UNSUR SEMIOTIKA DINA TRADISI NYEPUH DI DESA CIOMAS KECAMATAN PANJALU KABUPATEN CIAMIS PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA.

(1)

No. 696/FPBS/0251/2014

Krisna Amelia,2014

UNSUR SEMIOTIKA DINA TRADISI NYEPUH DI DESA CIOMAS KECAMATAN PANJALU KABUPATEN CIAMIS PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu

UNSUR SEMIOTIKA DINA TRADISI NYEPUH DI DESA CIOMAS KECAMATAN PANJALU KABUPATEN CIAMIS

PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA

SKRIPSI

diajukeun pikeun nyumponan salasahiji sarat nyangking gelar Sarjana Pendidikan Bahasa Daerah

ku Krisna Amelia

1002790

JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA BANDUNG

(2)

Unsur Semiotika dina Tradisi di Desa Ciomas

Kecamatan Panjalu Kabupaten Ciamis

pikeun Bahan Pangajaran Maca Artikel di SMA

Oleh Krisna Amelia

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu syarat memperoleh gelar sarjana pada Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni

Februari 2014

Hak cipta dilindungi undang-undang.

(3)

LEMBAR PENGESAHAN

KRISNA AMELIA NIM 1002790

PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA

disaluyuan jeung disahkeun ku: Pangaping I,

Dr. Ruhaliah, M.Hum. NIP 196411101989032002

Pangaping II,

Dr. Retty Isnendes, M.Hum. NIP 197212021999032001

Kauninga ku

Pupuhu Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni

Universitas Pendidikan Indonesia,

(4)

UNSUR SEMIOTIKA DINA TRADISI NYEPUH DI DESA CIOMAS KECAMATAN PANJALU KABUPATEN CIAMIS PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA

PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA1

Krisna Amelia2

ABSTRAK

Dalam skripsi ini dijelaskan tentang tradisi nyepuh di Desa Ciomas yang dilakukan setahun sekali dalam rangka memperingati bulan Ramadhan. Pelaku tradisi ini memakai pakaian serba putih, berprosesi ke mata air yang dinggap suci dan ke makam keramat. Tradisi nyepuh bertujuan untuk mempersiapkan dan mensucikan diri secara lahir dan batin, untuk menyambut bulan Ramadhan. Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan: (1) Pelaksanaan tradisi nyepuh di Desa Ciomas Kecamatan Panjalu Kabupatén Ciamis; (2) unsur semiotik yang terkandung di dalamnya; dan (3) penerapan hasil penelitian terhadap bahan pembelajaran membaca artikel di SMA. Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah deskriptif-kualitatif, dengan menggunakan tehnik kajian pustaka, observasi, wawancara, dan dokumentasi. Instrumen yang digunakan dalam mengumpulkan data adalah mengunakan handphone, kamera digital, dan pedoman wawancara. Hasil penelitian yang diperoleh adalah pelaksanaan tradisi nyepuh yang terbagi dua, yaitu pelaksanaan sebelum tradisi nyepuh dan pelaksanaan tradisi nyepuh. Selain itu, dari hasil wawancara dan analisis unsur semiotika Pierce ditemukan adanya 19 simbol, 20 ikon, dan dua indeks. Secara keseluruhan, hasil penelitian ini bisa dijadikan alternatif bahan pembelajaran membaca artikel di SMA. Penelitian ini juga dipandang bermanfaat bagi masyarakat Sunda, khususnya bagi masyarakat Desa Ciomas dan Disbudpar Kabupaten Ciamis yang diharapkan bisa terus menjaga tradisi nyepuh.

Kata Kunci: tradisi nyepuh, semiotika, bahan pembelajaran.

1_{Penyusunan skripsi ini di bawah bimbingan Dr. Ruhaliah, M.Hum., dan Dr. Retty Isnendes, M.Hum.} 2

(5)

UNSUR SEMIOTIKA DINA TRADISI NYEPUH DI DESA CIOMAS KECAMATAN PANJALU KABUPATEN CIAMIS PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA

SEMIOTIC ELEMENT ON NYEPUH TRADITION IN CIOMAS VILLAGE PANJALU SUBDISTRICT OF CIAMIS REGENCY FOR TEACHING MATERIAL

IN READ ARTICLE AT SENIOR HIGH SCHOOL 1

Krisna Amelia2

ABSTRACT

This reseacrh explains about nyepuh tradition in Ciomas Village which carried out once a year to celebrate Ramadhan (fasting month). Nyepuh tradition is habit of people in Ciomas Village, Panjalu Subdistrict of Ciamis Regency which included element of religion and belief. This research has purpose to describe about: (1) carrying out of nyepuh tradition in Ciomas Village, Panjalu Subdistrict of Ciamis Regency; (2) find semiotics element of Charles Sanders Peirce (icon, index, symbol) in this tradition, and (3) application of research result toward teaching material in read article at senior high school. The method of this research is descriptive-qualitative and using some technique, there are literature, observation, interview, and documentation. The instruments to collect of data are using handphone, camera digital, and interview orientation. Beside of that, the result of this research is carrying out of nyepuh tradition are divided by two, before carrying out of

nyepuh and when carrying out of nyepuh tradition. The result of interview and analyze semiotic of

Peirce, the researcher find 19 symbols, 20 icons, and two indecies in this traditioan. Overall, this research can be alternative for teaching material in read article at senior high school. This paper also useful for Sundanesse, especially for people of Ciomas Village and Departement of Culture and Tourism of Ciamis Regency that expect can keep nyepuh tradition.

Key Words: nyepuh, semiotic, teaching material.

1

This paper in guidance Dr. Ruhaliah, M.Hum., and Dr. Retty Isnendes, M.Hum. 2

(6)

(7)

UNSUR SEMIOTIKA DINA TRADISI NYEPUH DI DESA CIOMAS KECAMATAN PANJALU KABUPATEN CIAMIS PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA ARTIKEL DI SMA

vi

DAPTAR EUSI

Kaca

ABSTRAK ... i

PANGJAJAP ... ii

TAWIS NUHUN ... iii

DAPTAR EUSI ... vi

DAPTAR SINGGETAN ... x

DAPTAR BAGAN ... xi

DAPTAR GAMBAR ... xii

DAPTAR TABÉL ... xiv

DAPTAR LAMPIRAN ...xv

BAB I BUBUKA 1.1 Kasang Tukang Panalungtikan ... 1

1.2 Identifikasi Masalah Panalungtikan ... 4

1.3 Rumusan Masalah Panalungtikan ... 4

1.4 Tujuan Panalungtikan ... 4

1.4.1 Tujuan Umum ... 4

1.4.2 Tujuan Husus ... 4

1.5 Mangpaat Panalungtikan... 5

1.5.1 Mangpaat Tioritis ... 5

1.5.2 Mangpaat Praktis ... 5

(8)

vii

BAB II ULIKAN TIORI

2.1 Tradisi Nyepuh Desa Ciomas ... 7

2.1.1 Wangenan Tradisi... 7

2.1.2 Unsur-unsur Tradisi ... 7

2.1.3 Tradisi Nyepuh Desa Ciomas ... 9

2.2 Unsur Semiotika …...10

2.2.1 Wangenan Semiotika . ...10

2.2.2 Kamekaran Semiotika ...11

2.2.3 Semiotika Charles Sander Peirce ...11

2.3 Bahan Pangajaran Maca Artikel ...13

2.3.1 Wangenan Bahan Pangajaran ...13

2.3.2 Fungsi Bahan Pangajaran ...14

2.3.3 Kriteria Milih Bahan Pangajaran ...15

2.3.4 Wangenan Maca ...15 3.1 Lokasi Panalungtikan jeung Sumber Data Panalungtikan ...22

3.1.1 Lokasi Panalungtikan ...22

3.1.2 Sumber Data ...23

3.2 Desain Panalungtikan ...24

3.3 Métode Panalungtikan ...25

3.4 Wangenan Oprasional...26

3.5 Instrumén Panalungtikan ...27

3.6 Téhnik Ngumpulkeun Data ...29

(9)

viii

BAB IV HASIL PANALUNGTIKAN JEUNG PEDARAN

4.1 Deskripsi Prak-prakan Tradisi Nyepuh... ...32

4.1.1 Sajarah Tradisi Nyepuh ...32

4.1.2 Waktu jeung Tempat Lumangsungna Tradisi Nyepuh...34

4.1.2.1 Waktu Lumangsungna Tradisi Nyepuh ...34

4.1.2.2 Tempat Lumangsungna Tradisi Nyepuh ...34

4.1.3 Prak-prakan Tradisi Nyepuh ...34

4.1.3.1 Prak-prakan Saméméh Lumangsungna Tradisi Nyepuh ...35

4.1.3.2 Prak-prakan Lumangsungna Tradisi Nyepuh ...37

4.1.3.3 Kagiatan Tradisi Nyepuh mangrupa Kagiatan Religius ...45

4.1.4 Palaku dina Tradisi Nyepuh ...48

4.1.5 Papakéan dina Tradisi Nyepuh ...50

4.1.6 Kadaharan dina Tradisi Nyepuh ...53

4.1.7 Pakakas dina Prak-prakan Tradisi Nyepuh ...54

4.2 Unsur Semiotika Charles Sanders Peirce (Ikon, Indéks, jeung Simbol) dina Tradisi Nyepuh di Desa Ciomas ...59

4.3 Larapna Hasil Panalungtikan pikeun Bahan Pangajaran Maca Artikel di SMA ...68

4.3.1 Bahan Pangajaran “Maca Artikel” ...69

4.3.2 Materi Bahan Pangajaran Maca ...70

4.3.3 Evaluasi Pangajaran ...73

4.3.3.1 Soal Latihan ...73

4.3.3.2 Konci Jawaban ...75

4.3.4 Conto Rencana Pelaksanaan Pembelajaran (RPP) ...76

4.4 Pedaran ...85

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN 5.1 Kacindekan ...88

(10)

ix

(11)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 1

BAB I

BUBUKA

1.1 Kasang Tukang Panalungtikan

Tatar Sunda téh suku bangsa anu kawéntar mibanda tradisi di unggal wewengkonna. Éta tradisi téh nepi ka kiwari masih dimumulé kénéh ku masarakatna, saperti tradisi nyepuh nu masih dilaksanakeun ku masarakat di Desa Ciomas Kecamatan Panjalu.

Tradisi nyepuh mangrupa kabiasaan masarakat Desa Ciomas pikeun ngaberesihan diri. Nyepuh asal kecapna tina “sipuh” nu hartina ngalampad barang logam ku jalan dikeueum di jero cai nu ngandung leleyuran pérak, emas, nékel, jste (Danadibrata, 2009, kc. 643). Ieu tradisi dilaksanakeun sataun sakali waktu mapag bulan Romadon saeunggeus solat nisfu Sya’ban atawa minggu pamungkas di bulan Rewah. Nyepuh miboga udagan sangkan manusa nu rék nyanghareupan bulan suci bisa diberesihkeun lahir jeung batinna, nu sacara saréatna diberesihkeun ku cai suci. Cai nu dianggap suci téh diala tina cai geger emas anu karamat. Salian ti éta, dina tradisi Nyepuh ge aya jarah ka hiji makam ulama anu dikaramatkeun ku masarakat Désa Ciomas, nyaéta makam Kiai Haji Panghulu Gusti.

Tradisi nyepuh téh patula-patali jeung agama Islam, kaciri tina waktuna nyaéta dina mapag bulan Romadon sarta aya jarah ka makam Kiai Haji Panghulu Gusti. Ditilik tina kasang tukang sosial, masarakat Désa Ciomas téh mayoritasna ngagem agama Islam sarta masih mertahankeun budaya Sunda. Teu ahéng upama nepi ka kiwari, masarakat Desa Ciomas masih ngamumulé sarta ngariksa tradisi nyepuh, sangkan teu leungit komo nepi ka kapangaruhan ku budaya deungeun, lantaran éta tradisi teu méngpar tina kayaan sosial masarakatna.

(12)

2

hirup, maot, jeung sajabana. Koentjaraningrat (2005, kc. 202) gé nyebutkeun yén sagala hal anu aya patalina jeung laku lampah kaagamaan jadi karamat. Tempat jeung waktu anu dipaké pikeun ngalaksanakeun prilaku kaagamaan sarta pakakas jadi karamat, nepi ka jelema-jelema anu ilubiung gé dianggap karamat, sanajan éta hal téh sipatna profan.

Pikeun ngajaga hal nu dianggap karamat, manusa nyiptakeun aturan biasana ngaliwatan simbol-simbol, boh nu nyamuni boh nu nyampak dina prak-prakan tradisina. Loba masarakat nu jadi palaku budaya, tapi teu apal kana simbol-simbol nu nyangkaruk dina kabudayaanana. Balukarna, loba masarakat nu ngalaksanakeun tradisi, tapi teu apal alus atawa henteuna éta tradisi. Dina tradisi nyepuh, jelema anu ilubiungna téh maraké baju bodas, tuluy aya tumpeng, sarta melak tatangkalan. Éta téh mangrupa simbol anu miboga amanat, tapi teu kabéh hal anu aya dina tradisi disebut simbol, ku kituna kudu dianalisis mana nu kaasup simbol mana nu lain simbol. Tiori anu digunakeun pikeun nganalisis nyaéta tiori semiotika Charles Sanders Peirce. Sudaryat (2010, kc. 21), nétélakeun tiori semiotik téh nyaéta tiori tanda jeung simbul, elmu anu maluruh rupa-rupa sistem tanda. Tanda téh digunakeun pikeun nafsirkeun hiji ma’na. Tanda nyaéta gunggungan tina hiji wangun penanda (signifier) kana hiji pikiran atawa petanda

(signified) (Sobur, 2009, kc. 46). Semiotik nyaéta élmu anu maluruh kana sagala

hal nu nyicingan hiji posisi salaku wawakil tina hal séjén (Isnéndés, 2010b, kc. 57). Tiori Peirce nétélakeun tilu hubungan tanda jeung acuanna nyaéta (1) ikon, (2) indeks, jeung (3) simbol (Sudjiman & Zoest, 1991, kc. 8). Salian ti mikaweruh simbol dina tradisi nyepuh, ieu hasil panalungtikan gé bakal mikanyaho ikon jeung indéksna.

(13)

3

pangajaran maca artikel téh bisa nambahan pangaweruh siswa ngeunaan tradisi urang Sunda.

Hasil panalungtikan ngeunaan ulikan semiotik mah geus aya saperti “Simbol

jeung Ma’na nu Nyampak dina Tradisi Nikah di Desa Cigugur Kacamatan

Parongpong Kabupaten Bandung” (Skripsi Yulia Astuti, 2008) nu dina hasil

panalungtikanana aya 59 simbol dina tradisi nikah nu miboga mangpaat pikeun jadi piwuruk ka nu nikah, “Simbol-Simbol nu Nyampak dina Tradisi Seren Taun di Desa Sirnaresmi Kecamatan Cisolok Kabupatén Sukabumi” (Skripsi Nunung Restian Winarti, 2010) nu nalungtik simbol-simbol dina tradisi seren taun, “Tradisi Gusaran di Desa Cimindi Kecamatan Cigugur Kabupaten Ciamis pikeun

Bahan Pangajaran Maca Bahasan di SMA” (Skripsi Siti Fitriyasih, 2012) nu

eusina ngadadarkeun mangpaat jeung ajén atikan, sosial, agama, budaya, jeung

moral dina tradisi Gusaran, “Ajén Falsafah dina Simbol-Simbol Tradisi Hajat

Makam di Kampung Kawungantén Babakan Désa Kawungantén Kecamatan Cikaum Kabupatén Subang (Ulikan Struktural-Semiotik)” (Skripsi Deasy Hapsari, 2012) anu nalungtik ajén falsafah dina simbol-simbol tradisi hajat makam sarta

relevansi kana kahirupan jaman kiwari, “Simbol-Simbol Budaya nu Nyampak

dina Kasenian Cingcowong di Desa Luragung Landeuh Kecamatan Luragung

Kabupaten Kuningan pikeun Bahan Pangajaran Maca Bahasan” (Skripsi Ikin

Sodikin, 2013) hasil panalungtikanana nu ngagunakeun metode deskriptif-kualitatif nu ngadadarkeun 25 simbol budaya dina kasenian Cingcowong.

Sababaraha judul skripsi di luhur aya nu sarua ngulik budaya tina unsur semiotika, tapi medar unsur semiotika dina tradisi nyepuh sarta nu dilarapkeun pikeun bahan pangajaran maca artikel mah can kungsi aya anu nalungtik.

(14)

4

1.2 Identifikasi Masalah Panalungtikan

Tina kabudayaan tradisi nyepuh loba pisan hal nu bisa dipaluruh jeung dipedar. Dina ieu panalungtikan dipaluruh ngeunaan deskripsi prak-prakanana, jeung medar unsur semiotika dina tradisi Nyepuh di Désa Ciomas Kecamatan Panjalu Kabupatén Ciamis pikeun bahan pangajaran maca artikel di SMA.

1.3 Rumusan Masalah Panalungtikan

Dumasar kana identifikasi masalah di luhur, masalah dina ieu panalungtikan dirumuskeun dina wangun kalimah pananya ieu di handap.

a. Kumaha déskripsi prak-prakan tradisi Nyepuh di Desa Ciomas Kecamatan panjalu Kabupatén Ciamis?

b. Naon waé unsur semiotika (ikon, indéks, jeung simbol) dina tradisi Nyepuh Desa Ciomas Kecamatan Panjalu Kabupatén Ciamis?

c. Kumaha larapna hasil panalungtikan pikeun pangajaran maca artikel di SMA?

1.4 Tujuan Panalungtikan 1.4.1 Tujuan Umum

Ditilik tina kasang tukang jeung rumusan masalah di luhur, ieu panalungtikan miboga tujuan umum, nyaéta:

a. ngajembaran pangaweruh ngeunaan kabudayaan Sunda; b. numuwuhkeun tradisi nu aya di masarakat Sunda; c. ngariksa tradisi nu aya di masarakat Sunda.

1.4.2 Tujuan Husus

Sacara husus, ieu panalungtikan miboga tujuan nyaéta:

a. ngadéskripsikeun prak-prakan tradisi nyepuh di Désa Ciomas Kecamatan Panjalu Kabupatén Ciamis;

b. medar unsur semiotika (ikon, indéks, jeung simbol) dina tradisi nyepuh di Désa Ciomas Kecamatan Panjalu Kabupatén Ciamis;

(15)

5

1.5 Mangpaat Panalungtikan

1.5.1 Mangpaat Tioritis

Ieu panalungtikan téh miboga mangpaat pikeun ngajembaran jeung ngeuyeuban pangaweruh ngeunaan kabudayaan Sunda sarta simbol-simbol anu dipedar bisa dijadikeun bahan pangajaran maca artikel di SMA.

1.5.2 Mangpaat Praktis

Mangpaat praktis nu dipiharep bisa dihontal tina ieu panalungtikan téh nyaéta:

a. pikeun nambahan pangaweruh ngeunaan tradisi Nyepuh di Désa Ciomas Kecamatan panjalu Kabupatén Ciamis sangkan bisa nanjeurkeun budaya Sunda;

b. pikeun mikanyaho unsur semiotika nu aya dina tradisi Nyepuh di Désa Ciomas Kecamatan panjalu Kabupatén Ciamis sangkan nu maca apal kana ajén-inajén tradisi Sunda;

c. pikeun masarakat sangkan leuwih wanoh kana kabudayaanana jeung bisa ngariksa jeung ngaraksa budayana sorangan.

1.6 Struktur Organisasi Skripsi

BAB I Bubuka, nyaéta nu ngawengku kasang tukang panalungtikan, identifikasi masalah panalungtikan, rumusan masalah panalungtikan, tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, jeung struktur organisasi skripsi.

BAB II Ulikan Tiori, nyaéta nu ngawengku tradisi Nyepuh Desa Ciomas, unsur semiotika, jeung bahan pangajaran maca artikel di SMA.

BAB III Métodologi Panalungtikan, nyaéta nu ngawengku lokasi jeung sumber panalungtikan, desain panalungtikan, métodologi panalungtikan, definisi oprasional, instrumén panalungtikan, téhnik ngumpulkeun data, jeung analisis data.

(16)

6

Kabupaten Ciamis, larapna hasil panalungtikan pikeun bahan pangajaran maca artikel di SMA, sarta pedaran.

(17)

22

BAB III

METODE PANALUNGTIKAN

3.1 Lokasi jeung Sumber Data Panalungtikan 3.1.1 Lokasi Panalungtikan

Lokasi anu dijadikeun tempat panalungtikan pikeun nyangking data ngeunaan tradisi nyepuh téh pernahna di Désa Ciomas, Kecamatan Panjalu, Kabupatén Ciamis, Provinsi Jawa Barat, Indonésia. Desa Ciomas mangrupa salah sahiji desa tina dalapan desa anu aya di wilayah Kecamatan Panjalu, pernahna tilu Kilometer ti ibu kota Kecamatan Panjalu Kabupaten Ciamis. Kantor Désa Ciomas pernahna di Jalan Raya Panjalu-Kawali Nomor 83.

Lega ieu desa téh kira-kira 872.382 Ha. Dibandingkeun sawah anu legana 200.000 Ha, kebon jadi tempat anu panglegana di ieu desa nyaéta 461.870 Ha. Wates Désa Ciomas téh di beulah kalér Désa Maparah, di beulah kidul jeung Gunung Sawal, di beulah kulon Désa Sandingtaman, jeung di beulah wétan Désa Panjalu.

Sacara administratif Désa Ciomas ngawengku 11 dusun, 20 RW, jeung 44 RT. Salian ti éta, jumlah jalma Désa Ciomas téh 7.139 urang, lalaki 3.917 urang sedengkeun awéwéna aya 3.522 urang.

Pakasaban masarakat Désa Ciomas leuwih loba anu jadi buruh tani nyaéta 2.157 urang jeung anu jadi patani aya 2.094 urang. Salian ti dina widang tatanén, aya oge anu jadi tukang dagang nyaéta 698 urang, tuluy anu jadi buruh aya 352 urang, sésana aya nu jadi pagawé swasta, PNS, jeung pangsiunan.

(18)

23

Gambar 3.1 Peta Wilayah

3.1.2 Sumber Data

Lofland jeung Lofland (dina Basrowi jeung Suwandi, 2008, kc. 169) nétélakeun yén sumber data utama dina panalungtikan kualitatif nyaéta kecap-kecap jeung paripolah, saleuwihna mah data tambahan saperti dokumen jeung sajabana. Kecap-kecap jeung paripolah jalma-jalma anu ditalungtik atawa diwawancara mangrupa data anu utama. Sumber data nu dipaké dina ieu panalungtikan nyaéta saperti ieu di handap.

(19)

24

b. Data ti aparat Desa Ciomas jeung, pikeun nyangking data ngeunaan kaayaan di Désa Ciomas.

c. Data ti sababaraha jalma di Désa Ciomas, Kecamatan Panjalu, Kabupaten Ciamis, nu apal kana ieu tradisi nyepuh Ciomas.

d. Data ti aparat Kecamatan Panjalu, Kabupatén Ciamis anu kalungguhanana salaku budayawan sarta apal kana tradisi Nyepuh.

Format data informan anu diasongkeun waktu lumangsungna kagiatan wawancara nyaéta:

Tabél 3.1 Format Data Informan

Data Informan

1. Wasta :

2. Jenis Kelamin :

3. Yuswa :

4. Alamat :

5. Pakasaban :

6. Atikan :

7. Kalungguhan :

3.2 Desain Panalungtikan

(20)

25

Bagan 3.1 Desain Panalungtikan

3.3 Metode Panalungtikan

Metode nyaéta cara gawé pikeun maham jeung neuleuman sacara nyosok jero kana objek anu jadi sasaran (Syamsuddin jeung Damaianti, 2011, kc. 31). Metode nu digunakeun dina ieu panalungtikan nyaéta metode deskriptif. Anu dimaksud

TUJUAN PANALUNGTIKAN Ngadéskripsikeun:

1. Sajarah tradisi nyepuh

2. Prak-prakan dina tradisi nyepuh

3. Simbol-simbol nu nyampak dina tradisi nyepuh 4. Matalikeun simbol budaya anu nyampak dina

tradisi nyepuh pikeun pangajara maca di SMA kelas XII

Nangtukeun masalah

Ngarumuskeun masalah

Nangtukeun metode jeung tehnik panalungtikan

Ngumpulkeun data

Ngolah data

(21)

26

metode panalungtikan deskriptif nyaéta panalungtikan anu miboga udagan pikeun ngadadarkeun kajadian atawa fenomena anu aya. Panalungtikan deskriptif ngajén sifat tina kondisi-kondisi anu aya, konkret. Tujuan ieu panalungtikan diwatesanan pikeun ngagambarkeun karakteristik dina hiji hal anu geus nyampak (Syamsuddin jeung Damaianti, 2011, kc. 24).

Pamarekan anu digunakeun dina ieu panalungtikan nyaéta pamarekan kualitatif. Pamarekan kualitatif nurutkeun Bogdan jeung Taylor dina Basrowi jeung Suwandi (2008, kc. 21), nyaéta prosedur panalungtikan anu ngahasilkeun data déskriptif, mangrupa kekecapan anu ditulis atawa sacara lisan mangrupa omongan ti jalma-jalma jeung paripolah anu bisa ditempo jeung ditalungtik. Nurutkeun Basrowi jeung Suwandi (2008, kc. 187), pamarekan kualitatif téh bisa nyangking pamahaman jeung panafsiran anu nyosok jero ngeunaan ma’na, kanyataan, jeung fakta anu relevan. Moleong nétélakeun yén panalungtikan kualitatif sifatna deskriptif, data anu dikumpulkeun leuwih loba mangrupa kecap-kecap atawa gambar dibandingkeun jeung angka-angka (Basrowi jeung Suwandi, 2008, kc. 187).

Saluyu jeung metode anu digunakeun, ieu panalungtikan miboga udagan pikeun ngadeskripsikeun tradisi nyepuh di Desa Ciomas Kecamatan Panjalu, struktur prak-prakanana, maluruh unsur semiotika teori Sanders Peirce nyaéta ikon, indeks, jeung simbol dina éta tradisi, jeung ngalarapkeunana dina bahan pangajaran maca artikel di SMA.

3.4 Wangenan Operasional

Dina wangenan operasional ngajéntrékeun istilah-istilah dina judul panalungtikan, sangkan nu maca boga gambaran ngeunaan ieu panalungtikan. a. Simbol nyaéta tanda pikeun rupa-rupa hal anu aya dina kahirupan sarta

miboga ma’na anu geus disapukan babarengan.

(22)

27

jalma-jalma diberesihkeun ku cai anu dianggap karamat, nyaéta cai ti geger emas. Cai geger emas dianggap karamat, lantaran asal éta cai téh tina cai jam-jam anu dibawa ku ulama ti Mekkah. Ku kituna, salian ti beberesih diri dina nyepuh gé dihususkeun pikeun jarah ka makam ulama.

c. Bahan pangajaran nyaéta pangrojong dina kagiatan diajar-ngajar pikeun ngahontal udagan pangajaran anu wujudna bisa jelema, data, atawa wujud séjén.

d. Maca artikel mangrupa hiji kagiatan mikir pikeun nyangking sarta maham pesen tina tulisan bébas. Tulisan bebas di dieu eusina opini hiji jalma anu medar hiji masalah nu tangtu nepi ka réngsé, sifatna aktual atawa kontroversial, miboga udagan pikeun méré nyaho (informatif), mangaruhan jeung ngayakinkeun (persuasif argumentatif), atawa ngahibur pamaca (rekreatif). Materi ngeunaan artikel téh aya di SMA kelas XII, anu salah sahiji kompetensi intina nyaéta menginterpretasi, menanggapi, dan mengomentari

teks artikel sesuai dengan kaidah-kaidahnya (12.4.3).

Jadi, maksud tina judul “Simbol-simbol anu Nyampak dina Tradisi Nyepuh di

Désa Ciomas Kecamatan Panjalu Kabupaten Ciamis pikeun Bahan Pangajaran Maca Artikel di SMA” nya eta panalungtikan pikeun ngadeskripsikeun tradisi nyepuh, ngaanalisis unsur semiotika dina éta tradisi, sarta ngalarapkeun kana bahan pagajaran maca artikel di SMA Kelas XII.

3.5 Instrumen Panalungtikan

(23)

28

a. Handphone

Handphone digunakeun dina prosés wawancara pikeun ngalakukeun

sadap-rekam ka narasumber. b. Kamera digital

Kamera digital digunakeun pikeun dokumentasi anu mangrupa visual saperti poto atawa gambar, jeung audio-visual saperti video dina tradisi nyepuh atawa waktu wawancara.

c. Pedoman Wawancara

Pedoman wawancara digunakeun pikeun nungtun panalungtik dina prosés wawancara. Salian ti éta, nyieun pedoman wawancara téh pikeun museurkeun patalékan-patalékan anu penting, anu bisa dijadikeun data dina panalungtikan. Pedoman wawancara gé bisa ngaefektifkeun waktu dina prosés wawancara. Format wawancara anu digunakeun dina prosés wawancara ditaan di handap.

Tabel 3.2 Pedoman Wawancara

Rumusan Patarosan dina wangun pernyataan

(1) (2)

Sajarah 1. Sajarah ayana tradisi nyepuh nepi ka aya di Désa Ciomas 2. Waktu mimiti ngalaksanakeun tradisi nyepuh.

3. Asal-usul ngaran tradisi nyepuh

4. Udagan dina nyiptakeun tradisi nyepuh. 5. Pamadegan masarakat kana cai ti Geger Emas. 6. Kaayaan tradisi nyepuh di jaman kiwari. Prak-prakan 7. Ritual dina tradisi nyepuh.

8. Du’a atawa mantra dina ritualna.

9. Lalaguan suci.

(24)

29

(1) (2)

13.Cara ngagunakeun jeung pungsi cai ti Geger Emas. 14.Jenis, ngaran, jumlah, ukuran tangkal anu dipelak. 15.Tempat dipelakna tangkal.

16.Udagan dahar tumpeng babarengan. 17.Kasenian dina tradisi nyepuh.

Pakakas 18.Pakakas anu digunakeun dina tradisi nyepuh.

19.Pungsi tina pakakas anu digunakeun dina tradisi nyepuh. 20.Pakéan jalma-jalma anu ngalaksanakeun tradisi nyepuh. 21.Kadaharan anu aya dina tradisi nyepuh.

22.Parobahan dina pakakas atawa bahan-bahan anu digunakeun dina tradisi nyepuh.

Unsur Semiotika

23.Ikon, indéks, jeung simbol dina tradisi nyepuh saperti ayana tumpeng jeung baju bodas anu diparake ku nu ngalaksanakeun tradisi nyepuh.

Cara ngamumulé

24.Cara nanjeurkeun jeung ngamumulé tradisi nyepuh.

3.6 Tehnik Ngumpulkeun Data

Tehnik anu digunakeun dina ngumpulkeun data tradisi nyepuh nyaéta tehnik talaah pustaka, observasi, wawancara, jeung dokumentasi.

a. Téhnik Talaah Pustaka

Tehnik talaah pustaka digunakeun pikeun nyangking sarta néangan tiori-tiori tina bahan tulisan. Eta tiori-tiori anu digunakeun kudu saluyu jeung objek anu ditalangtik.

b. Tehnik Observasi

(25)

30

nyangking gambaran ngeunaan tradisi nyepuh, salian ti éta bisa nempo sacara langsung kondisi masarakat anu ilubiung dina tradisi nyepuh.

c. Tehnik Wawancara

Wawancara nyaéta hiji paguneman anu miboga udagan (Syamsuddin jeung Damaianti, 2011, kc. 94). Maryaeni (2005, kc. 70) nétélakeun yén wawancara atawa interview nyaéta salah sahiji cara dina nyangking data anu dilakukeun ngaliwatan kagiatan komunikasi lisan. Wangunna aya nu terstruktur,

semi-struktur, jeung teu terstruktur. Wawancara anu terstruktur mah wawancara anu

geus diarahkeun ku sajumlahing patalékan sacara ketat. Semi struktur mah sanajan geus diarahkeun ku sajumlahing patalékan tapi teu nutup kamungkinan aya patalékan anyar anu ideuna datang sacara spontan saluyu jeung konteks paguneman anu keur dilakukeun. Wawancara teu terstrukur, nyaéta wawancara anu museur kana pasualan anu teu kauger ku format-format nu tangtu.

d. Tehnik Dokumentasi

Tehnik dokumentasi mangrupa tehnik pikeun nyangking informasi ngaliwatan data tulisan, lisan, jeung gambar (poto). Gambar jeung lisan atawa sora bisa dicangking ngaliwatan media elektronik saperti handphone jeung kamera digital. Hasil data tina tehnik dokumentasi bisa dijadikeun referensi sarta bukti geus ngalakukeun panalungtikan.

3.7 Analisis Data

(26)

31

(27)

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu | perpustakaan.upi.edu 88

BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Tujuan utama ieu panalungtikan téh nyaéta ngadéskripsikeun: prak-prakan tradisi nyepuh, unsur semiotika dina tradisi nyepuh, jeung larapna hasil panalungtikan pikeun bahan pangajaran maca artikel di SMA. Tiori unsur semiotika anu digunakeun nyaéta tiori semiotika Charles Sanders Peirce, sedengkeun metodena nyaéta deskriptif. Ieu hasil panalungtikan dicindekkeun dina ieu pedaran di handap.

Tradisi nyepuh di Désa Ciomas mangrupa adat-istiadat anu dilaksanakeun ku masarakat Désa Ciomas, Kecamatan Panjalu, Kabupatén Ciamis dina mapag bulan suci Romadon. Ieu tradisi udaganana pikeun beberesih lahir jeung batin, anu saréatna ngagunakeun media cai ti Geger Emas. Prak-prakan tradisi nyepuh kabagi dua, nyaéta prak-prakan saméméh lumangsungna tradisi nyepuh jeung prak-prakan lumangsungna tradisi nyepuh. Prak-prakan saméméh lumangsungna tradisi nyepuh dilaksanakeun dina sapoé saméméhna. Kagiatan dina ieu prak-prakan aya genep, nyaéta nalékan, ngasakan kadaharan, nyeungeut obor, silahturahmi jurukunci sa-Kecamatan, jeung pintonan seni. Kesenian anu dipintonkeun mangrupa kasenian tradisional, nyaéta karindingan jeung celempungan, kacapi suling, jeung gembyungan. Prak-prakan lumangsugna tradisi nyepuh aya sabelas kagiatan, nyaéta dimimitian ku pamiangan, tuluy buka payung, nyimpayan, pawéy atawa iring-iringan, susuci jeung ngala cai di Geger Emas, nyebor binih tatangkalan, jarah ka makam Kiai Haji Panghulu Gusti, dahar babarengan, melak jeung ngabagikeun binih tatangkalan, nu pamungkas tutup payung.

(28)

89

susuci jeung jarah, sedengkeun simbol dina ieu tradisi ngawengku tradisi nyepuh, cai ti Geger Emas, makam Kiai Haji Panghulu Gusti, Kiai Haji Panghulu Gusti, Leuweung Kabuyutan, nyeungeut obor, mareuman lampu listrik, buka payung, nyimpayan, nyébor binih tatangkalan ku aparat pamaréntahan, dahar babarengan, melak tangkal, maca surat Al-Ikhlas jeung waqiatul solihat, pangsi bodas, janur, tékor, sapu nyéré, tilu tumpeng, warna bodas jeung konéng dina tumpeng.

Unsur semiotika dina tradisi nyepuh di Désa Ciomas Kecamatan Panjalu Kabupaten Ciamis bisa jadi salasahiji alternatif bahan pangajaran basa Sunda, hususna di SMA kelas XII dina matéri artikel. Artikel “Tradisi Nyepuh”, anu medar ngeunaan simbol-simbol dina tradisi nyepuh di Désa Ciomas Kecamatan Panjalu Kabupaten Ciamis, bisa dilarapkeun dina éta pangajaran.

5.2 Saran

Sanggeus réngsé nalungtik, karasa pisan mangpaatna pikeun nu nyusun saperti apal kana sajarah, prak-prakan, jeung unsure semiotika dina tradisi nyepuh, anu geus pasti jadi ngajembaran pangaweruh dina widang kabudayaan.

Hasil tina ieu panalungtikan sangkan leuwih mangpaat jeung karasa ku balaréa, nu nyusun boga saran ka pihak Disbudpar, lembaga pendidikan, akademisi, siswa, jeung masarakat sakumaha anu dipedar di handap.

a. Pihak Disbudpar

Disbudpar mangrupa intansi dina widang budaya jeung pariwisata, kudu leuwih ngarojong sarta nanjeurkeun kana kabudayaan di unggal wewengkon, boh tina segi materi boh méntalna. Tradisi nyepuh téh kaasup salah sahiji budaya dina unsur kaagamaan. Kabudayaan téh mangrupa cicirén hiji bangsa, ku kituna ulah nepi ka tradisi nyepuh leungit. Salian ti éta, tradisi nyepuh bisa jadi asét budaya di Kabupatén Ciamis.

b. Lembaga Pendidikan

(29)

90

c. Akademisi

Dina tradisi nyepuh, loba kénéh anu bisa ditalungtik, saperti sajarahna nu leuwih nyosok jero sarta dina widang sastra, saperti dongéng. Salian ti éta, ajén kaagamaan dina tradisi nyepuh gé bisa ditalungtik.

d. Siswa

Salaku sirung bangsa, siswa kudu reueus kana budayana sorangan. Ku kituna, siswa kudu wanoh kana salah sahiji budaya Sunda ngaliwatan maca artikel ngeunaan kabudayaaan Sunda.

e. Masarakat

(30)

91

DAFTAR PUSTAKA

Arikunto, S. (2010). Prosedur Penelitian Suatu pengantar Praktik. Jakarta: Rineka Cipta.

Basrowi jeung Suwandi. (2008). Memahami Penelitian Kualitatif. Jakarta: Rineka Cipta.

Danadibrata. (2009). Kamus Basa Sunda. Bandung: PT. Kiblat Buku Utama. Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat. (2007). SKKD Mata Pelajaran Bahasa

dan Sastra Sunda. Bandung: Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat.

Fitriyasih, S. (2012). Tradisi Gusaran di Desa Cimindi Kecamatan Cigugur

Kabupaten Ciamis pikeun Bahan Pangajaran Maca Bahasan di SMA.

(Skripsi). JPBD FPBS, UPI, Bandung.

Isnendes, R. (2010a). Panyawangan Sastra: Hand Out Teori Sastra. Bandung: JPBD FPBS UPI.

Isnendes, R. (2010b). Kajian Sastra. Bandung: Daluang publishing. JPBD FPBS UPI.

Kecamatan Panjalu. (2012). Monografi Kecamatan Panjalu Tahun 2013. Panjalu: Kecamatan Panjalu.

Koentjaraningrat. (1993). Kebudayaan Mentalitas dan Pembangunan. Jakarta: Gramedia.

Koentjaraningrat. (2005). Pengantar Antropologi Pokok-Pokok Etnografi II. Jakarta: Rineka Cipta.

Koentjaraningrat. (2009). Pengantar Ilmu Antropologi. Jakarta: Rineka Cipta. LBSS. (2007). Kamus Umum Basa Sunda. Bandung: CV. Geger Sunten. Majid, A. (2008). Perencanaan Pembelajaran. Bandung: Rosda.

Maryaeni. (2005). Metode Penelitian Kebudayaan. Jakarta: Bumi Aksara. Mustapa, H. (1996). Adat-istiadat Sunda. Bandung: Alumni.

Rusman. (2009). Manajemen Kurikulum. Jakarta: Rajawali Pers.

(31)

92

Sobur, A. (2009). Semiotika Komunikasi. Bandung: PT. Remaja Rosdakarya. Somadayo, S. (2011). Strategi dan Teknik Pembelajaran Membaca. Yogyakarta:

Graha Ilmu.

Sudaryat, Y. (2010). Ulikan Semantik Sunda. Bandung: Geger Sunten.

Sudjiman, P & Van, Z.A. (1991). Serba-Serbi Semiotika. Jakarta: PT. Gramedia Pustaka.

Sukardi. (2011). Metodologi Penelitian Pendidikan. Jakarta: PT. Bumi Aksara. Sukyadi, D. (2011). Teori dan Analisis Semiotika. Bandung: Rizqi Press.

Sumandiria, H. (2005). Menulis Artikel dan tajuk Rencana. Bandung: Simbiosa Rekatama Media.

Syamsuddin dan Damaianti, V.S. (2011). Metode Penelitian Pendidikan Bahasa. Bandung: Sekolah Pascasarjana UPI dan PT Rosda.

Tarigan, H.G. (2008). Membaca Sebagai Sebuah Keterampilan. Bandung: Angkasa.

TIM Pengembang MKDP Kurikulum dan Pembelajaran. (2009). Kurikulum dan

Pembelajaran. Bandung: UPI.