UNSUR SÉMIOTIK DINA UPACARA RUWATAN BUMI HAJAT BURUAN DI KAMPUNG CIKAREUMBI DÉSA CIKIDANG KACAMATAN LÉMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL BUDAYA DI SMA KELAS XII.

(1)

UNSUR SÉMIOTIK DINA UPACARA RUWATAN BUMI HAJAT BURUAN DI KAMPUNG CIKAREUMBI DÉSA CIKIDANG

KACAMATAN LÉMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL BUDAYA

DI SMA KELAS XII

SKRIPSI

diajukeun pikeun nyumponan salasahiji sarat nyangking gelar Sarjana Pendidikan Bahasa Daerah

ku Dicky Rayadin

1103092

DEPARTEMEN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SASTRA

(2)

UNSUR SÉMIOTIK DINA UPACARA RUWATAN BUMI

HAJAT BURUAN DI KAMPUNG CIKAREUMBI DÉSA

CIKIDANG KACAMATAN LÉMBANG KABUPATÉN

BANDUNG BARAT

PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL BUDAYA

DI SMA KELAS XII

Oleh Dicky Rayadin

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu sarat memperoleh gelar Sarjana pada Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra

©_{Dicky Rayadin 2015}

Universitas Pendidikan Indonesia Oktober 2015

Hak Cipta dilindungi undang-undang.

(3)

(4)

Dciky Rayadin, 2015

UNSUR SEMIOTIK DINA UPOCARA RUWATAN BUMI HAJAT BURUAN DI KAMPUNG CIKAREUMBI DESA CIKIDANG KACAMATAN LEMBANG KABUPATEN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL BUDAYA DI SMA KELAS XII

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

UNSUR SEMIOTIK PADA UPACARA RUWATAN BUMI HAJAT BURUAN DI KAMPUNG CIKAREUMBI DESA CIKIDANG

KECAMATAN LEMBANG KABUPATEN BANDUNG BARAT SEBAGAI BAHAN PEMBELAJARAN MEMBACA ARTIKEL BUDAYA DI SMA

KELAS XII 1) munculnya Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan; (2) tata cara pelaksanaan Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan; (3) properti-properti yang digunakan dalam Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan; (4) unsur sémiotik dalam Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan dan (5) Implikasi terhadap bahan pembelajaran membaca artikel budaya di SMA kelas XII. Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah deskriptif kualitatif, dengan menggunakan tekhnik telaah pustaka, observasi, wawancara, dan dokumentasi. Instrumen yang digunakan pada penelitian ini adalah pedoman wawancara, kamera digital, dan handphone. Hasil penelitian: 1) Latar belakang dan sejarah Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan yang diwariskan secara turun temurun dari leluhur masyarakat Kampung Cikareumbi untuk mengungkapkan wujud rasa syukurnya, 2) struktural-sémiotik yang ada dalam Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan dimulai aspek-aspek, tatacara, fungsi, nilai., dan 3) hasil penelitian mengenai Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan ini efektif untuk dijadikan bahan pembelajaran membaca artikel budaya di tingkat Sekolah Menengah Atas (SMA), khususnya kelas XII.

Kata kunci: upacara ruwatan bumi hajat buruan , dan semiotik

1)

(5)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu iii

2)

Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah, Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra, Universitas Pendidikan Indonesia, angkatan 2011.

UNSUR SÉMIOTIK DINA UPACARA RUWATAN BUMI HAJAT BURUAN DI KAMPUNG CIKAREUMBI DÉSA CIKIDANG

KACAMATAN LÉMBANG KABUPATÉN BANDUNG BARAT PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL BUDAYA

DI SMA KELAS XII 1) Kelas XII”. Panalungtikan ieu miboga tujuan pikeun ngadeskripsikeun: (1) sajarah Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan; (2) prak-prakkan Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan; (3) pakakas (kalengkepan) anu nyampak dina Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan; (4) unsur sémiotik dina Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan jeung (5) Implikasi kana bahan pangajaran maca artikel budaya di SMA kelas XII. Metode nu digunakeun dina panalungtikan ieu nya éta deskriptif kualitatif, ku cara ngagunakeun tekhnik talaah pustaka, observasi, wawancara, jeung dokumentasi. Instrumén anu digunakeun dina panalungtikan ieu nya éta pedoman wawancara, kamera digital, jeung handphone. Hasil panalungtikan: 1) kasang tukang jeung sajarah Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan anu diwariskeun sacara turun tinurun ti luluhur masarakat Kampung Cikareumbi pikeun ngébréhkeun rasa sukurna, 2) struktural-sémiotik anu nyampak dina Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan dimulai aspek-aspek, prak-prakkan, fungsi, ajén., jeung 3) hasil panalungtikan ngeunaan Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan ieu efektif pikeun dijadikeun bahan pangajaran maca artikel budaya di tingkat Sekolah Menengah Atas (SMA), khususna kelas XII.

(6)

iv

1)

Skripsi ieu dibimbing ku Dr. Dedi Koswara, M. Hum. sarta Drs. H. O Solehudin ,

M.Pd.

2)

Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah, Fakultas Pendidikan Bahasa dan Sastra, Universitas Pendidikan Indonesia, angkatan 2011.

SEMIOTIC ASPECTS IN RUWATAN BUMI HAJAT BURUAN CEREMONY AT CIKAREUMBI CIKIDANG VILLAGE LEMBANG DISTRICT WEST BANDUNG REGION AS A TEACHING MATERIAL IN

TEACHING CULTURAL READING TO THE 12th GRADE OF SENIOR HIGH SCHOOL1)

Kelas XII”. This research aims to describe: (1) the history of the rise of Upacara

Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan ; (2) the procedures of Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan; (3) the properties used in Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan; (4) the semiotic element in the Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan and (5) the implications on the learning material in teaching cultural reading on the 3rd grade of senior high school. The method used in this research is descriptive qualitative by using literature review, observation, interviews, and documentation as data collection techniques. The instruments used in this research are interview, digital cameras, and mobile phones. The results of the research are: 1) The background and history of Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan i_{nherited from generation to generation from ancestors of Cikareumbi Village to} express a form of gratitude, 2) structural-semiotic in Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan starts from aspects, procedures, function, value, and 3) the results of the research on Upacara Adat Ruwatan Bumi Hajat Buruan is effective to be used as a learning material in teaching cultural article reading on the high school level (SMA), particularly on the 3rd grade.

(7)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu iii

1) _{Thesis under the guidance of Dr. Dedi Koswara, M. Hum. and Drs. H. O} Solehudin, M.Pd

(8)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu DAPTAR EUSI

Kaca

PERNYATAAN ... i

ABSTRAK ... ii

PANGJAJAP ... v

TAWIS NUHUN ... vi

DAFTAR EUSI ... ix

DAPTAR TABÉL ... xiii

DAPTAR BAGAN ... xiv

DAPTAR GAMBAR ... xv

DAPTAR SINGGETAN ...xvii

DAPTAR LAMPIRAN ... xix

BAB I BUBUKA 1.1 KasangTukangPanalungtikan ... 1

1.2 RumusanMasalah ... 3

1.3 TujuanPanalungtikan ... 4

1.3.1 TujuanUmum ... 4

1.3.2 TujuanHusus ... 4

1.4 MangpaatPanalungtikan ... 5

1.4.1 MangpaatTioritis ... 5

1.4.2 Mangpaat Praktis ... 5

1.5 RaragaTulisan ... 5

(9)

2.1.1 Kabudayaaan ... 7

2.1.3.2 Komponén jeung Unsur Upacara Adat ... 11

2.1.4 Sémiotik ... 12

2.1.4.1 Wangenan Sémiotik ... 12

2.1.4.2 Kamekaran Sémiotik ... 13

2.1.4.3 Sémiotik Modél Charles Sander Peirce ... 14

2.1.5 Pangajaran Maca Artikel... 16

2.1.5.1 Wangenan Bahan Pangajaran ... 16

2.1.5.2 Kritéria Milih Bahan Pangajaran ... 17

2.1.5.3 Wangenan Maca... 18

2.1.5.4 Tujuan Maca ... 19

2.1.5.5 Pangajaran Maca dina SKKD Basa jeung Sastra Sunda ... 20

2.1.5.6 Wangenan Artikel ... 20

2.1.5.7 Karakteristik Artikel ... .20

2.1.5.8 Jenis-jenis Artikel ... .20

2.2 Panalungtikan Saméméhna ... 21

2.3 Kalungguhan Tiori ... 21

BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN 3.1 DesainPanalungtikan... 22

3.2 Sumber Data jeung Lokasi Panalungtikan ... 25

3.2.1 Sumber Data ... 25

3.2.2 Gambaran Umum Lokasi Panalungtikan ... 25

3.2.3 Kondisi Sosial Budaya ... 26

(10)

xi

3.3.1 Instrumén Panalungtikan ... 28

3.3.2 Téhnik Ngumpulkeun Data ... 30

3.4 Analisis Data ... 31

BAB IV HASIL PANALUNGTIKAN JEUNG IMPLEMENTASINA KANA BAHAN PANGAJARAN 4.1 Hasil Panalungtikan ... 32

4.1.1 Sajarah Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan ... 32

4.1.2 Tujuan jeung Mangpaat Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan ... 32

4.1.3 Waktu jeung Tempat Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan ... 33

4.1.4 Pihak-pihak anu Ilubiung dina Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan 33 4.2 Prak-prakkan Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan ... 35

4.2.1 Saméméh Upacara ... 35

4.2.2 Upacara Inti ... 36

4.2.3 SabadaUpacara ... 36

4.3 Kalengkepan dina Upacara ... 37

4.4 Unsur Sémiotik dina Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan ... 55

4.5 Implémentasi Simbol-simbol Budaya dinaUpacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan Pikeun Bahan Pangajaran Maca Artikel Budaya di SMA Kelas XI ... 60

4.5.2 Materi Bahan Pangajaran Maca pikeun SMA Kelas XII tina Hasil Panalungtikan ... 61

4.5.3 Evaluasi Bahan Pangajaran Maca Artikel Budaya tina Hasil Panalungtikan ... 64

4.5.4 Conto Rencana Pelaksanaan Pembelajaran tina Hasil PanalungtikanMateriBahanPangajaranMaca ... 68

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN 5.1 Kacindekan ... 79

5.2 Implikasi ... 80

(11)

(12)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu BAB I

BUBUKA

1.1 Kasang Tukang Panalungtikan

Manusa salaku mahluk hirup miboga fungsi salaku mahluk sosial (homo socius) anu hartina manusa teu bisa hirup sosoranganan, tapi butuh batur pikeun

kahirupanana. Ku kituna, manusa hirup dina hiji kelompok anu disebut masarakat sangkan bisa sosialisasi jeung jalma séjénna. Dina kahirupan masarakat, aya kabiasaan-kabiasaan dumasar kana paripolah jeung akal budi nu dipiboga ku manusa sorangan.Satuluyna, ieu kabiasaan-kabiasaan téh kaasup kana cara mikir jeung cara tindak lakuna sok disebut kabudayaan. Antara kabudayaan jeung masarakat silih mangaruhan, sabab kabudayaan mangrupa hal anu ngatur kahirupan manusa. Manusa moal bisa hirup saupama euweuh budaya, kitu ogé budaya. Budaya moal aya lamun euweuh manusa, sabab budaya mangrupa hasil tina pikiran manusa anu dipaké tur dijadikeun aturan hirup pikeun manusa.

Numutkeun Danadibrata (2009, kc.108), budaya asal kecapna tina “Budi”

jeung “Daya” anu hartina usaha, tanaga, karep, pikiran, jeung perasaan jelema.

Sedengkeun harti kabudayaan éta sorangan nya éta hasil, tanaga, pikiran, sarta

parasaan jelema guna nambahan kasenangan jeung kani’matan jelema ku rupa

-rupa akal jelema.

Kabudayaan téh raket patalina jeung adat. Danadibrata (2009, kc. 4), nétélakeun yén adat téh nya éta kabiasaan, tali paranti, kasopanan anu geus turun- tumurun. Upacara ruwatan bumi hajat buruan mangrupa salah sahiji adat kabiasaan anu diturunkeun ka tiap generasi. Upacara ieu sok dilaksanakeun dina bulan Muharram. Prosesi Upacara ruwatan bumi hajat buruan diayakeun pikeun ngébréhkeun rasa sukur, ngaraketkeun silaturahmi antar masarakat sabudeureun Kampung Cikareumbi jeung pikeun tolak bala.

(13)

luyu jeung kamekaran jaman, sarta aya sababaraha bagian anu dianggap méngpar tina ajaran agama. Ku lantaran kitu, kawilang penting pikeun urang mikawanoh kana unggal simbol-simbol nu dipaké dina tradisi upacara ruwatan bumi hajat buruan sangkan teu patukang tonggong jeung ajaran agama anu diagem. Padahal saupama diteuleuman, dina éta tradisi téh tangtu miboga ajén-ajén anu luhung, ti mimiti kasang tukangna, pakakas-pakakas anu digunakeunana, prak-prakanna, nepi ka sasajén nu miboga simbol-simbol nu aya patalina jeung kahirupan masarakat Sunda.

Ajén-ajén anu nyampak dina upacara ruwatan bumi hajat buruan téh salah sahijina disilokakeun dina rupa-rupa simbol. Ari anu disebut simbol téh nya éta lambang atawa cicirén (Danadibrata, 2009, kc. 639).Lambang téh nya éta perlambang, warna, tanda atawa gambar anu ngandung harti hal atawa barang anu abstrak anu aya hartina (Sudaryat, 2010, kc. 20). Ku kituna, bisa katitén yén dina simbol-simbol anu aya dina upacara ruwatan bumi hajat buruan téh lain ngan saukur simbol, tapi aya harti atawa maksud anu nyamuni, anu satuluyna bakal dipedar jeung dipaluruh sacara gemet. Pikeun ngaguar simbol-simbol nu nyangkaruk dina upacara ruwatan bumi hajat buruan, panalungtik ngagunakeun tiori sémiotik Charles Sander Peirce. Sémiotik nya éta hiji élmu atawa métode analisis anu maluruh ngeunaan tanda (Sobur, 2013, kc. 15). Peirce (dina Sobur 2013, kc. 157), ngabédakeun tilu rupa tanda nurutkeun sipat patalina antara pananda jeung patanda, nya éta ikon, indéks, jeung simbol.

(14)

3

Tina sababaraha skripsi di Departemen Pendidikan Bahasa Daerah anu dibaca, geus loba panalungtikan anu medar ngeunaan ulikan sémiotik, diantarana:“Unsur Sémiotik dina Upacara Rewahan di Desa Taraju Kac. Sindangsirna Kab. Kuningan Pikeun Pangajaran Maca Artikel Budaya di SMA

Kelas XII” ku Susi Susanti (2014), “Unsur Sémiotika dina Tradisi Nyepuh di

Desa Ciomas Kecamatan Panjalu Kabupatén Ciamis Pikeun Bahan Pangajaran

Maca Artikel di SMA” ku Krisna Amelia (2014), “Simbol-Simbol Kasenian

Goong Rénténg di Désa Cisarua Kacamatan Cisarua Kabupatén Sumedang Pikeun Bahan Pangajaran Maca Kelas XII (Ulikan Sémiotik)” ku Usép Nandang (2013),

“Kasenian Bring-Brung di Kalurahan Ledeng Kacamatan Cidadap Kota Bandung

pikeun Pangajaran Maca di SMA (ulikan struktural-sémiotik)” ku Dwi Komarasari (2013), sarta “Fungsi Simbol Dina Upacara Tradisi Ruatan Bumi di Kampung Banceuy Kecamatan Ciater Kabupatén Subang” ku Virda Sufia Haetami (2011).

Kalayan nilik kana éta tinimbangan, panalungtikan ieu dibéré judul “Unsur

Sémiotik dina Upacara Ruwatan Bumi Hajat Buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang KacamatanLembang KabupaténBandung Barat Pikeun Pangajaran Maca Artikel Budaya di SMA Kelas XII”, tangtu waé aya bédana jeung kaonjoyanna antara judul nu baris ditalungtik jeung judul nu geus aya, diantarana sumber data anu ditalungtik, upacara ruwatan bumi hajat buruan di kampung Cikareumbi can aya nu ngagarap sarta dina ieu panalungtikan leuwih ngulik kana unsur semiotik anu aya dina upacara ruwatan bumi hajat buruan jeung can loba nu ngalarapkeun hasil panalungtikan kana bahan pangajaran maca artikel budaya di SMA kelas XII.

1.2 Rumusan Masalah

Dumasar kana kasang tukang anu geus diébréhkeun di luhur, sangkan anu jadi masalah dina ieu panalangtikkan teu lega teuing ambahanana, masalah-masalahna baris dirumuskeun saperti ieu di handap.

(15)

2) Kumaha prak-prakanana upacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang KacamatanLembang KabupaténBandung Barat? 3) Kumaha unsur sémiotik dina upacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang KacamatanLembang KabupaténBandung Barat?

4) Naha hasil panalungtikan upacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang KacamatanLembang KabupaténBandung Barat bisa dilarapkeun kana bahan pangajaran maca artikel budaya di SMA kelas XII?

1.3 Tujuan Panalungtikan 1.3.1Tujuan Umum

Luyu jeung kasang tukang sarta rumusan masalahna, ieu panalungtikan miboga tujuan umum, nya éta pikeun meunangkeun gambaran ngeunaan upacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang KacamatanLembang KabupaténBandung Barat sarta nganalisis tanda-tanda anu nyampak di jerona.

1.3.2Tujuan Husus

Ari tujuan hususna, nya éta pikeun nganalisis jeung ngadéskripsikeun hal-hal ieu di handap.

1) Sajarah upacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang KacamatanLembang KabupaténBandung Barat.

2) Prak-prakan upacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang KacamatanLembang KabupaténBandung Barat.

3) Unsur sémiotik upacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang KacamatanLembang KabupaténBandung Barat.

(16)

5

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 1.4 Mangpaat Panalungtikan

1.4.1Mangpaat Tioritis

Mangpaat tioritis ieu panalungtikan nya éta sangkan bisa mérépangaweruh ka masarakat dina hal kabudayaan, hususna ngeunaan upacara adat nu aya di tatar Sundapikeun maluruh tanda-tanda anu nyampak dina upacara ruwatan bumi hajat buruan di kampung Cikareumbi désa Cikidang kacamatan Lémbang kabupatén Bandung Barat.

1.4.2Mangpaat Praktis

Mangpaat praktis anu dipiharep bisa dihontal tina ieu panalungtikan nya éta saperti ieu di handap.

1) Pikeun masarakat, bisa numuwuhkeun kareueus kana budaya Sunda nu aya di sabudeureunana, anu satuluyna bisa numuwuhkeun karep pikeun ngariksa budaya Sunda.

2) Pikeun guru bisa nambahan pangaweruh dina ngamekarkeun bahan pangajaran maca ku cara maké simbol-simbol dina upacara ruwatan bumi hajat buruan jadi bahan pangajaran.

3) Pikeun siswa, bisa mikawanoh upacara adat nu aya disabudeureunana jeung maham kana simbol-simbol dina upacara upacara ruwatan bumi hajat buruan.

4) Pikeun panalungtik, bisa mikanyaho leuwih teleb ngeunaan upacara ruwatan bumi hajat buruan, jeung numuwuhkeun kareueus kana budaya Sunda hususna upacara tradisional nu aya disabudeureun panalungtik.

1.5Raraga Tulisan

Raraga tulisan miboga fungsi pikeun méré gambaran ngeunaan léngkah-léngkah dina panalungtikan. Ieu pananglungtikan disusun jadi lima bab.

(17)

Bab II eusina tiori-tiori ngeunaan kabudayaan, kasenian, upacara ruwatan bumi hajat buruan, struktural jeung sémiotik, pangajaran maca, panalungtikan saméméhna, jeung kalungguhan tioritis panalungtik.

Bab III eusina ngeunaan métodologi panalungtikan anu digunakeun dina ieu panalungtikan, boh métode panalungtikan boh prak-prakanana dina ngolah data tina hasil panalungtikan, désain panalungtikan, partisipan jeung tempat panalungtikan, téknik panalungtikan, jeung analisis data panalungtikan.

Bab IV eusina ngeunaan hasil jeung pedaran panalungtikan, anu eusina ngawengku sajarah upacara ruwatan bumi hajat buruan, prak-prakkan upacara ruwatan bumi hajat buruan, analisis data hasil panalungtikan dumasar ulikan sémiotik pikeun bahan pangajaran maca artikel budaya di SMA kelas XII.

(18)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu BAB III

MÉTODE PANALUNGTIKAN

Dina ngalaksanakeunpanalungtikanperluayamétodesalaku léngkahgawépanalungtikpikeunnyingkahanayanasalahtapsirdinangaréngsékeunskr ipsi.

Métodepanalungtikannyaétacaraanudipakékupanalungtikdinangumpulkeun data panalungtikan, aya sababaraha métode panalungtikan nya éta métodehistoris, métodedeskriptif, jeungmétodeeksperiméntal (Sudjana, 2011, kc. 52). Métodeanudigunakeundinaieupanalungtikannyaétamétodedéskriptifkualitatif.

Métode déskriptifdipaké saupama tujuanna pikeun ngadéskripsikeun atawa ngajéntrékeun kajadian anu aya dina jaman kiwari, anu kaasup kana metode ieu nya éta studi kasus, survei, studi pengembangan, jeung studi korélasi (Sudjana, 2011, kc. 52).

NurutkeunBodganjeung Taylor dinaBasrowi (2008, kc. 21),métodekualitatiftéhnyaétaprosedurpanalungtikandina meunangkeun data

deskriptifanumangrupakecap-kecapsacaratinulisatawalisantijalma-jalmaatawapelakuanuditalungtik.

Ieumétodedeskriptifkualitatiftéhdipaképikeunngadéskripsikeunulikansémioti kanunyampakdinaupacararuwatanbumihajatburuan di KampungCikareumbiDésaCikidangKacamatanLembangKabupatén Bandung Barat. Misalnangeunaansimboldinapakakasanudipakédinaupacararuwatanbumi.

3.1 DesainPanalungtikan

(19)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu Bagan 3.1

Désainpanalungtikan IdentifikasiMasalah:

1) KasangTukangMasalah 2) RumusanMasalah 3) TujuanPanalungtikan 4) MétodePanalungtikan

Ngumpulkeun Data: 1) StudiPustaka 2) Obsérvasi 3) Wawancara 4) Dokuméntasi 5) CatetanLapangan

NgolahjeungNganalisis Data

1) Ngawilah-wilah data anukaasup kana struktur-sémiotik

2) Nganalisissémiotikmakékonsep Charles S. Peirce 3) Cocog-henteuna data

pikeunbahanpangajaranmacaartikelbudaya di SMA kelas XII

NyusunLaporanPanalungtikan

(20)

25

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu Data Informan

Wasta :

Tempat, ping gumelar :

Umur :

Agama :

Atikan :

Pakasaban :

Kalungguhan :

3.2 Sumber Data jeungLokasiPanalungtikan 3.2.1 Sumber Data

NurutkeunArikunto (2010, kc. 172), sumber data dinapanalungtikannyaétasubjék nu bisadipakémeunangkeun data. Data anudimaksuddinaieupanalungtikannyaétangeunaan data nu ayapatalinajeungupacaraadatruwatanbumihajatburuan.

Sedengkeunsumberdinaieupanalungtikannyaéta:

1) sesepuhKampungCikareumbianuapalkalayanjerongeunaanupacaraadatruw atanbumihajatburuan;

2) pihak-pihakanukalibetdinaupacararuwatanbumihajatburuan; jeung 3) masarakatKampungCikareumbi.

Anapon format data narasumberwaktulumangsungnawawancarasapertiieu di handap.

Tabel 3.1

Format data narasumber

(21)

Lokasipanalungtikanmangrupatempatanudipakékupanalungtikpikeunngaya keunhijipanalungtikan.Ieupanalungtikandilaksanakeun di KampungCikareumbiDésaCikidangKacamatanLembangKabupatén Bandung Barat.SacaragéografisDésaCikidanglokasinaaya di KacamatanLembangKabupatén Bandung Barat.Wates wilayahCikidang Beulah kalérayaDésaCiaterKab. Subang, Beulah kidulayaDesa Langensari, Beulah wétanDesa Wangunharja,jeung Beulah kulonwatesnaDesa Cikole/Kehutanan. Luas wilayahDésaCikidangnyaéta532.861

Ha. Sacaratopografijeungkonturtanah,

DésaCikidangsacaraumummangrupapagunungan nu suhu rata rara 15ºC - 30ºC.

Gambar 3.1 Peta Wilayah

3.2.3 KondisiSosialBudaya

Kondisisosialjeungbudaya di hijiwewengkonmangaruhanpisan kana

ayanahijiadattradisianuaya di

(22)

27

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 1) Jumlahpenduduk

JumlahpendudukDésaCikidangdumasar data ahiraya 7.714 jiwa.Anungawengkulalaki 4.019 urang, jeungawéwé 3.695 urang.Ieu data dumasar kana gambarieu di handap.

Gambar 3.2 Jumlahpenduduk

2) Tingkat pendidikan

Tabel 3.2

(23)

Dumasar tabél

diluhurngeunaantaraf/tingkatpendidikanmasarakatDésaCikidang,

bisakatitényéntingkatpendidikanmasarakatDésaCikidanggeuskaasupmaju , lantarangeuslobamasarakatanuneruskeunsakolanepikapaguronluhur.

Sanajankitu,teusaeutikogémasarakatanutingkatpendidikannakurang , lantaranmasihayamasarakatanuteutamatsakolana (SD, SMP, SLTA). 3) Pakasaban

Tabel 3.3

PakasabanmasarakatdésaCikidang

Tina tabél

diluhurbisakatitényénmasarakatDésaCikidangtéhmayoritasmibogapakasa bansalakupatani.Lantaranpoténsianudihasilkeun di DésaCikidangmayoritassayuran, ternak, jeungsusumurni.

4) Agama

Agama di Indonesia kurangleuwihayagenep, nyaéta Islam, Kristen,

Katholik, Hindu, Budha, Konghuchu,

(24)

29

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 3.3 Ngumpulkeun Data

3.3.1 InstruménPanalungtikan

Instruménpanalungtikannyaétaalatanudipaképikeunngumpulkeun data dinapanalungtikan.

Panalungtikmibogaperanpenting,nyaétapikeunngarencanakeun, ngumpulkeun

data, nganalisis, nafsirkeun data

jeungnyieunlaporan.Pikeunngahontaltujuanpanalungtikan,

instruménanudigunakeundinaieupanalungtikan, nyaétakamera digital, HP (handphone), pedomanwawancarajeungcatetanlapangan.

1) Kamera Digital

(25)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 4 Irahalumangsungnaupacaraadatruwatanbumihajatburuantéh? 5 Dimanalumangsungnaupacaraadatruwatanbumihajatburuan? 6 Kumahaprak-prakannaupacaraadatruwatanbumihajatburuan?

7 Sahaanumingpindinalumangsungnaupacaraadatruwatanbumihajatburuantéh ?

8 Sahawaé para pamilonanuilubiungdinaétaupacara?

9 Naonwaékalengkepanatawapakakasanu kudu

(26)

31

Téknikwawancaranyaétatéknikanudilakukeunku nu ngawawancarasalaku nu mérépertanyaan,

jeunganudiwawancarasalakujalmaanuméréjawaban.Téknikwawancaradigunakeun pikeunngawawancaranarasumberdinaétaupacara, hal-halnaonwaéanupatalijeungupacaraadatruwatanbumihajatburuan.

3) Dokuméntasi

Téknikdokuméntasidigunakeunpikeunngadokuméntasikeunkumahaprak-prakanpanalungtikan, jeungngadokuméntasikeunhal-hal nu ditalungtikdinaupacararuwatanbumihajatburuan.

3.4Analisis Data

NurutkeunMaryaeni (2005, kc. 75), analisismangrupakagiatan 1) nyusun-nyusun data nu luyujeungurutanmasalah nu dibutuhkeun; 2) ngaorganisasikeunhasil data dinaformasijeungkategoriatawa unit, sanggeusngumpulkeunsakabéh data nu diperlukeun, satuluyna data étadianalisis; 3) interprétasipanalungtik kana signifikasisababaraha data nu

sajalanjeungpamahaman; 4) ngajén data nu

geusdikumpulkeunnepikangahasilkeunkacindekan: hadéatawagoréng, luyuatawahenteu, ogésignifikanatawahenteuna.

Dina nganalisisdatana,

(27)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Rumusanmasalahanudijawabdinaieupanalungtikannyaétangeunaan kasang tukang ayana upacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi, runtuyan sarta prak-prakanna,analisisunsursémiotikanuayadinaupacara ruwatan bumi hajat buruannumutkeun kana ulikansémiotik Charles Sanders Peirce, sarta impleméntasina kana bahan pangajaran.

Metodeanudigunakeundinaieupanalungtikannyaétametodedéskriptif-kualitatif.

Metodedéskriptif-kualitatiftéhnyaétametodepanalungtikananudipedarkucarangadéskripsikeunhasilpa nalungtikandinawangunnarasisarta data hasilpanalungtikananatéh lain dinawangunitungan.

Téhnikngumpulkeunjeungngolahdatananyaétangagunakeuntéhnikobsérvasi,

wawancara, jeungdokuméntasi.

Anaponinstruménpanalungtikananudigunakeunnyaétapedomanwawancara, catetanlapangan, handphone, jeungkamera digital.

Masarakat kampung

Cikareumbitéhbisadisebutmasarakatanueuyeubkukabudayaan.

Halétabisakatiténtinaunsur-unsurbudayaanumasihkénéhayadimasarakatna,

nyaétadina: (1)

upacara-upacarakaagamaananumasihkénéhsokdilaksanakeunkumasarakat; (2) sistemduduluranmasarakatanudiébréhkeunngaliwatan gotongroyong unggal kagiatan; (3) sistempangaweruhnangeunaanitung-itunganwaktu, carangolahsawah, jeungatikanana; (4) basaanudigunakeundinakahirupansapopoéna,

nyaétabasaSunda; (5)

(28)

80

nologimodern, sartamasihkénéhayaanungagunakeunpakakastradisional, upamanadinawangunimah, pakakastatanén, jeungpakakassapopoé.

Upacara ruwatan bumi hajat buruantéhnyaétatradisiaslimasarakatKampung Cikareumbianugeusayatijamanbaheulasartadiwariskeunsacaraturun-tumurun. Diayakeun sataun sakali tiap bulan Muharram. Sajarahayanaupacara ruwatan bumi hajat buruantéhraketpatalina jeung karuhun-karuhun baheula anu geus nyieun éta lembur.Kukituna ayana upacara ruwatan bumi hajat buruan nya éta pikeun ngahormat jeung ngadoakeun kana jasa-jasa karuhun baheula, sarta sangkan masarakatna teu mopohokeun kana jasa karuhunna.MasarakatKampung Cikareumbi

museurkeunétatradisingaruatlemburpikeunméntakasalametankaPangéran,

sartasalakuwujud rasa

sukurkaPangéranlantarangeusdipaparinmangrupa-rupani’matkumantena. Dina prak-prakanana upacara ruwatan bumi hajat

buruantéhsokdilaksanakeunkucarangariungsukuranbari make sasajén, ngintunkeunsolawatjeungdoakaKanjengNabi, daharbabarengan, sartasokdipungkasku acara hiburan.

Ulikanngeunaanunsursémiotik (ikon, indéks, jeungsimbol) anuayadina upacara ruwatan bumi hajat buruan téhbisakatiténtinaruntuyanacarana, kalengkepan upacara, sarta sasajénanudigunakeundumasar kana hasilobservasi langsung sarta wawancarasabadapanalungtikan.

Dina upacara ruwatan bumi hajat buruantéheuyeubkusilokajeungma’na

-ma’naanungawujuddinawangunajén-ajén. étama’na-ma’naanunyampaktéhkudu

dipikanyahokunonomanatawarumajakiwariogékugenerasisanggeusurang.Étama’n

a-ma’naanunyampaktéhbisadijadikeundadasarkumasarakatnadinangalakonankahiru

pansapopoé,

sartabisangeuyeubanjeungnambahanpangaweruhkatutinformasianudibutuhkeunng eunaanupacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat.

(29)

Upacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Baratmangrupasalahsahijiupacaratradisianubeungharkabudayaananasartangeuyeu banrupaningbudaya di tatarSunda. Kabeungharanbudayadi tatarSundahususnadina upacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbiditalungtiksangkanbisamérémangpaat,

salahsahijinamangpaatpikeundokuméntasikabudayaan.

Dokuméntasikabudayaanliantimibogamangpaatsangkanentragansaterusnaa paljeung sadar kana adat-istiadatjeungkabudayaanéntragansaméméhna, ogébisadimangpaatkeunkeurkabutuhanséjén, sapertipikeunngeuyeuban data atawadadasarpanalungtikananuayapatalinajeungbudaya,

sartabisadijadikeunudaganatawababandinganpikeunpanalungtikanngeunaankabud ayaanhususna di tatarSunda.

5.3 Rékomendasi

Panalungtikanngeunaanupacara ruwatan bumi hajat buruan di Kampung Cikareumbi Désa Cikidang Kacamatan Lembang Kabupatén Bandung Barat tangtulobakénéhkurangana, kawatesanankuwaktu, carangumpulkeun data

sartasampelmasarakatanujadinarasumberogéhal-halséjénanupatalijeungmetodengeunaanpanalungtikanmasihkénéh kudu dilengkepan. Kabeungharanbudayadinaieutradisisabenernalobakénéh, lantaranieupanalungtikankawatesananjeungmuseur kana hijihal, kukituna, perludiayakeunpanalungtikananuleuwihdaria kana hal-halséjénanupatalijeungieutradisi.

Salah sahijiobjékanungirutsartabisadijadikeunpanalungtikan di

(30)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu DAPTAR PUSTAKA

Abidin, Y. (2010). Strategi Membaca Teori dan Pembelajaran. Bandung: RIZQI press.

Apriliyani, N.Y.A. (2012). Ajén Simbolis dina Pakéan Pangantén Sunda

“Kebesaran” Kabupatén Sumedang Pikeun Salah Sahiji Alternatif Bahan Ajar Maca di Kelas XI SMA (Ulikan Sémiotika-Struktural). Bandung:

Skripsi JPBD UPI.

Arikunto, S. (2010). Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktek (Edisi Revisi). Jakarta: Rineka Cipta.

Basrowi, jeung Suwardi. (2008). Penelitian Kualitatif. Jakarta: Rineka Cipta. Berger, A. A. (2010). Pengantar Semiotika: Tanda-tanda dalam Kebudayaan

Kontemporer. Yogyakarta: Tiara Kencana.

Budiman, K. (2005). Ikonisitas. Yogyakarta : Buku Baik.

Danadibrata, R.A. (2009). Kamus Bahasa Sunda. Bandung: PT Kiblat Utama. Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. (2007). Standar Kompetensi dan

Kompentensi Dasar Mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Sunda. Bandung:

Dinas Pendidikan Jawa Barat.

Djuroto, Totok jeung Bambang Suprijadi, (2009). Menulis Artikel & Karya Ilmiah, Bandung: PT. Rosda Karya.

Haerudin, D & Kosim K. (2013). Panganteur Talaah Buku Ajar. Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah FPBS UPI.

https://id.wikipedia.org/wiki/Adat.

(31)

Koentjaraningrat. (2002). Pengantar Ilmu Antropologi II. Jakarta: rineka cipta. Koentjaraningrat. (2009).Pengantar Ilmu Antropologi. Jakarta: rineka cipta. Liliweri, Alo. (2014). Pengantar Studi Kebudayaan. Bandung: Nusa Media. Maryaeni. (2005). Metode Penelitian Kebudayaan. Jakarta: Bumi Aksara. Moeliono, Anton M. (2008). Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai

Pustaka.

Mustapa, H.H. (2010). Adat Istiadat Sunda. Bandung: PT. Alimni Bandung. Pradopo, R.D. (1995). Beberapa Teori Sastra, Metode Kritik, dan Penerapannya.

Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Rosidi, A. (2000). Ensiklopedi Sunda. Jakarta: Pustaka Jaya.

Santosa, P. (2013). Ancangan Semiotika & Pengkajian Susastra. Bandung: Angkasa.

Sobur, A. (2009). Semiotika Komunikasi. Bandung: PT Remaja Rosdakarya.

Sobur, A. (2013). Manusia dan Kebudayaan dalam Perspektif Ilmu Budaya Dasar: Jakarta: Rineka Cipta.

Sudaryat, spk. (2008). Makaya Basa jeung Sastra Sunda. Bandung: UPI Press Bandung.

Sudjana, Nana. (2011). Dasarg-dasar Proses Belajar Mengajar. Bandung: Sinar Baru Algensindo.

Sudjiman, Panuti jeung Art Van Zoest. (1991). Serba-Serbi Semiotika. Jakarta: PT. Gramedia Pustaka Utama.

(32)

Sumadiria, H. (2009). Menulis Artikel dan Tajuk Rencana Panduan Praktis dan Jurnalis Profesional. Bandung: PT. Rosda Karya.

Supartono. (1993). Ilmu Budaya Dasar. Bogor: Ghalia Indonesia.

Tarigan, H.G. (2008). Membaca Sebagai Suatu Keterampilan Berbahasa. Bandung: Angkasa.