee bolaJar Eaagajer ba,-rus
dapet aengemtangkaa cara belajar ultrrk Eonilapatter, D€ngglola' oeng-guraka!,
nerilai
alau Eengkooutlkaeikaallnu
penget abuan Jra^ag Aldapet4yarIarl haeil
b€l ajar.I
.
Tu.luas alanlt
Btkup kslrlata!Eeteraopil an pro Bos bortuJuatr Deagqobaogkaa
lceatlvltaa
el gmitsla belajarl
eeht.ugga elgra e€oaraa&tlf
<tapat ueagelolait.r
ueatabea:taabaall
perol ebaruJre (Uaeif tefaSas).2.
Aeas Pelaksaa6a8fe
elataaDals
pelatBaaas! lcetlataDkotcrapllaa
psogcr paalu Dmparbatite!b
a1*al
E€t agal berikut rs.
Borpcdo6an pada tuJuaskrrrilnrl.!.
b.
Percaya bahna eetlapelap oenllllt
kao^apuaa/potsael.c.
Earus E@tri
keeenpataa ,l o.r itoroagaa kepadaaltn
uatr& aea6ua6hp-r
kaa poraraa[ alatrplklrat.
d
.
S6ua penblnaan baruc berda^garLr,a DGDgalers! bclaJar slam.s.
Porln neagupaya&a+ a€ar peobluan oeagarab kepadrkoapuaa
glgrauatuL oeagclo!.a perol ebaangra.
f
r
Eans berpegaag pada prlaeip Euttrri
Eaailarraat.3.
f€Dtuk Pel algaoaau traglata,DPclakBa.oaoi kagiataa dapat tlll&eaaaka,a rocara pororaatag eteu Ee-
I oopoI. B€ltEk kaglatan
keteropllan
pfos.s begerta kcompuaaq;ra dapetdllllat
berlkutiat.
EEteraopilaa troDarrpua,a
XcD€auatl
a)
E61lh8tb)
neatter6aro)
oarase (fr*fft1
E6rabatt
)
oenbeue)
oeaclclpl E€trgloapf)
ueagukrrg) Eerytlrak
h)
oenbaoat-
4\ ,
a) acucarl pa86aliultr,
rataaka
b) aaoarl
pcrbcdaea, rcatcdataa o) uataadlagkatt)
rogoatraskaac)
oeuoarl tterar poggologaaEctcaopllao E6EriP!,I
I os8oloDglarr (uaagllerltt&art)
a) ueaa&rlr
b)
aeabcrtartt, lc€ertiLs
o) aoproposlalkaa
tl)
rencart butragaonaag/nftu c)
reaartk ts€slEpula[f)
uearukalr Polag) leagguacrrU tEsi
x caafslrkar (rcag&tcrpreta!1)
Ieraoalka,E (ncoPrctllksl) ueageatleipasl ( bcr{ara,rtaa Lc- ocudcrogao, Po1e, etau
hD@tl
an aotare ileta atau
lafonert).
l{€Derapka'a a) aeagguafaa ( lafona^ct,
bcrb-
pulaal koascP
I tcor1,
elkeP tullalr
gtantct.respllsa ilala
sltrasl talq
etaoattuarl lda).
,.\:.-,r.--:,lj
!) aoClltuls
o) rocatukaa Ye,s18be1
tt)
leuggnitall'kaa'ortatcl
e) aeagbutuag}as koas.D
f)
neruruatao PcrtaafoaPoc1l- tlao
S) ncaylrsrrlr blPotcrlo
h)
nmtnat rotlclhal.
6
8) b.rdl.hst b)
oendcr.l aecikauo)
rcadraoakaaA)
b.rtaryae)
lcreaungkaof)
ocagar"'.tg)
oontaI,sDh
)
ucagur€Lapkaroclaporkr,a (ear sa beatut llaaa1tullaaal g b!r, tsrat,
atar ps,-..pllaa).4.
Laudab-fa.a:Lab Pel akcaaaaaf
ct.taapil ar Proso!a.
PoDala,bulEaDt)
XcoUaler babaE toLsslkrlcr
yalg aitEga,skEa pereJa
pelajaraa 4istrpluta
acbolo4re.2)
tpcracpal.3)
Ieubcritaarctlvagl
pad.arirra
teataa8 pelaJsrall yarg a&Endlb.rt -
k8a ( El.s.fDya
DoD.rlllatta!
gaabar, rItitc
atanb.I-ia1 fBia).
b.
Eegiataatre1a&ea.Ds&a.a keg:iata! proace tclaJar ncngaJar Sraag b.ld,esartsea
L otcrsEpll a.! p8o!c!.
I
tr
ct6rapllaa
E6epual--ll er €Doana&e^D peael
itlal a)
oeueat"rre" neeaLah tra,EA akaa atl-tellti
b)
uencntulcau tuJ.^q pcaclltlaao)
aeueatukaa sobcs al.ata/trfotrallil)
oeaeatutan osra,iallsl,a
e
)
oeaeatukaa lsD€IabFfaSkab palgtspul ar it8t8/t.Efonuiri
f
)
oeaeatulcaaalat
baba,a.Li srb.t,
kePust&a-n
g)
neacatukaa carapeaelitlal
f eagko,uulkaslkaa7
DeIaE D 61a&Ba,a8t!nsra ItDtu E.Egltutlartaka'a
!trt' -t[rrrt a&tlt
a€asEe8Bpclol.h LoEa[Pua8, arltera
lal!
DoEtEeEtl,lcd€ioaslftls'll8'at EolafrlrLSr
Doraoelkslr
rcDoraPkEa, kegiata'a D'Eeltttl!
ila'Du e ngkoouaLkac l&aa.
c.
EvalEasit)
tlcayaJllaa obsctTarl!.laa
kog:lata'a bclejer ueagaJar bdlatr€F tu!8.2) aeayaJltau poat
tcs
baha'a yaag baro eaJa'Ub'rikaa'
il.
PeuutugU€ahrtkatr tu€es koklrlkul cr
'
ilaa
Proaes alalsn PelB area scrrl B@a 5. Coltoh P€1aksaaaalr KetP okok Bahesatl
S utpokok Ba'basa^D
Eelesf rogro
S eocster
r
t{€ngt@tar betltutsr
t[enggabara1o
tantta (rttf f
fife;
t\/!n+L r1
L augkab-laaekahuta o.ta€s1 badfElt
'
a.
t(otrga[Eti t obJ't,
boda ya'ng akal itlgaba'rDolahi tsaa -
Poaa uellhat
'
b. llengklaslftkasl t
obj6k, teaila yang algalrbaroelelti kesrpur -
Ddb.da&'al't''E ilbalrd'la8lsa
'
c. X.a6ra!trr8 t
obJek,kompual
rcllhet b'silr
ya!g-itt8Ebtl '
EcIeIulp'ltostaa
aodel/gabsrals
IDd'.,.
it.
IcagtoaualkeslLaat obJcLl bada-J.Dd8 '?Egltlllhst
r'181trllrE'
3.
f. drt
.! IDtttLlEfhf cr.
Eodtul.
cl. itasEst rdld
alI. f.rtatatr
llrtlatrE ikqlrl
Eiglatan
htra&8ltol'r
aialab Leg{etaa yans'ttl*!I'a 'tl
t'holabil caga.a Jatah rc&tu 5raag tclah
ttltcahtaa
italaa stadrtur Dao€ra'
! cratalarka,tt
sttrlSur
ProElaDttulab
'ttaultD
Jadrt P'lajara!
ta88hr- rnc
atlPcga,Dg tcglb oleb guru'lal'6
r't*rasal(AD Lcgiataot'lajE
DelgeJef.
a.
lPrrJuau d.aD IiaSlilP le6lataaTujuaa Lcglatao 1!traL!rlku16r Data Pel&JaraB ecnl' mpe'
m - elkl ta,rl
ala,B teat6r adalab uBtu} aele&6aoataa tcroepal4ra tuJod{kurlknlcr
Eata P€Ialarar seai yaag beraaagSaa'lu;:-n
!:'.::il:uler
i:ri
?J
rilihet ?ad;1 kolrm (f) l+: nat3.e.r-ajaran
senl .
Lingiup-keg:iat!n: j idasari.:an paCa ua<-t: J'anq te:ah rliteitu?an dal;m
ja3'r.l le1:,jari drn ba.h:n yi.!6 ake,n diajarkan oleli _-, arii €uru berCasa!-:
I:rr. ;:c.'r'e;: se:ester y:n=- te1.;h clisus'rrr.
. ..i s-s 7e i:,)::,r.,]:n
Patl.a i.:s',rni'a ke,:i..t.:: i.ntr;-kuril<rrl:r adalah kegiat.:: tertzp rnuJca paCa
, uai:t r keii,t:.n belajar men5;aj::' berl;:rgsun6.
-1s.r-a-s..s rel:L1s.n aar:n:ia .-d-1=h : e r.ra5ai beril<ut.
f i..rus
sesuai iena;:n \Ei:tu yan- te!.ah di jaivralkaE ,lalryrjadr€t
peia-2)
lerpegang D:,-'a :uj'.r-n Instruksional fhusus(tli:)
-1) !.i en a.r s aha.ka.n ag,"r b'+aE ying -diajarkan _nu-di:}r ,lipatrarni oleh_ para sism.
!:is.lnya
ien:-.:r ?enc-organisasiaa [e1g.s.2, pemilihan metoile yang sesuaisc-rt: sar:.na
li-n
su.'l]ber belajar yangtelat.
c. ien't'-'.r< :el-.,j',:;.r:rn
3entui .DeI d:saa.aaan Ca-,'rat d il alcukan secara klaslkal atau keloBpok.
Secrrr l<1:sikE!, dilakuk:n bil: her-d;l; Ben)'ar:lp:ikan bdan ;r;.n5 bersifat info:nesi, p etunjuk-petunjuk tertentu untuk kegieteun kelonpok' atau ur tuk nen j;::;,b pert<'$Jr.,.d:-f i: t;:r;rs3n sisua. S odaBgkaJi secals. kelonpok Ci
-,.u jrt-i:'.r: '.:-':tu-k i:.i.uber i.':a,r kesenpati*-. lebih luas kelaia para sisr+a uatuk
=emrelajari msteli pokok bahe-a ajaran, atau hengcobairgkan keteralopilar
nl'a.
d. L --na-l:.1,-1,:nt):ah pel aksa::.a.r
1) P ers ia,i a.n
a) O'arrr- nata pelajar-an (C'f ) tefafr rengtrsiapkan -qatuan pelajar.-.i-
ter:::asuk bahan ajaran yang akan diberikan seba6ei balao kuriku-
1 .n
b) 3lr? suC.:.h sia: men5haCapi/n,enruasai situasi kelas dal ant keadaeo baaaisa.napun.
c) il'P mengarahi<il perhatiiJ sisv.a +,erhad=p Dahan ajar,-n yanpr akan
d rberii:a!.
C) 6l'? merba.has/rrremlic a,rd<.-.nn dan rlenil.ai bei.r.e lcr:rikuler yaag di- ber'iki.n s e be L.r:ni-a.
b
t
9
2)
Pelaktaaaaua)
OfO aerlyaopalkaci.'t
E6nj6lad(a1l bahar pGtaJ..ra1 yang telah &lper- aiapkea aatuan pelajarau.b)
OttP oeagguaalcaa octoat. yaag DcatErah pada cara b€laJar slcxaaktif.
c)
OtC Ee5gadakaD poEelitlaD eelaoa kegiatan tallaEgEulg.d)
Ol[P neabcrikan_tugae tsohrrikulcr kcpgda
tlsra
untuk dlba,bes pad.ajaa pelajaral 5ranE akaa il.etang.
3)
Coutob-coutoh8)
Pelajaranreni
rupaL an gka!-l angkah peia,lssanesr keg{ata,t
lntrakurltulcr
etau tatep uukaadalah sebagal berikut.
Uata
Pelajaran r
Penaidlkar SeniS utoata
p€lajaran r
Senl BqaPokok
Babagan r
lleDtleDbar b.ntuk3
ahaafiatcri r
Gaobar atau benala gard.a(
elasf ro6panr r I / IBti
Semegtcr t
1(
1)
Persiapan(
e)
fcrsiap.rn baJxaD ajaralDaI anr
hal lai
telab. dlslepkaa latua'D P€lalaraal nleal4raEen6garba! alao b6RdB ( tcnaa gaDda ywrg reJcalee atau boatuk beoda yang aa.!a
tctepl
ltrrta$ -berbcita).(b) situagl
kelas teua,ng(
c)
Ittengare.l&an perbatian, oisalaya nenpcrllhatkan beuda-tcnd'e eebagaioljek
5ran5 akan ttlgabar.(a)
ltenttcarakan/nenbahas tLa.nnenllal
gaobar alao tonala (bclttt
t unggal) ditlaJau
ilarl
aegl propcrsl, keolripaa, tlaa oara oeaberl bayangao ileagan a.ralr.(
z)
rcl auaaaaaa(a)
Penjelasanl niealrya bagalnana cata.-oaaeaatcrl
teee.n ke- uiripaaI
bagalaana oara Eelotaklran/auroaaaya,ital
bagBloalaposisl
klta
terhadap obJek yang akaa tltgarbar.t'','i,l"
I'oT:;-Aff$/
10
(b)
Uctoao, nisalnya pemberian tugae.-
Bentuk pelaksaoaa,Dr. Elsalnya eecara koloopok-
Kelorpok sisra b€bas osrnilih beud.a (kelonpok yang Batu bor-betla deagaa koloopok laiur5ra)
(
c) fefafufal
obseraas!, terhad.ap siera yaag ssilon6 oenggaobar I.
roiaal4ra cara/telot.k, belcat dan 'sebagairJra.(
a)
f ofr:rilnrler, misalaSra melyeieaaikan atau nenyopuraalcaa.b)
Pelajaral Eeni muslkltata
pelaJaran r
pendidlkaa Senl SuhataPelajaran r
S6E1 mralkPokok
Bahaea[ I
llabaoa not balokBaba.n/oateri : I
tfot.balbk/aol-ilnlagi Eelaefro6raa ,t/trrtt..
Searcstcr "r1-
(
l.)
Perstapaa(a)
Persiapan bahan aJara,Dl{enJruBun Prograa Satuan pelajaran
(b)
Ueneaaagkar suaeaaa kelag( c) . [enbaaglltkan ailat/perbetlan
-
!0eEurtjuldca,DtulieaD-tulire
Dot balok .-
alat
acaicrl ihatkaa gabar-6ubal.-
alat mslk
yaagjelat
DeluaJul&a,D tedrllutanlot
bBlokseperti plauo
I
organ, atan sebegBirya.(
e)
rer ataaaaan(a)
Pcujelasaa tcntang tul l eaa-tnl lgaa Dot bE1oktti
ates ga.rl a<Ian spaei.
(
t)
XLmUaca Dot alengala,
D, c nanpua tlenga.a BoI-
6iaa6t.( o) Iendeooastrasl,Lan nada-aada oel
alul
ptna{rra ateu scul lng.(a)
Stare Eenlnr&a.rr Dada-DadB terechrt sccara votsal.(
e)
aefa5ar Becara ke1oopok.(
f)
O bacrrast tcrhadap slaua yarg ;cdaa6 bcleJa,r.(g)
f okur*ufer r
tugar p€roraa€aa r:atuL oobeoatt[igar lot
balok.
a
L
I
11 '
e
)
telaJ.r3n seni r.n:si.:(l)
P;rsla:nn(s)
Cif
ncr:p -'isializut '.'e-h:r ajarel('c) Cto'ne:':p:rs'iapkan satuan pe)ajaran tenras:lc baban ajean
ya:'ig aJcan .libcri}an scba;ei t'ai:en Lokrr:l'-:1cr
(c
)
Fcrsiarran :.ungriiisri kchs(a) Cf.f nclfan.hke: p:rh:.ti,::: s j sr.r': t'-.;:hajap 'lo.hir ajoran yang
al'a:.r tiberii:u:
(e ) cliP ,:..,;::bch,:s/nonbj,caral:er 'ta': c*riLaj. b.:lran kokr:riJo:J.er yc-r,; d:',berikar: sebelunilYa.
(2) Ealal:sc'a-r
(a) ci,ip nernr,Iiskar.
b'rtir-hrtir
nateri yang al<an diaiarkannya(t) clf
merlvanpa-i-kan ihn rnen j elaskan balan pela'Jaral yangtdaL
dipersiapken ttalan satuen pelal ara.utya
(c ) clrp menggr.rrd',an metode yang nengarah patla cara belajar
sisr,raakLjj/(cI.sL)
(a) c+r ncnbu.rt/r:icnulisk-u rangkonan ba'han f'elajaran yang haru didjarl',on
(c) cr,rf ruenberi.k-q tugas sebagal bohan kokr:rilnrLer kepada' siswa untul< ,-libalns pada j&n Pclajaran yenE'okan ttata'lg
(l)
pe:afaana--,-pcbklanaan Prakbik iierdTari
'(a) C.rru r.:ntieronstrasikan 6crak
tari
bentuk':' -'"
(b
)
Sisvi. :arriruks: geroktui
b:ntuk (se care''lclasilol) - (c) Ouru mcr,perhiatikan tlar: nenhstuLkan gerak-6eral( y6ng 'salah <Ian n,:nberi petun juk
(a) siswc nelal<sanal<an kenbali gerak-eerak yane tellah dibebul- ksn €urtl
(o) Ouru nenganati tlan nenberj-kan. fetunjuk-petunjuk
(f)
Sisua r:renguJanE+rlsngi geraktari
bentul< secera irrdi-atu
atau kclonPokt?
2.
tr.al,atar Kokurikulertrcgiatal
koktrikul6r
lalah kcg:l,ata.a yang dllakaaod(an atllusf
jaapelajaran tatap uuka acbaggl tugaa etau pckerJaaD nnah yaag aiborlks[
al atao tatap EuIa (k6g'iatar intrakurlkulcr) .
a.
TuJuaa daa l lagLuDgaa kegiatan(okurlEut er bertrliuaa D€DunJeat p6lakaeDA-,r proiycao
lltrlLrlhl !r
ile,a
aelatlb
slayalatul
Dcl ak Banakantrtas
scoara bertaaggrug JaraD.'
LtEEkup keglataa bokurl,hrlcrtl,l'L
EonJ.fupaag dsst bahaaata ratcrl
yaag itlbcrttsaailala
progran lntra,Lnrikul cr.b.
Ageg Pcldcaara"'rP cl aklala-n kegtataa kokurtkulcr bcarlalqra ocoperbatllstr alas-aaBr
bcrllnrt.
1)
UcquJang laagmag keglata,alatralrrttul
cr.2) Earus Jclas buhngapaya ileagq4 polcok yarg tl.taJarlcra.
3)
Blrul
relrujaag,ketntubaa sr.aeitala
FoaafartLaatllogra utuk
neagLadapt taataDgaa ilal an hlilupagra.
4)
JaaSas nenJadl bcbal yaag berl cbi.han bagltlsra
3ra,ug d.apat rcogs.t
t batLau ga.qgguarflalk
atanpua peltologis.5) largar DcllnbulLa! tobau pabtayaaa.
5)
Pcr!.u d{ a.l-b16tra61kaa acoarabett
daateratnr
(aoge!
DGlgEllDr.-kar
coDtobfonat
Sraag dtbcrlkaa).o. lontrt
pelsLlaDeanrBcntuk p.la&!aaaa! keglatan kokodLulcr ilepat bcrrrpo
D.[b.!la[
tueasr/pekcrjaaa rrroab gcoare Lclonpok
atal
Dlrorarege!.1)
Peabcria,a t!€a8 sooa,Da keloapokPeoberlaa tu€a. sccera kelorpol atlarahk8E rutuk neagcataaglea aitsap gotoag royoDt ba,rge aengLargai
I
teaggau8rarsl
ilaaLcrJarsr yalg
akhtnys tlapat uobentubslrm
oauJadl oggota raqrer&at yaag belk.2
)
Pabcrtaa tuga! scosra pooraDgaaPaDbcrla! tu€as laoara psrolaagan djaralkaa kcpada
pc!€rb!s€![
bakat
I ollat
e darr koaguaa alena aga,r ilapatmadlri.
13
al. L atr€Lah-lasgkab pclakeaoeaa tokurilsuler I
)
Perrtapaas) Iqt8pkanl
dai Eer6Dorn,r.an baban yaug a&aliutqr&aa
Lcpadrrign
balL rcoare P.Elaatar
etaopul kelolpol.b) Ieaul ldcaaftcagtaforarllan baha,n Jraat aLa,D
Altugo*a
L.D.dElics
ceoaaa P.rcralgiD atan LelorpoLLr ilala.Lartu
Pcroateto tugas kokurtlu.l.r.2)
Pcla&aaoaaa tugara)
Stara DcEgorJaka[ t[Sas kokurttstrlcr reoa,na D.fotlsGr!atrrgu
LcloQoL.
b) Sfsr.
!eDy61c!alka! tugerkoLrntkulc
sctclaL tcg:letaa tatepEb.
tlogas tcractut ttfucloralta,a
..14e ..toatl *tE t'ta ds'
3)
Peall*lau tuge.e) On
ucaoctat D.Dllatar tuaptloEorlhrfcr rlrr
Lciblr
Lartspaall alaa Lc6latal
koL@lltotl.
b) E.!11 poDgmnlaD
lr.loetcta! alld ruiwul.t.! rtdta batd dlat retrrata.
c.
Coatob-
cotrtobr)
Pelatalearcni
ruPoL
aagtd-t.-ifir'
pelakcauaa Le5leta,aEohrrltqlc rrta
D'laJr8Eal
lallLla rcnl
rupeadrl& lcbtai
rbldlEtoxBt8
P.leJarar r
PcaitlilltabScul '
.
S
utuata PclaJa,raa r'Seit Bupe'
r'-1:"-
"-P okok
Sahasao t
lcaS8atarDeotsk ...
...
.:I abao
tuges r
lcnyelerai&8r taabasalal todr
E6lag r
IEEAs aEcator r1
a)
P.r.iapao(f) nerc.'-
bahao yeag alltugaskaa ad'elab Daltclcralbeu gaatar alao bauda(tcutuf
galds) .( 2) ltaaoatat tugae pana kastu pcroetet€r
tu€rt
Lo-keltsul'r'D.&
L4
D) P cf
ebrusl
(f) eftm
ncastrJake,a ln6at yattu nuJrcl caaltan gaabaralo badr (b6t
rL gade).(Z) tgil illrclcraltar ccbclu
tatap mkabcrfhhys.
o) Pollataa,
(t)
fartn-pcallataa keglata!kolrrrt.tdc (llLd foturt
2.2.)(2) rilal
SraagtcLurslrl (nltat
rata).2) P olrJeraa
cral
DEIIIa)
Coatoh tuSarkokcthrlo teori
rata pelaJaraaSoi
lurl.L.Strs
(peroraa6aarrtclapok) rcllqEksr-Lcglrtrl
DclaJar aU!u- leb
atal,il!
.topet
lal.a ilogarr, Jelare.rotnst .ltbtLar
;uatsletel
pclsjasar,
rotrrt Lltplryr
rcag:lallobaraa t"q Jflre lTqllb
Lctndagras! tcrhadap 1t r€l(u[tas,
!€alrrlclaltar
aoef/hgd, gekeJaanrrub,
iclatuLao "matu pcroobaaaicrti tt€a;tlge! fafa
yarylieprt robcrltear6rbaaglltke!
galrsbrlan
agai itepettrtltLl rttep
talg6ulg JaBb.D) Co[tob
trglr Lotrrrfhrfc
lsatrEt.ts rate p.laja,ra! ta1tncll.
Sctclah
6ru
ncobcltau contob il"aa telehatttlull rlrn ,il.lo Lc6lrt$
,-Etretrthle
acportl leobace baloL rrotito6u rot.rlurt
atau ce
il; c,
aa&eguo aaDcl
tu6ar rcbagrlkoLrlllrlc EttrL
EopclaJsl rrl
+.radq, scdcrlataitl ErU
ac&a1l6urrcla6uh4nr
Pad.a
pcrtoaa
t€lflutn5za dlharaptreoe&B sdrl
alaDrt.6h.a a]
t'u!i
lr€E rod.fLalelclalul,
tul traa aot bal.ok.3) P olaJaraa
rel tarl
a)
Coatol tugar Lokurtkutcrtcorl
DatepclaJara tol tarl
Sttn
( pcroraagalr/tctoopok) lclekoLa[ tccglataa DclaJaritl !D
lab et.[
r1ltopat
Letailaga!
Jaleanatoat lkhtlra,l
arrttrratel
pelaJaraor
ratnat LUptlg; loglrl
latar
togaa tcataagp'!6rrh
kctndqyaaa tcchad.ap
l{igFit.i,
aeogrclcralla coef/tufnc pcLeJararEab,
Dola<a[ gcruatu p.soobasaeta
tugee-tugaalah
yaa6ib
pet
oatcrllar/rrbao€kf tb[
galrabrlen
a6rr itrpotroitlE ;llrp
te,lgguog Janb.
1'
b)
Contob peobcrtaa tugaa kokurlkulcrfa&trk lata
D€laJa,ra$liil tar:li .
Sct.lah glrr1rD6b.lika8
p€laJa.ra,Blatr*utlulcr tarl DaIl D-
'
ngcnal Xgcluag teragrata bastlrye hEa.aglsptrDr, tE[
a6[u€!aiclrra
reapclaJari ryelciletayatll rtab
agar pad,a pcrtouaatul-
Lutaya
clrm t.rsetlut
odah it apat rclaksaaalraa gErak DSBltEt aI!-D galr !@pufDa.
4)
PelaSarallcal
t€Bte!a)
Siara ( pcrorangas/tel oopok) D€le&ukelr Leglataat leJal
aU rtrEbatau
itl topat lata
tl.agan Jala,! ocobuatllcbtirar
suatouatcrl
pelajara!, aeotr:atkliplus
elaopsla, pa,rattare e ncage,raoglil*
akcaarlo suatu adotaa.
b) siara ( peroranganTtel oopok) reayla9kao
ttlrt/rcletlh oaallkal
p€raDa! ilal ao ruatrr peo.Bta6al pcnile&, ra'Dcartaa
tata
paErtEg @-tuk
adegaa pcailck ateu peubaoaaaplrl.
r
Fcmot 2. 1 Kattu Peucetatan I\rEaB Kolurlhrler
6UA
No. fnduk : KeIaa SeEester:
16
Tahuo Nnn,r Sisva :
l,tt.
]'eIaJ a,rrir I\rgas KokurlkrOer'lo
ru
Tan a
l(ana Jcnls Tuga6
trctcr8.Dga,u ErDtu! tuger
I
P.
p.ror.ota,n, tr-
XclolpokDllst dogra tarila
oGL (V)palr tol6
!rrn6.cru.l. Eola lall dttrl
ltenge[ rDgtaattu
Has
11,SeIesal
"'; "' rllll"'
Hali KclaEBentuk Tu AE
ltulel,
P K
suA I1
Iata
PclaJaran rIahu!
AJEa!
rSeraeater Kelas
I
t
I
t
Nllai
Setlap Tugae dalanr Eatu SemesterNo.
Uru Ncnor In- I aao
du]< I
l
!, :.'t
t
4
J
...' 198"'
'Ourtr Mata Pcl at.dtn Peatllttllrau Sent
".
\
\L
\
6 ,|
!
52 3
i
,i :l
6
:"--il,l
trlP
D
!:
Rsta-rota
3r
lorlatea
Etrtra,Iurilu.IcrEoglataa
.klhakl'I.rre!
..rurpalaD kegrateo yeag r[le,Lutarrtt
ruarJrrJer
p.laJar8r tritap roka.tllpat
kegletaa ilapet AUaLs.lelra!itt
rcLoIab
atary ill
lua.r eckolsh.a.
lhJual'ri'
llagkup keglataa.
luJuat kcglatauc&rtrahctLulcr
adelab sobatalbortE
Il) frpcrloar
pogctahua,ait,,
D.ltalaEauelan
rtertpoleJslo
yaagdt pcohh
pade vaHu tetap mtao2)
Iogrbsttbn
batat itao ntaat slsra.LtrgluD kcg:iataa
ctgtra&Elkltcr
bamlDcpargt.t totat
Lepa- Ca Leglotaay
arg dEpet oaualaog scrtererdulug plogro latralor
rl.hrlc
DauD@ prograrlLobllrlcr.
t,,,'l.sas !,claksaaran
Fel oksaesn Leglaten ekstralc.rrikuler l:errseskan seba6el: berllut, 1) Hsn:s dapat neninfl<,atkan Denioyaan
2 ) tlcud,,.rcag peayrluran balat dan nlnat
3) Adanye persiapan, Ferencsnaan, don penttayean yang Est ar.g sehlngge
tercaprlnya tuJuan yen4 dlhorapkan
!) faftor-f*tor
keEe.Bpran para pelahacr:E untuk :et oDltor (,eaeatau )dcn Dalherlkaa penl latan.
B€ntul, pelolclaDasn
FeLa}sanaan kcgiatan ekstrakurlkuler CaDst dllnkaiDatran aecara perorcr6&n naupun kelorapok. Secaro ferorsu6str dapat EcaDerlkan deapat nenlngkatkon peDgayaa^o, den penyclu:.:u bokat dcn ntns,t. Secara kelc,E_
pok neaberl d,xpr\ deleu genblnarn h:rn:esj-aralat.
La.nqj,eh-1an5}ah pelals anBan
1
)
l'lerencanahan,
aen1ruaun lrc6r3.ni
clan pcngatu:.an penblayaen yerg nc- ]lbatk3n kepa]i sekolahr L'ali kefas, Buru, ian lthal( 1at!.2) Henet a?ke! sektu, otJek serta l:onrilsi Ungkungen
3) Mentrcrl evaJ.ussi sel,ona dan .sesudch keclatan dll,elsana.ka.D slsve.
Contoh kc€lRten ekstraLurlkuler ye,r6 renyanckut pendldr.ka! senl :rdal,ah :renilrik'ur san54ar seni yan5 Cl Cclenrlye nenantrrrrl6 segala ke5lata.a senl.
c
13
N
L llo,la [3n.IksP : 2, lict,ua Kc lomlok :
/.nai6,rt n
Nana
ST,A
3
.
Pen anggr.rng Javcbients/Uraian Kcciot,sn KeIas
No . Yn''.r:k
lr
. Semcster
:5
.
Tahun AJ e.ran : Nllo,l r ) B...,.
r98...Ilakarek Unrsan Kes llvaan
r 3
cl
ttl4 u,c.
D-{
h
x
E
t
i
b
o
! h
&
r) Dttsi
denSon taDde V (cek) pade kolora yahS' BeBuelTangEd.l
c K
Bentuk Hssli.
ilelcsli
MuIal
+ir
r?9
I I
20
0.
Pror4r
Pcrballaa ilau Proaaa P earayaeaProgra! DcrbalL.a rtaa pclgaFas
iltl
a&aaoa&ea 4p8bl1a ta:taf.lsra
b+-luD DcooaDal,
taraf
pcuguaraal!Ld!41
kctuataraatelejar
bstkdtttlJan
aSolra
parroraSta[ lauDul Lolo[PokaEotmataraa D.laJar !.oa!a
k.l
Pok tclabtooapal
rpabllo..Lrcalt -
kuralgnys 8r7, drrrt
Jolab rfun
Aala! L.lo6poL yaag tcraaagtcttotrlrL rg
Danrllbltdla
kcttutsraa baleJ!,tr sooala l,drtora,Egaa..
Ectroteaaatolalar
Beca.ra paroraDgastahh
terfcauhtJtta a6ra!6
rlrn
tclahrooepal taraf rlahat
5rang tclah illtotapkal Daglaotlap
baFbaa alaraa/natt bab an aJaraa Srarg barua a[pclaJa,rf yaftu
1
-ro
roEolpat TSL arEflatel
pelaJeraar/eatuaa babaeaarclalrrl Doilalea forratlf.
b.
neaoagal 6Ol.afrfatrut td.al (ro)
yaog arp-crorchrelalul pctfttoeE bertl tcr subaottlf/maatlf ilal
Lol:clkuter.JlJca ketcatuan belaJar bolrn ueaoapal
taraf llllral blt illllhat
ac- oara k.loopok Danp[n p.Folalgrlr pcalu dlleaataD Parbal]enr.rdiaglo ottL
yalg
tclah
.
ncacapel
taraf nlairrl
pcrln illade&a,a p@galrara.,Seeaa
2.1.
Pcldclsar58 P clrale.rrailotlr Proar Palbaltu
als!Pcrrtaa!
Satr$
P.lajataDI Srtut P.ltJaaE If
Be*'aa 2.2. Pola& P
elalaran
taapr P.rbd.LEI etflra
P.laJltE! I
$lt;ua[ P.leJarraII
-t PqaJto a8t!E
Dol&Jaraa b{-
kEtilsrr Po6rgrra
Sotur
P olsJrraa
I
Pollalea Fohatlf
Pabeltu
75/, Pogqnea15/,-+
Pcogrylr|r
Satul P.IaJrra! f
P
csllalar
lofiretlf s
751rlf
PoyrJie rrliua Lu*af J.sa
8rl
2l I . ii
=-. qram Pe rba il:a rra.
Tr,.i ual., p€na.ajaran
'::er,ee-n perbaiiian
adalahagar
5is-,ametrca.pai ketun'-asa;i bel-ajar
r:i-r'rinal
sebanlai'-?'l \i,
b.
Peiaksanaa:r programpertxikar:
di.l-aksr rr,rkan 'dengan czrame nguia:r-e
ke:bafi
sa'"udn bai:a sar:,/ba gian
satuan tnhasanj:ka
L ei,rr:
rrierrcapaiketiietasan berajar
:nir:imal- kel-cnpok,/p. rora ri8,aD.
c. lier:tiik
pelaksanaan pr'.)giarip;rbaikan
Pe:baikai-
capai oil:ku:iar:
:ia la-n bellLuir penjelasanken,c'rii
cl el:
g'.rru a+.au sisvra ;'ang te)-a.h me ncape.i- ):e tun-tasz,n belir
j:ri'
Lentangmateri
pe)-ajarantersebut.
-1. La nski'rh-
I:ngk::h
p€lal-s naan pengajaran perbalkan1)
Fcnya.iianjumlah
satuan pelajc.ranylnti
4ltetapkr:n.2)
Setelrrh peny: jian
satuan pe Iaji-.ran tersebut selesait
rnaka
diaiikan penilaian
padatakhir
pcrtemuan.l)
Berda.5arkarrtiasit tersebut
cLl:rtas diambll
keputusan apaka.hsis';a
yangtaraf
pe ngua saannya kurang Cari?5
fi
nesih h:rus diberi
programperballan
nengenaibagian-bagian bahan pe Il.
j:r'an
yang 'uelun 'diluasai4ra.
Contoh pentayaan perbaikan-
pcrbaikan altar? lain
beru-p:. nengel'jakirn kembal-i tuga.s,/Ia
tihan/soal r beriiskusl
dengan kawan
1ain,
dan sebagainya.2.
Proran
l)en a nFro;;rairr pend:.yaan rre rup,-.'k'r
n keEiatan
tambahan yanEdi-
br:r1!:an
p:ia
si:r.ra yengtelah
Irenca.palketuntasan belajar.
a. Tujulr:
plo6ram p€ n;-.:]'aan adale.itaEar
siswadapat
belaJarcptim::I, baik dalan haI
mc'nCay;rgunakan kernarnpuannya mau- Pun neri.percleh tra si] belaji:r.
b.
A-sas pelaksanilan proEram .p(l ngayaan1) l'er1u
r:enja5aketertiba::
dera:.kelancaran
prosesbe 1aJ:rr me nga