NILAI KEINDAHAN UPACARA TRADISI CINGCOWONG DI DESA LURAGUNG LANDEUH UNTUK ALTERNATIF
BAHAN PELAJARAN MEMBACA DI SMA1
Aang Dedi Permana2
ABSTRAK
Penelitian ini dilatarbelakangi oleh kurangnya pengetahuan masyarakat mengenai kebudayaan yang ada di Kabupatén Kuningan, hususnya budaya upacara tradisi cingcowong. Dengan adanya penelitian ini, diharapkan bisa memperkenalkan kembali upacara tradisi cingcowong kepada masyarakat luas, yang mencakup pelaksanaannya, kedudukan termasuk pungsi dan manfaat, nilai keindahan yang ada di dalamnya, dan untuk alternatif bahan pelajaran membaca di SMA. Selain itu, penelitian ini juga bertujuan untuk menumbuhkan dan memelihara budaya yang ada di masyarakat Sunda hususnya para remaja yang ada di Kabupatén Kuningan mempunyai rasa kebanggaan kepada kebudayaan lokal. Metode yang digunakan dalam penelitian ini yaitu metode deskriptif, dengan teknik observasi, wawancara, dan studi dokumentasi. Datanya berupa foto, video, maupun catatan hasil wawancara. Hasil penelitian menemukan bahwa: (1) Keadaan upacara tradisi cingcowong masih ada sampai sekarang dan sudah ada calon generasi punduh untuk mewariskannya yaitu Waskini; (2) upacara tradisi cingcowong mempunyai tujuan utama yaitu untuk meminta hujan dan sebagai sarana interaksi dan komunikasi untuk masyarakat; (3) upacara tradisi cingcowong mempunyai manfaat di bidang pendidikan yaitu harus sabar, harus mau meminta, harus kerja sama, dan penduli terhadap lingkungan; (4) keindahan dalam upacara tradisi cingcowong ada dalam seni busana (kostum) bonéka cingcowong dan seni musik (alat musik); dan (5) upacara tradisi cingcowong bisa dijadikan alternatif bahan pelajaran membaca artikel budaya di SMA
Aang Dedi Permana, 2015
Ajén Éstétika dina Upacara Tradisi Cingcowong di Désa Luragung Landeuh pikeun Alternatif Bahan Pangajaran Maca di SMA
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
MAGNIFICENCE VALUE OF TRADITIONAL CEREMONY CINGCOWONG IN THE LURAGUNG LANDEUH VILLAGE AS AN ALTERNATIVE
READING LESSON MATERIAL IN HIGH SCHOOL3
ABSTRACT4
This research is motivated by the lack of people's knowledge about tradition in Kabupaten Kuningan, especially cingcowong traditional ceremonies. This research is expected to reintroduce the traditional ceremony cingcowong to the general public, which includes the implementation, including functions and benefits, the value of the beauty that is in it, and for an alternative teaching material to read in high school. In addition, this study also aims to foster and maintain a culture in Sundanese society especially teenagers in Kabupaten Kuningan have a sense of pride to the local culture. The method used in this research is descriptive method, by observation, interviews, and documentation study. The data of this research is in the form image, video, or interview record. The results of this research found that: (1) The traditional ceremony cingcowong is still exist today and there are already candidates of punduh generation to inherit it is Waskini; (2) cingcowong traditional ceremony has two main purposes: to call the rain and as a media of interaction and communication for the society; (3) The traditional ceremony of cingcowong have benefits in the field of education that have to be patient, to be willing to ask, to work together, and worry on the environment; (4) the beauty of cingcowong traditional ceremony is in the art of fashion (costume) cingcowong doll and music art (musical instruments); and (5) cingcowong traditional ceremony can be used as an alternative lesson material of cultural article reading in high school.
Keywords: Magnificence Value, Cingcowong, and alternative lesson material
3
Skripsi ini dibawah bimbingan Dr. H. Dingding Haerudin, M.Pd. dan Drs. Dede Kosasih, M.Si. 4
BAB 1 BUBUKA
1.1 Kasang Tukang
Masarakat Sunda mangrupa salah sahiji sélér bangsa anu aya di Indonesia nu
miboga kabudayaan sorangan. Kabudayaan nya éta hasil budi daya manusa dina
kahirupan di masarakat anu ngawengku pangaweruh, kapercayaan, seni, hukum, moral,
adat, jeung sakumna kabisaaan anu aya di masarakat (Hermanto, 2010, kc. 105).
Kabudayaan ogé mangrupa hasil prosés mikir nu jero tur waktu nu panjang, unggal
wewengkon boga ciri has budayana séwang-séwangan. Nurutkeun Komara (2011, kc.
39), kabudayaan asalna tina kecap ka-budaya-an. Budaya hartina budi jeung daya, anu
unsurna ngawengku cipta (akal), rasa, jeung karsa (kahayang). Jadi kabudayaan nya éta
hasil budaya (cipta, rasa, jeung karsa) manusa anu hirup di masarakat
Koentjaraningrat (1974, kc. 2) nétélakeun, yén kabudayaan ngawengku tujuh unsur
budaya sacara universal, nya éta; 1) sistem kepercayaan atawa réligi, 2) sistem jeung
organisasi masarakat, 3) organisasi pangaweruh, 4) sistem basa, 5) sistem kasenian, 6)
sistem pakasaban, jeung 7) sistem téhnologi.
Budaya miboga ciri anu ngabédakeun antara budaya hiji daérah, atawa sélér bangsa
jeung budaya séjénna. Salah sahiji nu ngabédakeunana téh di antarana kagiatan upacara
tradisi. Upacara tradisi téh mangrupa inti tina kabudayaan anu sumberna tina historis,
misalna tradisi tina ide-ide, tina ajén, jeung tina sistem budaya (Krober & Kluckhon
dina Liliweri, 2014, kc. 5). Upacara tradisi tangtu miboga kasang tukang jeung
ajén-inajén anu ngahaja dijieun tur dijerona nyangkaruk makna nu luhung contona aya dina
prak-prakanana boh dina raksukan, pakakas, mantra, waditra, boh sasajén, sarta
mangrupa identitas nu ngabédakeun hiji budaya tina hiji daérah jeung daérah séjéna.
Jadi kalawan teu langsung salah sahiji hasil tina pamikiran jeung budaya manusa nya
éta ayana ajén inajén kaasup ayana ajén éstétika.
Nurutkeun Danadibrata (2006, kc. 9), ajén asalna tina kecap ajian, hartina aya
ajianana, boga ajén, sedengkeun éstétika téh cabang filsafat anu ngabahas ngeunaan
2
Aang Dedi Permana, 2015
Ajén Éstétika dina Upacara Tradisi Cingcowong di Désa Luragung Landeuh pikeun Alternatif Bahan Pangajaran Maca di SMA
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Beungharna kabudayaan dinawangunrupa-rupaupacara tradisi nu aya di nagara
Indonesia hususna di Jawa Barat ngajadikeun ciri has di masing-masing
daérahna.Upacara tradisi ieu geus mekar tur tumuwuh sacara turun-tumurun di
masarakat. Upamana baé upacara tradisi Nadran ti Cirebon/Indramayu, upacara tradisi
Jaroh ti Garut, upacara tradisi Labuh Suji ti Sukabumi, upacara tradisi Nyuguh ti
Ciamis, jeung réa-réa deui.
Kabupatén Kuningan euyeub ku rupa-rupa upacara tradisi nukiwari “dikemas” jadi
agenda pariwisataminangka warisan ti para karuhunmasarakat Kuningan. Salah sahiji
upacara tradisi anu jadi ciri has Kabupatén Kuningannya éta upacara tradisi “sérén
taun”. Ieu upacara tradisi salaku gambaran pikeun ngadeukeutkeun rasa sukur ka Gusti
Nu Maha Suci nu geus méré rejeki nu loba hususna dina hasil tatanén nu aya di
sabudeureun Kabupatén Kuningan.
Salian ti upacara tradisi Sérén Taun, di Kuningan ogémekar warna-warna upacara
tradisi séjénna boh anu sipatna umum boh anu husus. Upacara tradisi anu umum
mangrupaupacara tradisi anu tumuwuh ragemdi sakuliah tatar Sunda, sedengkeun
upacara tradisi anu husus mangrupa upacara tradisi anu has nu aya di hiji wewengkon
nu geus nyebar tur mekar ka wewengkon séjénna, di antarananya éta upacara tradisi
cingcowong.Upacara tradisi cingcowong beda jeung upacara Sérén Taun. Hartina ieu
upacara henteu kaasup kana babagéan upacara Sérén Taun, tapi mangrupa upacara
tradisi anu misah.
Upacara tradisi cingcowong nya éta upacara tradisi asli masarakat Kampung Wagé,
Désa Luragung Landeuh, Kécamatan Luragung, Kabupatén Kuningan. Upacara tradisi
ieu mangrupa salasahiji upacara tradisi pikeun ménta hujan. Bisaana nu
méntadiayakeunieuupacaranya eta pataninalikakeurusumhalodo.Ngaran cingcowong
nurutkeun etimologis atawa bahasa kabagi jadi dua nya éta “cing” jeung “cowong”.
Kecap“cing” dina kamus bahasa Indonesia-Sunda, Sunda-Indonesia, miboga harti nu
sarua jeung kata “cik”, anu hartina “coba” dina bahasa Indonesia. Kecap“cowong” dina
bahasa Indonesia ngandung harti “ngomong anu bedas”. Jadi dina segi basa cingcowong miboga harti “cik” (bisaa) ngomong tarik atawa bisaa dilakukeun ku ngomong anu tarik.Nurutkeun Pamaréntah Kabupatén Kuningan (2013, kc. 7), nyebutkeun yén
3
bebegig (orang-orangan). Cingcowong nya éta bebegig atawa boneka nu dijadikeun
media dina upacara tradisi ménta hujan.
Kadieunakeunupacara tradisi cingcowong ieu meunang panitén anu daria ti Dinas
Pariwisata jeung Kabudayaan (Disparbud) Kabupaén Kuningan pikeun nyieun kagiatan
(agénda) budaya jeung pariwisata. Salah sahijina Dinas Pariwisata jeung Kabudayaan
Kabupatén Kuningan nyoba nyieun hiji tarian cingcowong dina wangun téatrikal, tarian
ieu mangrupa salah sahiji usaha pikeun upacara tradisi sangkan henteu tumpur.
Pintonan tari cingcowong lain ngan salaku seni ritual tapi geus dimekarkeun jeung
diangkat jadi pintonan nu diluyukeun jeung kamekaran jaman. Kaayeunakeun upacara
tradisi cingcowong mekar jeung remen dipintonkeun dina acara seremonial boh dina
mapag tamu pamaréntahan boh acara hiburan ku seniman-seniman di Kabupatén
Kuningan.Pikeun masarakat ogé ieu upacara tradisi cingcowong miboga mangpaat anu
kawilang gedéna utamana dina widang tatanén nya éta pikeun nurunkeun hujan, ogé
bisa ngaraketkeun masarakat.Ku ayana ieu upacara tradisi,
masarakatbisakarumpulogéinteraksi.
Dumasar kana hal éta manusa miboga poténsi anu gedé pikeun mekarkeun sagala
hal anu aya di sabudeureunana kaasup ngamekarkeun budaya. Pikeun ngajaga tur
ngariksa budaya éta, tangtu kudu aya panitén ti sababaraha pihak, boh ti pamaréntah
boh ti lembaga-lembaga séjénna. Pamaréntah daérah, sakola, guru katut réngrénganna
miboga wewenang pikeun ngajaga tur ngamekarkeun budaya-budaya luyu jeung
pangabutuhna, salila teu papalingpang jeung tujuanana. Poténsi nu aya di daérah saperti
kabeungharan budaya, kaéndahan alam, ajén-inajén kahirupan masarakat sarta
poténsi-poténsi daérah séjénna saperti basa daérah, salah sahijina basa Sunda.
Ku kituna panalungtik boga kawajiban pikeun ngingetan deui yén di Kabupatén
Kuningan, hususna di Désa Luragung Landeuh, Kecamatan Luragung téh miboga hiji
upacara tradisi cingcowong.
Panalungtikan-panalungtikan nu dilakukeun ku para mahasiswa atawa
lembaga-lembaga nu miboga minat jeung raga katineung nu gedé kana budaya geus loba pisan,
boh ditilik tina ajén moral, éstétika, agama, boh falsafahna. Hasil panalungtikan nu
kungsi dilaksanakeun ngeunaan budaya di antaranaAjén Falsafah Upacara Sawér
4
Aang Dedi Permana, 2015
Ajén Éstétika dina Upacara Tradisi Cingcowong di Désa Luragung Landeuh pikeun Alternatif Bahan Pangajaran Maca di SMA
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
Ngagunakeun metode Demonstrasi, ku Temmy Widyastuti taun 2008, Ajén Falsafah
dina Simbol-simbol Upacara Adat Sedekah Bumi di Kampung Urug Tonggoh Désa
Kiara Pandak Kecamatan Sukajaya Kabupatén Bogor, ku Trias Handoko taun 2009,
Ajén Estetika dina Kabudayaan Hajat Laut di Palabuanratu Kabupatén Sukabumi
pikeun Bahan Pangajaran Maca di SMA, ku Mona Monica taun 2009, jeung
Simbol-simbol Budaya nu Nyampak dina Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh
Kecamatan Luragung Kabupatén Kuningan Pikeun Pangajaran Maca Bahasan di SMA,
ku Ikin Sodikin taun 2009.
Nilik kana hasil panalungikan, tétéla ambahan kabudayaan téhlega pisan. Kiwari
loba masarakat anu teu wanoh kana kabudayaanana sarta ajén-inajén anu nyampak
dijerona, nepi ka loba kabudayaan anu leungit lantaran taya regenerasi. Ku ayana éta
pasualan sarta pentingna ngainventarisir kabudayaan. Panalungtik miharep ieu
panalungtikan téh bisa jadi bahan ajar pikeun ngawanohkeun tur nambah pangaweruh
sangkan para nonoman mikawanoh tur mikareueus kana kabudayaana, lian ti éta pikeun
pangaweruh ngeunaan budaya-budaya lokal sarta diimpleméntasikeun kanapangajaran
maca kacida pentingna. Ku kituna panalungtikan anu judulna “Ajén Éstétika dina
Upacara Tradisi Cingcowong di Désa Luragung Landeuh Kecamatan Luragung
Kabupatén Kuningan Pikeun Alternatif Bahan Pangajaran Maca di SMA” perlu
dilakukeun.
1.2 Rumusan Masalah
Dumasar kana watesan masalah, nu jadi masalah dina ieu panalungtikan
dirumuskeun dina wangun kalimah pananya ieu di handap.
1) Kumaha prak-prakanana upacara tradisi cingcowong di Désa Luragung Landeuh,
Kecamatan Luragung, Kabupatén Kuningan téh?
2) Kumaha kalungguhan upacara tradisi cingcowong dumasar pungsi jeung mangpaat
di Désa Luragung Landeuh, Kecamatan Luragung, Kabupatén Kuningan?
3) Ajén éstétika naon waé anu nyampak dina upacara tradisi cingcowong di Désa
Luragung Landeuh, Kecamatan Luragung, Kabupatén Kuningan téh?
4) Naha upacara tradisi cingcowong téh bisa dijadikeun panalungtikan pikeun bahan
5
1.3Tujuan Panalungtikan
Tujuan tina ieu panalungtikan dibagi jadi dua, nya éta aya tujuan umum jeung
tujuan husus.
1.3.1 Tujuan Umum
Tujuan ieu panalungtikan pikeun ngawanohkeun upacara tradisi cingcowong ka
sélér Sunda hususna nonoman-nonoman ogé masarakat nu aya di Kuningan, ogé nyaho
kana pungsi jeung tujuan diayakeunna upacara cingcowong. Dipiharep masarakat ogé
rumaja di Kuningan miboga rasa kareeus kana kabudayaan lokalna, lantaran lamun
wanoh kana budaya sorangan tangtu bakal tumuwuh hayang ngamumulé éta
kabudayaan. Salian ti éta sacara umum ieu panalungtikan miboga tujuan pikeun
maluruh ajén éstétika dina upacara tradisi cingcowong di Désa Luragung Landeuh,
Kecamatan Luragung, Kabupatén Kuningan pikeun alternatif bahan pangajaran maca di
SMA kelas XII.
1.3.2 Tujuan Husus
Luyu jeung rumusan masalah di luhur, tujuan husus ieu panalungtikan téh nya éta
pikeun ngadeskripsikeun:
1) prak-prakanana upacara tradisi cingcowong di Désa Luragung Landeuh, Kecamatan
Luragung, Kabupatén Kuningan;
2) kalungguhan upacara tradisi cingcowong dumasar pungsi jeung mangpaat di Désa
Luragung Landeuh, Kecamatan Luragung, Kabupatén Kuningan;
3) ajén éstétika anu nyampak dina upacara tradisi cingcowong di Désa Luragung
Landeuh, Kecamatan Luragung, Kabupatén Kuningan;
4) rarancang bahan pangajaran maca bahasan kasenian di SMA kelas XII ngeunaan
upacara tradisi cingcowong jeung kasenian cingcowong anu aya di Kabupatén
6
Aang Dedi Permana, 2015
Ajén Éstétika dina Upacara Tradisi Cingcowong di Désa Luragung Landeuh pikeun Alternatif Bahan Pangajaran Maca di SMA
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu
1.4 Mangpaat Panalungtikan
Mangpaat tina ieu panalungtikan dibagi jadi dua, nya éta mangpaat tioritis jeung
mangpaat praktis.
1.4.1 Mangpaat Tioritis
Ieu panalungtikan dipiharep miboga mangpaat pikeun: a) ngajembaran pangaweruh
ngeunaan upacara tradisi Cingcowong hususna ajén éstétikana anu aya di Désa
Luragung Landeuh, Kecamatan Luragung, Kabupatén Kuningan sangkan
nonoman-nonoman Sunda reueus kana kasenian lokal. 2) bahan pangajaran maca pikeun siswa
kelas XII, sarta 3) nambahan pangaweruh ngeunaan kabudayaan nu hirup di Tatar
Sunda.
1.4.2 Mangpaat Praktis
Mangpaat praktis tina ieu panalungtikn nya éta ngawujudkeun bahan pangajaran
maca artikel bahasan pikeun dilarapkeun di SMA kelas XII.
1.4.3 Mangpaat Kawijakan
Upacara tradisi cingcowong mangrupa warisan budaya has anu aya di Kabupatén
Kuningan. Ieu upacara geus diaku jadi salah sahiji asét jeung tanggung jawab
pamaréntah Kabuptén Kuningan sangkan bisa dimumlué tur diriksa. Sakumaha anu
ditétélakeun ku Teddy Suminar salaku Pembina Utama Disparbud Kab. Kuningan yén
“Agar kita dapat merasakan dan mensyukuri nikmat tuhan yang telah diberikan serta dapat memanfaatkan asset yang kita miliki seoptimal mungkin, kita sebagai
bangsa Indonesia perlu mengenal apa yang kita miliki, kita akan lebih bangga sebagai
bangsa Indonesia”.
Ku kituna ieu panalungtikan dipiharep bisa leuwih ngahudang kasadaran masarakat
jeung pamaréntah sangkan leuwih méré panitén sarta ngajaga kabeungharan budaya anu
7
1.5 Raraga Nulis
Sanggeus data réngsé dianalisis, tahap ahir dina ieu panalungtikan nya éta nyusun
hiji laporan dina wangun skripsi. Raraga nulisna kabagi jadi lima bab, nya éta:
Bab I Bubuka, anu eusina ngébréhkeun ngeunaan kasang tukang tina masalah anu
ditalungtik, watesan jeung rumusan masalah, tujuan panalungtikan, mangpaat
panalungtikan, anggapan dasar, jeung raraga nulis.
Bab II Tatapakan Tiori, anu eusina ngébréhkeun tiori-tiori ngeunaan ajén éstétika,
kabudayaan, upacara tradisi, jeung bahan pangajaran maca.
Bab III Métodologi Panalungtikan, anu ngawengku sumber data, désain
panalungtikan, métode panalungtikan, wangenan istilah, instrumént panalungtikan,
jeung téhnik panalungtikan.
Bab IV Ngadéskripsikeun Hasil Panalungtikan. Eusina ngawengku prak-prakan
panalungtikan, nganalisis data hasil panalungtikan jeung medar ngeunaan sistem
ngawariskeun ajén éstétika dina upacara tradisi cingcowong di Désa Luragung Landeuh
Kecamatan Luragung Kabupatén Kuningan pikeun alternatif bahan pangajaran maca di
SMA.
Bab V panutup, anu eusina kacindekan hasil panalungtikan sarta saran pikeun
107
Aang Dedi Permana, 2015
Ajén Éstétika dina Upacara Tradisi Cingcowong di Désa Luragung Landeuh pikeun Alternatif Bahan Pangajaran Maca di SMA
Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu DAPTAR PUSTAKA
Arikunto. S. (2010) Prosedur Penelitian. Jakarta: Rineka Cipta.
Bartens, K. (1994). Étika. Jakarta: Gramedia
Cahyani, Deti N. 2009. Unsur Éstétika dina Kesenian Celempungan “Sinta Grup” anu aya di Désa Cibeusi Kacamatan Ciater Kabupatén Subang.
Skripsi Sarjana dina FPBS UPI. Bandung: henteu diterbitkeun.
Danadibrata, R.A. (2009). Kamus Basa Sunda. Bandung: PT Kiblat Buku Utama..
Danandjaja. (2007). Foklor Indonesia. Jakarta: Pustaka Utama Grafiti.
Danandjaja, James. 1984. Folklor Indonesia : Ilmu gosip,dongeng, dan lain-lain.
Jakarta : Pustaka Utama Grafiti.
Darmadi. H (2007). Dasar Konsep Pendidikan Moral. Bandung: Alfabeta CV
Dinas Pariwisata dan kebudayaan Kabupatén Kuningan, 2013. Profil Seni dan
Budaya Kabupatén Kuningan. Kuningan: Disparbud Kabupatén Kuningan.
Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, 2007. Standar Kompetensi dan
Kompetensi Dasar mata Pelajaran Bahasa dan Sastra Sunda. Bandung: CV
Geger Sunten.
Eaton, M. (2010). Persoalan-Persoalan Dasar Estetika. Jakarta: Salemba
Humanika.
Hermanto, I. (2010). Pintar Antropologi. Jogjakarta: Tunas Publishing.
Haerudin, Dingding dan Kosim Kardana. 2013. Panganteur Telaah Buku Ajar.
Bandung: Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah FPBS UPI.
http://www.artikelbagus.com/2011/12/pengertian-artikel.html (23 Januari 2015 /
20.00).
Kartika, D. (2007). Estetika. Bandung: Rekayasa Sains.
Kartika, D.S & Nanang G.P. (2004). Pengantar Estetika. Bandung: Rekayasa
Sains.
Koentjaraningrat. (1997). Manusia dan Kebudayaan di Indonesia: Ilmu Sosial.
Bandung: Djambatan.
Koentjaraningrat. (1974). Kebudayaan Mentalitas dan Pembangunan. Jakarta:
PT.Gramedia.
107
Komara, E. (2011). Filsafat Ilmu dan Métodologi Penelitian. Bandung: Refika
Aditama
Kuntjara, E. (2006). Penelitian Kebudayaan: Sebuah Panduan Praktis.
Jogjakarta: Graha Ilmu.
Liang, G. (1976). Garis Besar Estetika (Filsafat Keindahan). Yogyakarta:
Penerbit Karya.
Liliweri, Alo. (2014). Pengantar Studi Kebudayaan. Bandung: Nusa Media
Rahman. 2000. Perencanaan Pengajaran Bahasa. Bandung: Fakultas Pendidikan
Bahasa dan Seni,
Ratna, N. (2007). Estetika Sastra dan Budaya. Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Sauri, S. spk. (2010). Filsafat Ilmi Pendidikan Agama. Bandung: CV Arfindo
Raya.
Sibarani, R. (2004). Antropolinguistik Linguistik Antropologi. Medan: Poda
Suparlan, P. (1980). Manusia, Kebudayaan, dan Lingkungan. Jakarta: CV.
Rajawali
Soedarsono, R. (1976). Pengantar Pengetahuan Tari. Yogyakarta: Akademi Seni
Tari Indonesia.
Sugiyono. 2012. Metode Penelitian Kombinasi : Mixed Metode. Bandung:
Alfabeta
Sugiyono. 2010. Metode Penelitian Pendidikan : Pendekatan Kuantitatif,
Kualitatif, dan R&D. Bandung: Alfabeta
Suyatna, Amir. 2002. Pengantar Metodologi Penelitian Pendidikan dan
Pengajaran Bahasa. Jurusan Pendidikan Bahasa Indonesia FPBS UPI.
Tafsir, A. (2009). Filsafat Umum. Bandung: PT Remaja Rosdakarya
Tarigan, Henry Guntur. 1987. Membaca Sebagai Suatu Keterampilan Berbahasa.
Bandung: Angkasa
TIM Redaksi Kamus Besar Bahasa Indonesia. (2008). Kamus Besar Bahasa
Indonesia Edisi Keempat. Jakarta: PT Gramedia Pustaka Utama
