SANGKAN PARAN PARANING DUMADI. Dening Ki Sondong Medali

(1)

SANGKAN PARAN PARANING DUMADI

Dening

Ki Sondong Medali

SANGKAN PARAN (01)

Wacana ‘Paraning Dumadi’ yang dikirimkan ke saya dan kemudian saya teruskan kepada para sejawat semua kiranya perlu menjadi perhatian kita semua. Marilah kita sama-sama menelisik ‘kawruh murni’-nya leluhur kita tersebut dengan ketulusan demi bisa terwariskan kepada anak keturunan kita sendiri.

Telah kita ketahui bersama, bahwa ‘ngelmu-ngelmu’ Jawa sangat jarang yang dipaparkan secara tertulis dengan gamblang. Kebanyakan dengan simbul-simbul yang benar-benar rumit untuk dipahami secara awam. Terlebih-lebih tentang ‘ngelmu- ngelmu’ yang sangat penting dan mendasar sebagaimana ‘Kawruh Sangkan Paran’.

Kita tidak tahu mengapa hal itu terjadi. Bahkan pemahaman yang terwariskan kepada kita telah memposisikan ‘ngelmu-ngelmu’ tersebut sebagai ‘sinengker’ yang artinya tidak boleh dibicarakan secara umum. Perlu prasyarat-prasyarat tertentu yang harus ‘dilakoni’ oleh orang yang berkehendak mempelajari dan memahami. Maka akibatnya bagi awam terposisikan untuk ‘manut miturut’ mengikuti para ‘sesepuh’ yang diyakini telah mampu menguasai ‘ngelmu-ngelmu rungsit lungid’ tersebut.

Sinengkernya ngelmu-ngelmu Jawa tersebut menjadikan kebanyakan orang Jawa awam merasa terjauhkan dari ‘Kawruh Ajaran Hidup’ warisan leluhurnya sendiri. Kemudian memilih untuk mengikuti ‘Ajaran Hidup’ dari luar yang disebarkan dengan intensif dan gampang. Bahkan untuk menjadi ‘tokoh’ ajaran hidup yang dari luar itupun tidak banyak prasyarat yang harus dipenuhi. Oleh karena itu menjadi wajar ketika ‘nuansa’ Jawa di saat ini terkesan sudah berubah menjadi “Barat’ dan ‘Timur Tengah’.

Keinginan Ki Djoko Wiro dalam mewacanakan ‘Paraning Dumadi’ membuktikan bahwa sesungguhnya ada keinginan-keinginan di kalangan masyarakat Jawa terpelajar untuk bisa memahami ‘Kawruh Ajaran Hidup’ yang asli miliknya sendiri. Beliau yang telah ‘yuswa’ dan mengenyam asam garam kehidupan nampaknya ‘kurang sreg’ dengan diskripsi ajaran hidup (agama) yang dari luar. Namun menjadi gamang ketika mencoba mengikuti penekunan spiritual Jawa yang ada (Aliran

(2)

Kepercayaan). Kiranya banyak kadang lajer Jawa yang seperti Ki Djoko Wiro tersebut.

Ketika saya kepingin ‘urun rembuk’ untuk mengkaji berbagai ngelmu Jawa, maka kendala yang terjadi ada pada bahasa. Pada kenyataannya memang sangat sulit menyam-paikan paparan kawruh kejawen dengan bahasa Indonesia. Padahal bahasa Jawa untuk ngelmu-ngelmu tersebut sudah banyak yang kurang paham lagi. Serat-serat kapujanggan misalnya, bahasanya sudah jarang dipergunakan awam pada masa sekarang ini. Lagian disusun dalam bentuk tembang-tembang. Maka jarang orang paham isinya meskipun ketika berkesenian nembang macapat begitu fasih melakukan.

Namun demikian, kita hendaknya tidak gampang menyerah. Karena kita, wong Jawa, masih memiliki bahasa Jawa Ngoko yang secara alamiah terlestarikan dan masih banyak awam yang memahami. Kebetulan saja bahwa ‘teks’ ngelmu-ngelmu Jawa banyak yang dipaparkan dengan bahasa Jawa Ngoko itu. Menanggapi keinginan Ki Doko Wiro dan mungkin para sejawat lain yang senada, maka saya ingin menyampaikan suatu kajian tentang ‘Kawruh Sangkan Paran’ semampu saya kepada para sejawat. Sumangga ……. Meski yang tertera di banyak literatur Jawa masih banyak berbau ‘dongeng’, namun bisa menuntun saya memahami ‘dasar falsafah’ Jawa tentang: teologi, mitologi dan ‘kosmologi’ Kejawen. Landasan atau ‘aras dasar’ utama spiritualisme Kejawen adalah ‘Panunggalan’, atau ‘Manunggal’ yang artinya menerangkan bahwa ‘sistim’ dari semua ‘yang ada’ merupakan suatu ‘kesatuan yang mutlak kosmis-magis tak terpisahkan’.

‘Struktur sistim’-nya seperti kesatuan sel yang terdiri ‘inti’ dan ‘plasma’, disebut dalam istilah Jawa ‘Gusti’ dan ‘Kawula’. Kalimatnya : “Manunggaling Kawula Gusti”. Untaian kata wewarah Jawa lainnya: ‘kembang lan cangkoke’, ‘sesotya lan embanan’, ‘sedulur papat kalima pancer’ (dalam konteks rohani manusia), Hyang Manik lan Hyang Maya; Manikmaya atau ‘Dzat Sejatining Urip’ (rohani jagad semesta) yang dalam istilah Jawa diberi sebutan: ‘Pangeran’ atau ‘Gusti’.

Kawruh Kêjawèn mengajarkan bahwa tergelarnya jagad raya adalah diciptakan oleh Sang Hyang Wenang (sebutan lainnya: Sang Hyang Wisesa, Sang Hyang Tunggal), nama sebutan untuk Sesembahan Asli Jawa. Penciptaannya dengan meremas (membanting) antiga (benih, wiji, bebakalan) hingga tercipta tiga hal : a. Langit dan bumi (alam semesta).

b. Teja dan cahya, teja merupakan cahaya yang tidak bisa diindera sedangkan cahya merupakan cahaya yang bisa diindera.

(3)

c. Manikmaya, yaitu “Dzat Urip” atau “Sejatining Urip” (Kesejatian Hidup, Suksma, Roh).

Menurut Kawruh Kêjawèn, maka seluruh semesta seisinya adalah ciptaan Sanghyang Wisesa di alam suwung, artinya mencipta di dalam haribaan-Nya sendiri. Di dalam haribaan-Nya sendiri mengandung maksud bahwa Tuhan murbâ wasésâ (melingkupi, memuat, serta menguasai dan mengatur) seluruh semesta dan seluruh isinya.

Di dalam kesemestaan tersebut ada materi (bumi dan langit), ada sinar dan medan kosmis (cahya dan teja), dan ada Dzat Urip (Manik-mâyâ, Sêjatining Urip, Kesejatian Hidup) sebagai derivate (emanasi, pancaran, tajali) Dzat Tuhan. Pandangan Kêjawèn menyatakan bahwa: Dzat Tuhan “tan kênâ kinâyângâpâ", tidak bisa dihampiri oleh akal, rasa, dan daya spiritual (batin) manusia. Yang mampu dihampiri akal, rasa dan daya spiritual (kebatinan) adalah Derivate Awal Dzat Tuhan yang di banyak penekunan kejawen disebut ‘Suksma Kawekas’. Saya sendiri lebih nyaman menggunakan sebutan Dzat Sejatining Urip, yang kemudian disebut: Pangèran, Gusti, atau Ingsun.

Kawruh Sangkan Paran merupakan ‘ngelmu’ Jawa yang mengajarkan asal mula keseluruhan yang ada dan kemana tujuan akhirnya. ‘Ada’ dalam artian ‘Maha Kesatuan Tunggal Semesta’ adalah langgeng abadi. Maka dengan demikian ‘sangkan paran’ lebih ditujukan kepada ‘ada’ untuk ‘titah urip’ dan lebih khusus lagi ‘manusia’. Titah urip merupakan ‘persenyawaan’ dari tiga unsur : bumi lan langit, cahya lan teja, serta ‘dzat urip’. Ketiga unsur tersebut bersifat langgeng pada ‘azali’-nya, maka yang tidak langgeng adalah ‘kahanan pernyawaannya’. Sangkan berarti proses mensenyawa, sementara paran merupakan ‘kahanan’ setelah mengurai kembalinya pernyawaan tersebut. Berikut saya kutipkan ‘Wedaran Sang Wiku Djawa Boedi Moerni’ (1934) :

Note :

Sang Wiku adalah ‘sesepuh’ Kejawen yang menjadi ‘guru utama’ banyak tokoh-tokoh Jawa di jamannya. Tersirat dalam tulisan para siswanya, bahwa saat itu Sang Wiku sudah sepuh sekali, diatas seratus taun. Sang Wiku menyatakan diri sebagai orang pelosok (pegunungan) yang jauh dari kota. ‘Cedhak watu adoh ratu”.

Sangkan Paran iku lakone Urip utawa Jiwa kang lagi tumurun saka kana tumeka ing kene, kang ing maune sira padha durung wikan (mangerti). Maune iku, karepe

(4)

wiwitan utawa kana, dadi sangkane kang mau saka kana, parane mrene. Kosok baline, saka kene parane mrana. Iku yen mungguh tumraping wong lumaku, sing mesthi sangkane saka mburi parane menyang ngarep. Sawise tumeka ing paran (kene iki), yen arep marani sangkane, kudu lumaku ambalik. Ananging patrap kang mangkono iku rekasa, marga dunung lan dalane wis ora kelingan; rak iya ta? Coba caritaa sapa kang wus tau weruh, wong tuwa bisa bali dadi bocah maneh, banjur dadi bayi bali lumebu ing guwa garba, nuli bisa bali dadi jiwa? Iku aran mokal. Ing mengko sarehning patrap ambalik iku ora bakal bisa kalakon, becike nganggo patrap lumaku ambanjur bae. Geneya teka mangkono? Iya awit mirid saka piwulang bab kaanan titahing Suksma, adhapur piwulang kang sajati ngenani jagad saisine kabeh, bawana iku wujude bunder. Dadi yen lumaku ambanjur, kang mesthi iya bisa tumeka ing panggonan maune. Awit araning enggon iku mung loro, kana karo kene. Kosok baline: kene karo kana. Dadi yen saka kana, parane mrene, lan manawa saka kene parane mrana. Waton lakune mau ora slewengan, utawa mompar mampir ndadak utang sangu barang, utawa maneh ndadak jajan ana ing warung, adus ing kedhung, mesthine rak iya bakal tekan ing kana ta?

Mulane padha den ngati-ati lan prayitna sarta kang eling, manawa kene iki akeh begalane lan akeh sambekalane, apa maneh dhasar gedhe cobane. Iku kang dadi pangridhu lan pamurunging sedya, kang marakake ora bisa sembada. Mangka kene iki wawayangane kana, lan kana iku iya wawayangane kene. Papadhane sira andeleng warnanira ana sajroning pangilon, yen kene tutul, kana iya tutul; kene lorek, kana iya lorek; kene ireng, ing kana iya ireng, mangkono sapiturute. Ana dene sakabehing rurupan iku, iya wujuding begalan. Begalan mau kadadeyan saka kurang pangati-atine mungguh pangreksane marang awake dhewe. Pinangkane mung saka karem angumbar karep, anuruti hawa napsune. Mangka karep lan hawa napsu iku, manawa diuja sangsaya makantar-kantar anggegirisi, tutuging endhon andadekake coba beka, kang mahanani awake dhewe dadi ambuntel, utawa ambalebet sarta ambabaluhi marang Pak Jiwa. Apa iya ora rekasa lakune Pak Jiwa mau? Sing mesthi kang amarga kabotan ing babaluh, dadi banjur banget ing sarentine. Terkadhang durung sapira dohing lakune, nuli karasa sayah, banjur trima mung mandheg ana ing saenggon-enggon bae. Gek kapan bisane menyang panggonane lawas? Jalaran saka kang mangkono iku, luwih prayoga manawa ingsun nyaritakake bab sangkan paran dhisik, lan kapriye sababe dene bisa tumurun marang ing donya iki. Apa maneh kapriye mungguh perlune kawruh kang mangkono mau dibutuhake dening manungsa, lan kudu diudi kongsi kapara nyata nemu buktine, kang kalawan sinaksenan dening lepasing pandulu kita pribadi. Sarta maneh kumudu angawruhi marang dumadining rereged utawa luput kang sakawit. Duk nalika tumurun saka kana- kanane, rereged mau ora tinemaha. Marga kang mangkono mau, banjur ora diarani suci, dening wus anduweni cacat

(5)

lan luput ing wiwitane. Mangka sajatine cacad utawa luput mau, tansah cumepak angadhang ana ing dadalan, kang diliwati dening kang lumaku saka sangkan (kana panggonane lawas), marang paran kene iki.

Dadi luput utawa reregede mau iya banjur sangsaya ajujul wuwul. Mulane Urip utawa Jiwa kang kawuwulan ing rereged iku mau lumrahe banjur diarani ‘kawula’. Amarga tekane wus kawuwulan dening rereged (kaluputan) kang kongsi andadekake lemesing dayane Pak Urip iku. Rumangsa kaya kinunjara ana ing sajroning gedhong wesi. Mulane saya akeh kaluputane, iya sangsaya ringkih uripe. Iya jalaran saking kandel lan gedhening kaluputane, Pak Jiwa kongsi kena diandheg ana ing kene watara lawas. Ora uwal utawa ora ucul yen bandhule kang kasar-kasar mau durung rusak. Dene bandhul utawa balebed kang wis rusak, diuwalake dening Pak Urip mau, lumrahe diarani mati.

Mungguh salugune Jiwa utawa Pak Urip iku ora bisa mati, ajeg ing salawas-lawase. Tembung ajeg iku, iya langgeng: apane kang langgeng? Yaiku uripe lan anane, yaiku Jiwa kang wus oncat saka buntel utawa bandhule. Dene buntel utawa bandhule kang kaprahe diarani raga, kang asipat kaya dene ragangan, kang ing tembe mesthi bakal rusak dadi wangke. Sanajan wis bisa oncat saka rereged utawa raga, suprandene iya isih ana maneh rereged kang ora gampang diuwalake. Ing ngarep wis ingsun caritakake, yen rereged kang nutupi iku andadekake pepeteng lan lali, mulane iya ora gampang baline marang sangkan utawa padunungane lawas. Bisane bali marang panggonane lawas, manawa Pak Jiwa mung kari anggawa sarira pribadi. Amarga sarirane pribadi mau, asale saka sangkan lan ora kawoworan apa-apa, mulane diarani suci, bisa luluh lan jumbuh dadi sawiji, tetep jumeneng Maha Suci, tegese luwih dening suci. Kang wis widagda angudi mangkono mau, kaprahe diarani nyawarga, tegese sawarga iku, wus kumpul kalawan wargane (dadi siji). Dadi anane ing kono mung sarwa lega, iya lega dening wus bisa bali marang poke. Kang ana ing kono mung panjenengane pribadi, ora kantha ora kanthi, ora warna ora rupa, ora arah ora pernah, tetep jumeneng Maha Agung lan Maha Luhur, Maha Kawasa lan Maha Luwih, mulya langgeng tan owah gingsir.

Dene enggone sinebut Maha Agung iku, amarga jagad saisen-isene kabeh, kawasesa ing Panjenengane. Teteping Maha Luhur iku, jalaran sakehing kaanan, luwih asor tinimbang Panjenengane. Teteping Maha Kawasa, karana dumadining kaanan kabeh, kapurba ing Panjenengane. Teteping jumeneng Maha Luwih sebab sagunging kaanan, antuk palimarma saka Panjenengane. Tetepe Maha Mulya, dening kaanan kang dumadi ora bisa madha lan ora kawawa anggepok marang Panjenengane. Tegese langgeng tan owah gingsir iku, wiwit duk samana kongsi saiki, tumekane ing mbesuk, iya ajeg anane, ora owah lan tanpa cacad.

(6)

Kang mesthi Pak Jiwa kang kangelan bali marang panggonane lawas (sangkan) mau kepengin ambaleni ragangane nanging ora gelem jalaran wus arupa wangke. Mulane amilaur ngluyur saparan-paran, ngaub ana ing saenggon-enggon. Dadi tenagane Jiwa iku ora gampang sembadane bisa bali marang panggonane lawas manawa durung bisa nguwalake rereged utawa kaluputane. Jiwa kang sumanggar ana ing saenggon-enggon, utawa kang sumandha ing saparan-paran, iku yektine kena diarani neraka, jalaran kang sabenere kudu bali menyang panggonane lawas (sangkan), ananging ora bisa tumeka, amarga isih kawoworan rereged kang dadi babaluh mau. Ana maneh bandhul kang anjalari si Jiwa enggal bali maneh marang ing donya kene, ngrasuk raga anyar. Bandhul kang anjalari bisa bali ngrasuk raga anyar mau aran ‘ala utama’ utawa ‘reged apik’. Ing tembe, tumurun ing donya kang kapindho, lan yen bisa ngrucat sarta nguwalake saliring rereged, iya uga bisa bali marang panggonane lawas. Dene bandhul becik iku mau, asale saka karep kang dhemen anggayuh kautaman, angudi marang kang durung bisa andadekake pamareme. Dadi urip ing donya kang kaping pindho iku, perlune nutugakake kang digayuh lan diudi mau.

Ing mengko ingsun arep amiwiti anyaritakake cethane dhek sadurunge ana apa-apa, nganti tumeka gumelaring jagad saisine kabeh, lan dumadining manungsa tumurun ing donya, kongsi bali marang panggonane lawas. Kabeh iku ingsun mung saderma ngucap, Hyang Suksma Kawekas kang paring dhawuh.

Dadi sarehning saka keparenging Suksma, sariraningsun minangka lelantaran ambuka, cethane wawarah mau, pangrasaningsun wis aran nugraha (begja kemayangan). Marmane ingsun kudu matur sewu sembah nuwun marang Panjenengane, nganggo cara Jawa sakepenake manut sasenengingsun dhewe. Kabeh kang ingsun enteni lan ingsun senengi, kang mesthi wus kauningan dening Pangeran Kang Maha Wikan.

HYANG HONG ILAHENG AWIGNA BUDIWA NAWA SANGA, mung Hyang Suksma Kawekas sasmitaningsun. Niyatingsun miwiti ambuka wedaran kawruh atas karsaning Suksma:

Durung ana apa-apa, isih suwung wangwung. Suwunge iku dumunung ing ana.

Ana iku langgeng ing salawas-lawase. Pethane kaya sumurat, anyemburat, nyemprot, kedher ambuwang lan anarik. Kang mangkono iku ajeg salawase, tan kena owah datan kena winengkang. Iku ‘wit’ utawa ‘babu’ baboning ngadadi, ya

(7)

guruning sakabehing kang ana. Semprotan lan cipratane mau ana kang akeh lan kang sathithik. Kang akeh iku dadi luwih gedhe tinimbang liyane, sarta banjur kuwawa dadi ‘wana’ (papan) dunung dhewe-dhewe. ‘Kaanan’ kang luwih gedhe luwih adoh parane. Sakehing ‘kaanan’ kang dumadi mau tansah wuwuh-wuwuh dayane saka sorot lan semprotan utawa cipratan ‘adidayane’ Guruning Ngadadi. Kagawa saka dhewe-dhewening prenahe, dayane sakabehing kaanan mau banjur ora padha. Kang luwih dhisik dadi iku semprotan kang luwih gedhe, anduweni daya kedher mubeng anarik meh sairib karo dayane Guruning Ngadadi. Sarehning saka terange cahyane, kang dadi luwih dhisik sarta katone luwih gedhe (menjila, ksm) tinimbang ‘kaanan’ liyane, mula becike ingsun arani Pramana Jati.

Kapindhone, ana maneh kaanan kang meh padha gedhene karo Pramana mau,

dayane mungser mubeng sumorot. Saka kuwating ubenge lan kawuwuhan semburating dayane Guruning Ngadadi banjur duwe daya panas. Saka bangeting panase kongsi metu sunare kang padhang, iya iku Arka utawa Surya.

Katelune, ana kang memper kayadene Surya, gedhene uga meh padha, dayane

mungser lan sumorot, lan uga tansah oleh wuwuh saka dayane Guruning Ngadadi. Ananging sarehne prenahe rada cedhak karo Pramana, mangka dayane Pramana iku anarik utawa nyerot, dadi prenahing Surya uga banjur cedhak karo ‘kaanan katelu’ mau. Mangka dayaning Surya mubeng sumorot lan panas; panasing sorot tansah angenani ‘kaanan katelu’ iku. Dadi kaanan kang kaping telu mau tansah kawuwuhan dayaning Pramana lan Surya sarta Guruning Ngadadi. Mulane kaanan kang kaping telu iku kurang dayane,

banjur mung adhem lan anteng bae. Nanging iya isih mubeng mungser. Iku ingsun arani Wulan (Rembulan), awit dadine saka lereming daya tetelu kembul dadi sawiji.

Kaping pat, ana kaanan maneh, sarta akeh banget, gedhene iya meh padha bae

karo Surya, prenahe adoh karo kaanan tetelu mau. Dayane kabeh mung kedher sumorot. Marga akeh tunggale, becike ingsun arani Kartika (Lintang). Saka padunungane lintang-lintang mau ana tetelu kang katone gedhe dhewe yen dineleng saka kene, amarga luwih cedhak tinimbang lintang-lintang liyane. Pethane kaya dene ngapit-apit dununging Pramana, andadekake pepethan ancer-ancer pojoking Pramana. Dene dayane lintang tetelu mau kalah karo dayaning Pramana, tansah kaserot dening dayaning Pramana. Sabanjure semono uga dayaning Surya lan Rembulan tansah kaserot dening Pramana.

Sakabehing ‘kaanan dumadi’ iku kayadene ngubengi utawa ngrubungi ing Guruning Ngadadi. Mulane iya banjur kaya pepethan ancering arah utawa keblat. Wong Jawa kerep padha nganggo tetembungan ‘keblat papat kalima pancer’, iku karepe mangkene: keblate papat iya iku kaanan dumadi kang gedhe-gedhe,

(8)

pancere Guruning Ngadadi. Mungguh kaanan dumadi kang dhisik iku mau kabeh diarani purwana, tegese panggonan kang wiwitan iya purwane ana dumadi. Dene gurune kena diarani Guru Purwaka, tegese Guru kang jumeneng dhisik, ora ana kang andhisiki lan ora ana kang madhani.

Wedaran Sang Wiku yang tersaji merupakan hasil beliau bermeditasi (maneges) memenuhi permintaan para siswa-siswanya. Maka dalam pengantarnya beliau berpesan agar para siswanya membuktikan semua yang beliau paparkan dengan cara bermeditasi (maneges) sebagaimana yang beliau lakukan. Disinilah makna “Ngelmu iku kelakone kanthi laku” yang ada dalam Wedhatama pupuh Pucung diterangkan maksudnya. Bahwa dalam hal ‘ngelmu’ Kejawen lebih mengutamakan ‘pembuktian’ kasunyatannya dibanding sekedar menyuruh mempercayai wacana yang kebanyakan berdasar ‘jarene’,

konon kabarnya.

Barangkali saja karena hal itu maka jarang dijumpai paparan ‘ngelmu’ secara teori. Yang ditemukan sekedar pokok-pokok pengertian yang umumnya berupa ‘kalimat wirid’. Misalnya ‘wirid wolung pangkat’ yang banyak dipakai oleh komunitas penekunan Kejawen. Wirid inipun sesungguhnya merupakan ‘ajaran’ yang nampaknya berasal dari jaman kuna. Maka konsepnya bisa ditemukan di parwa-parwa, kavya, dan primbon. Yang terpopuler dan banyak dijadikan acuan laku teosofi adalah yang ditulis R.Ng. Ranggawarsita, Hidayat Jati. Namun juga bisa ditemukan dalam Centhini yang lebih tua. Kalimat wirid yang berkaitan dengan kawruh Sangkan Paran :

Wêjangan pituduh wahananing Pangèran: Sajatiné ora ânâ âpâ-âpâ, awit duk maksih awang-uwung durung ânâ sawiji-wiji, kang ânâ dhihin iku Ingsun, ora ânâ Pangèran anging Ingsun sajatining kang urip luwih suci, anartani warnâ, aran, lan pakartining-Sun (dzat, sipat, asmâ, afngal).

Terjemahan dalam bahasa Indonesia :

Ajaran petunjuk keberadaan Pangeran: Sesungguhnya tidak ada apa-apa, sejak masih awang-uwung (suwung, alam hampa) belum ada suatu apapun, yang ada pertama kali adalah Ingsun, tidak ada Pangeran kecuali Aku (Ingsun) sejatinya hidup yang lebih suci, mewakili pancaran dzat, sifat, asma dan afngal-Ku (Ingsun). Kalimat wirid tersebut di atas ketika kita hubungkan dengan wedaran Sang Wiku, maka sebutan Ingsun atau Pangeran adalah sama dengan Guruning Ngadadi atau Suksma Kawekas. Dalam paparan sang Wiku selanjutnya nanti, menjelaskan bahwa penciptaan ‘titah urip’ didahuli penciptaan tempatnya lebih dahulu yaitu bumi lan langit (Tata Surya) serta embanan panuksma yang berupa semua

(9)

dayaning ‘kaanan dumadi’ (sorot semburat kekedher, cahya lan teja). Maka wedaran Sang Wiku akan jumbuh dengan kalimat wirid berikutnya :

Wêjangan pambukâ kahananing Pangèran:

Satuhuné Ingsun Pangèran Sêjati, lan kawâsâ anitahaké sawiji-wiji, dadi ânâ pâdhâ sanalikâ sâkâ karsâ lan pêpêsthèning-Sun, ing kono kanyatahané gumêlaring karsâ lan pakartining-Sun kang dadi pratândhâ:

a. Kang dhihin, Ingsun gumânâ ing dalêm alam awang-uwung kang tanpâ wiwitan tanpâ wêkasan, iyâ iku alaming-Sun kang maksih piningit.

b. Kapindho, Ingsun anganakaké cahyâ minângkâ panuksmaning-Sun dumunung ânâ ing alam pasênêdaning-Sun.

c. Kaping têlu, Ingsun anganakaké wawayangan minângkâ panuksmâ lan rahsaning-Sun, dumunung ânâ ing alam pambabaring wiji.

d. Kaping pat, Ingsun anganakaké suksmâ minângâa dadi pratân-dhâ kauripaning-Sun, dumunung ânâ alaming hêrah.

e. Kaping limâ, Ingsun anganakaké angên-angên kang ugâ dadi warnaning-Sun ânâ ing sajêron alam kang lagi kênâ kaupa-makaké.

f. Kaping ênêm, Ingsun anganakaké budi kang minângkâ kanya-tahan pêncaring angên-angên kang dumunung ânâ ing sajêronê alaming badan alus.

g. Kaping pitu, Ingsun anggêlar warânâ (tabir) kang minângkâ kakandhangan pasèrènaning-Sun.

Kasêbut nêm prakârâ ing ndhuwur mau tumitah ing donyâ, yaiku Sajatining Manungsâ.

Ajaran membuka pemahaman keadaan Pangeran:

Sesungguhnya Aku adalah Pangeran Sejati, dan berkuasa menitahkan sesuatu, menjadi ada dengan seketika karena kehendak dan takdir-Ku, disitu kenyataan tergelarnya kehendak dan titah (pakarti)-Ku yang men-jadi pertandanya :

a. Yang pertama, Aku berada di alam kehampaan (awang-uwung) yang tiada awal dan tiada akhir, yaitu alam-Ku yang masih tersembunyi.

b. Yang kedua, Aku mengadakan cahaya sebagai penuksmaan-Ku berada di alam keberadaan-Ku.

c. Ketiga, Aku mengadakan bayangan (aura) sebagai panuksma dan rahsa-Ku, berada di alam terjadinya benih.

(10)

d. Keempat, Aku mengadakan suksma (ruh) sebagai tanda kehidupan-Ku, berada di alam herah (sel hidup).

e. Kelima, Aku mengadakan angan-angan yang juga sebagai warna-Ku berada di alam yang baru bisa diumpamakan.

f. Keenam, Aku mengadakan budi (gerak) yang menjadi kenyataan berpencarnya angan-angan yang berada di dalam alam badan halus (rohani).

g. Ketujuh, Aku menggelar tabir (hijab) yang sebagai tempat per-semayaman-Ku. Tersebut enam perkara di atas tadi tertitahkan di dunia, yaitu Sejatinya Manusia. Kelanjutan wedaran Sang Wiku :

Ana dene kang bakal dawa caritane, iya iku Pramana.

Pramana iku tansah anyerot dayaning kaanan tetelu mau, kayata surya sinerot panase, lintang sinerot kedhere, rembulan sinerot adheme. Amarga Pramana anduweni daya kedher lan mubeng banget santosane, suwe-suwe kumpuling daya tetelu kang padha sinerot mau, dadi ngringet. Kringete mau saya lawas sangsaya mundhak, suwe-suwe dadi banyu. Dene banyu iku ingsun arani ‘tirta purwa’, utawa ‘tirta kamandanu’, tegese banyu urip, marga wiwitane saka kumpule daya tetelu. Tirta kamandanu mau tansah ingubengake lan kinedherake dening Pramana, suwe-suwe dadi saya kasar.

Sarehning penyeroting Pramana ora ana lerene, dadi banyu mau saya lawas iya sangsaya mundhak kasare. Amarga saka gedhening banyu mau, kongsi kawawa ambuntel marang sariraning Pramana mangkono ing sabanjure. Saya lawas iya sangsaya mundhak akehe lan kasare, wusana banyu kasar kang wus bisa ambuntel ing sariraning Pramono mau, dadi banget kandele lan banget jembare. Iku ingsun arani jaladri, karepe banyu luwih kandel, luwih jembar.

Jaladri mau sabanjure tansah ingubengake ing Pramana, kinedherake lan katarik sarta tansah kawuwuhan dayaning surya, rembulan lawan lintang-lintang satemah jaladri kang cedhak karo sariraning Pramana, banjur saya luwih kasar, kongsi anjendhel. Jendhelan mau saya lawas sangsaya kandel, mulane banjur rapet pambuntele marang Pramana: gampange jendhelan iku ingsun arani ‘pratala’, tegese wujud kasar dadi dhadhasar, lan tansah raket lan rapet kalawan Pramana, kongsi ora ana selane.

Dene banyu jaladri mau saking kandele lan jembare, nganti tanpa wates, gampange ingsun arani jalanidhi. Ing samengko saya kurang lepas (kuwat) daya panyeroting Pramana, marang kaanan tetelu mau, sarta dayane mubeng lan kedher mau, kalingan ing pratala. Sarehning pratala iku mau banget cedhake karo

(11)

Pramana dadi tansah kagepok ingubengake lan kinedherake dening Pramana mau. Saking bangeting sesere, kongsi kaya digosok ajeg tanpa ana lerene. Ing wekasan pratala mau banjur panas, suwe-suwe kawawa dadi geni, genine awor karo awak-awaking pratala mau. Saka gedhening geni kang tansah di kedherake dening Pramana, dadi Pratala mau tansah kaya digarang , jalaran ing njaba ora pedhot kataman panasing surya.

Saupama ora oleh daya adhem saka rembulan, sarta daya kedhering lintang-lintang, kang mesthi pratala mau dadi garing, lan jalanidhi dadi asat. Nanging kedhering lintang-lintang kang sinerot mau nampeg marang bunteling Pramana, iya iku pratala lan jalanidhi, iku katut kadayan dening kakedher lan ubenge mau. Mulane kedhering lintang kang sinerot mau uga banjur katut marang lakuning pratala lan jalanidhi kang kagawa mubeng dening Pramana. Sabab saka mangkono banjur mahanani daya kang santosa kaya dene nyembur marang ing pratala lan jalanidhi mau. Dene daya santosa mau gampange diarani maruta. Karepe daya sinerot kerut (katut) dening ubenging kang anyerot. Maruta mau amratani sajembaring pratala lan jalanidhi. Mulane pratala mau mung wuwuh akas lan atos bae, dadi ora garing kabeh. Wusana ana kang banjur nela, bolong pating cromplong, marga saka tansah kesuk dening lakune geni kang kinedherake dening Pramana mau.

Mungguh bolongan kang saka pratala iku, jebule (njedhule, tembuse) marang jalanidhi: lakuning geni banjur kadhangan dening jalanidhi, mangka banyuning jalanidhi orang gampang piniyak (kesuk) ing lakuning geni, jalaran saka kandele, dadi banyunne mung tansah pating panjelut. Panjeluting banyu mau katampeg ing maruta, banjur nyempyok ing pratala. Mulane pratala kang kena kasempyok banyuning jalanidhi mau, padha luntur katut sempyokaning banyu, lunturane suwe-suwe nglumpuk, banjur dadi punthuk ana ing pratala urut sacedhake jalanidhi. Dene bolongan kang ora kendhat ngesuk marang pratala kang amarga saka banget santering geni mau, pratalane banjur muncrat sumembur sumawur sakubenging bolongan mau. Lawas-lawas saya wuwuh sauwuraning pratala, nuli dadi punthuk. Punthuk mau uga tansah katampeg lakuning maruta tumamane ora beda karo diubengake.

Sarehning sawuraning pratala mau saya wuwuh, mangka maruta tansah angubengake, dadi banjur kaya diglintir, mulane katon bunder lan mundhak dhuwure. Pratala kang mangkono iku kepenake ingsun arani Ancala, iya iku pratala kang katon munggul, beda karo pratala kang ora kambah ing bolongan iku. Ancala mau salawase tansah kataman daya panasing geni, mulane iya banjur saya

(12)

wuwuh kandel. Pratala kang atos sedhak karo lakuning geni iku, anuli dadi dhasaring ancala, kang angubengi bolonganing geni, mulane gampange iya ingsun arani padhas, karepe bantala atos, kang dadi dhasaring pratala iku. Ancala iku uga tansah oleh dayaning surya, lintang lan rembulan, mulane ora bisa dadi panas kabeh. Sakehing kaanan dumadi iku, lakune tansah mangkono bae ing sabanjure. Ing mangka kang perlu bakal ingsun caritakake luwih dawa, yaiku Pramana.

Pramana iku sawuse winungkus utawa binuntel dening kaanan pirang-pirang, kayata: pratala kang isi punthuk lan ancala sarta jalanidhi, dhahana miwah maruta, ing samengko banjur tetap dadi wana utawa papan, wadhah kang bisa ngandhegake sarupaning kaanan dumadi, kang asal saka cipratan, semburat utawa semprotaning gurune. Mulane bareng wus awujud mangkono, nuli kena diarani bawana. Thukule tembung iku, saka Ba lan Wana. Ba iku wutuhe teba utawa ghumelar. Wana iku karepe panggonan kang isi dayaning dumadi pirang-pirang, kang awujud kasar sarta alus, kaya kang kasebut ing dhuwur mau.

Nanging nalika samono, durung ana kang diarani manungsa lan karsa, amarga durung ganep kang dadi sadhiyan utawa cawisane kang kagungan karsa; dadi kang kagungan karsa iya durung tumedhak. Kang mangkono iku, sira aja keliru surup dening dhek mau wis ingsun terangake, guruning ngadadi sarta sakabehing kaanan dumadi. Iku dhasar wis kaya dene watak ajeg ing salawase. Dadi Panjenengane ora ngagem karsa, sadurunge kanthi pepak cawisane, kang bakal kawuwuhan daya saka kaanan dumadi pirang-pirang mau. Apadene kala samaa durung ana sing diarani hawa. Mangka kang ingsun caritakake mau dumadining kaanan kang gampang bisa diweruhi. Kaanan kang mangkono iku, wong Jawa kewuhan anggone ngarani, lan ora saben wong ngerti karepe, lan uga ora saben wong ngerti kadadeyane.

Mangka sanyatane kaanan iku kang agawe daya kuwat utawa santosa ing sakabehaning kaanan kang gumelar. Terange mangkene: “sawuse bawana gumelar isi pratala, punthuk-punthuk, geni ancala lan jalanidhi, wis mesthi daya panyeroting Pramana saya kurang lepase, nanging lakune lan panyerote isih ambanjur. Dadi dayaning surya, rembulan, lintang-lintang kang sinerot mau, banjur bisa kandheg ing sanjabaning pratala lan jalanidhi, tansah mulek muntel kempel salawase ora wudhar. Apa maneh katurutan saka sorote guruning ngadadi, uga banjur kumpul karo daya kang kempel mau. Kumpuling daya mau, andadekake kaanan sanjabaning pratala kang gampang dinulu ing netra karo, nanging iya ora gampang didemek. Kaanan iku saya lawas sangsaya wuwuh kandele, malah bisa amuwuhi pambunteling Pramana. Kaanan kang mangkono iku, ingsun aradi udara (langit). Mungguh karepe tembung udara iku kempeling daya kang ora bisa udhar (wudhar), amarga saking kandele udhara iku mau. Saupama katona awujud kasar,

(13)

amasthi ngundhung-undhung banget dhuwure. Mangkono uga tembung langit, iku mung anjupuk gampange, iya iku saka tembung langut, tegese luwih dening adoh, kang ora katon watese utawa pungkasane.

Sawise ana langit, sorot lan semburate Gurune Ngadadi tansah kandheg ana ing langit kang uga tansah kawuwuhan saka dayaning surya, lintang lan rembulan. Dadi panyeroting Pramana ing kahanan iku kayadene kesaring ana ing langit kono. Lan maneh satekane ana ing sacedhakibg pratala, banjur gampang katut ing lakuning maruta kang ingubengake dening Pramana. Dadi samengko ing sanjabaning pratala banjur isi ‘kaanan dumadi’ kang uga wadhah bunteling sorot lan semburat utawa cipratane Gurune Ngadadi. Cpratan (Ind. : pancaran, ksm) mau ana ing sajroning hawa kono, uga banjur kawuwuhan dening dayaniung surya, rembulan sarta lintang lan wus sinaring ing langit. Dadi kaanan kang saka cipratan mau banjur kaya dibandhuli (dibaluhi) dening sakabehing daya hawa kang ambuntel mau. Lan uga banjur kataman ing panyeroting Pramana sarta dayaning geni. Lakuniung maruta banjur mahanani‘rerupan’ kang gampang dinulu ing netra karo, nanging ora seben wong ngerti, marga ora sumurup kedaeyan saka apa ‘kaanan’ kang mangkono iku. Mulane gampange manawa mirid saka wujude banjur diaranana ‘kilat’ utawa ‘lidhah’ bae. Dene tempuke mau, racake daya kang ing ndhuwur iku kalah. Tempuking daya mau swarane gumleger utawa gumludhug. Mulane kaprah wong Jawa mung ngarani ‘gludhug’ bae, jalaran mirid saka suwarane. Aananging ye n kapinujon kaanan kang saka ing ndhuwur mau bebarengan aro sorot kang saka Gurune Ngadadi, iku sayekti padha rosane, dadi karone sampyuh, swarane jumedhor ngaget-ageti. Mirid saka swara lan rupane, iku uga nuli padha diarani ‘pracalita’ (bledheg) utawa gelap. Mirid saka swara pambledhaging barang kang luwih gedhe. Gelap saka rupa kang lakune kaya dene nugelake samubarang kang tinrajang sarta katon rupane kumelap.

Sangkan Paran (06)

Dene kaanan samburat kang saka Gurune Ngadadi mau bareng wus tempuk karo daya kang saka Pramana banjur padha pecah. Ambyar sajroning hawa ing langit kono. Pecahing tempukane daya kekarone iku banjur katut lakuning angin kongsi bisa mratani sajembaring langit awor lan hawa. Mulane iya banjur katon kaya dene urip (obah). Nanging saupama dinulu karo netra karo, katone rada samar, ewadene suwe-suwe iya bisa kasatmata. Mungguh kaanan iku mau ora langgeng . Tandhane yen katatb karo dayaning Pramana, bisa pecah. Dadi kaanan iku ana sarta nyata, nanging ora ajeg, mulane gampang banjur diarani ‘swasana’. Karepe tembung ‘swasana’, sawijining kakaanan kang alus awor lawan hawa, sarta ora bisa ajeg kaya kaanan liya-liyane, kayata: Pramana, Surya, Lintang sarta Rembulan. Kang mangkono mau sira aja kliru panampa, aja sira sengguh yen

(14)

swasana iku saka tembung ‘su’ lan ‘wasana’, iku ora. Benere kang tinemu nalar iya iku saka tembung ‘swasa’ lan ‘ana’. Swasa tegese ‘kaanan’ kang ora tetep, ‘ana’ tegese kapara nyata lan bukti sarta melok. Dene swasana bareng wus kataman dayaning surya lan rembulan, uga banjur mratani langit, katone saya agal, gampang dinulu sarana netra karo, lan banjur gampang katut dening maruta. Iku diarani ‘amun-amun’, tegese ‘kaanan’ kang alus lan gampang bisane pecah. Dene pecahane mu pethane kaya urip, nanging durung urip temenan. Anggoningsun ngarani durung urip temenan iku marga katitik anggone obah saka sangkan paran, mung manut lakuning maruta, sunaring surya lan kedhering Pramana. Mung katon lembak-lembak pating krampul pating krelip.

Dhek mau ingsun wus amratelakake yen pancurat sarta cipratane Guruning Ngadadi iku ing sabanjure tansah ana. Nanging tempuke karo dayaning Pramana ora ajeg. Mulane iya ana kala mangsane ora tempuk. Mungguh kang ora tempuk mau iya tansah kandheg ing Sjroning swasana bae, lan tansahnkasusul kawuwulan sorot Guruning Ngadadi arta oleh dayaning surya, lintangblan rembulan. Anuli kabuntel ing swasana kongsi bisa urip ing kono. Nanging uripe durung duwe karsa amarga nitik saka nyataning kaanan iku. Lakune saka sangkan menyang paran yen dinulu katon cumlorot kumilatgampang dinulunkanthi netra karo. Marmane gampang dinulu, sebab wis kawuwulan daya pirang-pirang lan kabuntel ing hawa tuwin swasana nganti wuwuh-wuwuh bisane magepokan kalawan amun-amun. Mangka ing ngarep wus ingsun caritakake, yen amun-amun iku asale saka samburat lan cipratane Guruning Ngadadi kang wis kawuwulan daya pirang-pirang, lan pecahe saka dayaning Pramana kang wus kamomoran dayaning pratala, geni, jalanidhi. Dadi sajatining kaanan iku nyatane wus suci, prayoga dijupuk gampange bae anggone ngarani kaanan iku : “kawula kang ana ing udhara”. Ana maneh kang ngarani ula tapak angin, iku iya wis bener, marga badaning kaanan iku katone yan lagi lumaku saka sangkan menyang paran, cumlorote nganti katon dawa. Saking rosaning pangesuke marang hawa, mangka kegepok ing lakuning amun-amun kang katut dening maruta, satemah katon rengkol-rengkol kaya ula.

Ana sorot kang saka Guruning Ngadadi kang durung akeh wuwulane, tekane sorot iku lumebu ing kandhanging swasana, mangka wus kapapag marang dayaning Pramana, dadi tempuking sorot iku iya gampang kalahe, marga kaanane luwih ringkih lan luwih entheng. Mulane banjur kaya tinulak kabuncang utawa kabuwang. Lakune durung nganti bisa cedhak lan pratala wus ambalik bali marang langit maneh. Baline sorort mau gampang dinulu sarana netra karo, katon gumebyar, pernahe luwih adoh lan ora cetha, kaprahe wong Jawa ngarani ‘thathit’. Iku manawa anjupuki pepiridan kaanane, saka tembung ‘petha’ lan ‘pethit’. Petha iku katon ana wujude, pethit saking adohe.

(15)

Ing saiki ana maneh dayaning surya, lintang lan rembulan kang kawuwuhan saka daya sorot Guruning Ngadadi, kang salawase mung tansah kandheg ing sanjabaning hawa lan swasana, ora kegepok ing amun-amun sarta dayaning Pramana, iku iya saya wuwuh lan banjur mundhak kandele. Sarehning ora bisa gempur dening lakuning daya kedhering Pramana, sarta maneh ora kegepok dening dayane pratala, jalanidhi lan geni, satemah saya lawas sangsaya pupul, nanging ora bisa atos, jalaran ora oleh dayaning geni. Marga daya mau saya wuwuh-wuwuh kongsi kawawa angubengi ing langit kang isi hawa lan swasana, sarta kaanan pirang-pirang kang wus ingsun terangake ing ngarep. Saking kandeling bdaya pupul mau, kongsi kawawa angendheg (angleremake) ciprataning Gurune Ngadadi kang durung akeh wuwulane.

Nanging bareng wus ana ing sajroning daya pupul, ing kono banjur katutan saka dayaning surya, lintang lan rembulan, banjur kabuntel ing daya pupul iku, lan tansah kasusul dening soror Guruning Ngadadi, nganti kaya dene nganggo bebadan, sarta kawawa urip ana ing kono watara lawas. Dadi ing hawa pupul kono mau panggonaning andheg-andhegan utawa entunan. Mulane kaparahe wong Jawa kang wus bisa nggayuh kasunyatane, ing kono banjur bisa ngarani ’sawarga pangrantunan’. Iya iku saka tembung kumpul padha warga lan papane lega, panggonan entunan.

Ora saben wong Jawa ngerti lan weruh kasunyatane ‘Swarga Pangrantunan’. Terkadhang akeh-akehe mung bisa ngucap lan amarga melu-melu utawa tiru-tiru saka gethok tular bae. Mula ingsun perlu nerangake menawa bebadane utawa bebakalane urip ana ing Swarga Pangrantunan kono, kang diarani ‘Trimurti’. Tegese, urip kang nganggo bebadan saka daya telung rupa. Iya iku ‘kaanan’ kang alus mau. Dadi urip kang wus nganggo badan jujul wuwul, tumpuk undhung nganti pating salengkrah kaya kang wus kacarita. Mulane kena dibasakake urip ingsun saiki iki wus ngagem badan kang luwih dening reged, utawa nganggo badan kang nistha kayadene raganingsun iki.

Bebadan utawa bebakalan urip kang ana ing Swarga Pangrantunan samengko diarani lamaking ‘Pujangkara’. Tegese gedibal (dhasar kang asor dhewe), yen tinimbang lan ‘kaanan’ dumadi kang isih murni (durung kamomoran), kang diarani isih suci, apa maneh katandhing karo ‘Guruning Ngadadi’, wus cetha banget adohe nganti ora kena diucap. Marga mungguh njupuk kaprahe tembung saiki, kang wus warata dimangerteni lan didhemeni sarta dianggep dening wong Jawa, Gusti Allah, iku sejatine iya Panjenengane kang diarani Guruning Ngadadi mau. Utawa

(16)

baboning kaanan kang amurwa sakabehing rerupan. Dene semprotaning Guruning Ngadadi iya banjur kuwawa sairib kayadene Panjenengane, lan isih kena diarani suci. Dadi sarira kang suci iku sanyatane kang padha sinebut Allah. Dadi yen kang disebut ‘Gusti Allah’ iku yen ditimbang karo ‘Allah’ iya luwih dening bagus sarta luwih dening suci. Mulane disebut Maha Suci, tegese kang suci dhewe ora ana kang madhani.

Ing ngarep ingsun wus tutur karana kadhung wus saguh aweh katerangan lan pratelan, sarta aweh pituduh kang minangka lantaran mungguh ‘akal lan pratikele’ utawa ‘patrape’ wong angudi kawruh. Pamintaningsun ing tembe sira uga padha kasembadan anggayuh kasunyatane. Pamrihe murih sira kabeh padha bisa mangerteni marang kabeh kang wus ingsun caritakake mau. Dadi ora mung saka ‘anggitan’ bae. Kudu kapara nyata lan bukti melok dinuku lan linakonan ing sariranira pribadi.

Ing mengko manawa wus sembada, sira lagi bisa mantep anggone ngarani yen iki kawruh kasunyatan kang sejati. Tegese kawruh kang ana temenan dudu bangsane anggitan bae. Awit anggitan iku dudu kawruh kasunyatan, nanging kang ana ing kono iku mung anggit. Mulane bangsaning anggitan iku yen digigit bakal ora dadi. Tegese yen diungsed temenan dening wong kang krungu utawa kang maca, anggitane mau, pentoge iya banjur oleh wangsulan tembung kang ambulet utawa wicara kang wilet; dadi bisa uga mung saka pintere nganggit-anggit bae. Tekadhang iya uga bisa dadi kamaremane kang ngungsed mau, sarana dituduhi upama, utawa ancer-ancer lan pralambang, utawa supaya ngrasa dhewe, utawa mung supaya ngandel lan percaya bae. Kang mangkono iku tumrape marang ingsun rada wedi yen ta ngangti amuwuhi (nambahi), kang mung metu saka anggitan kang ora kapara nyata. A,marga ana babasan mangkene : Giri lusi janma tan kena ingina; sadawa-dawaning dalan sarta kali isih dawa pikiraning manungsa; sajero-jeroning samudra isih jero atining manungsa; salembut-lembuting banyu isih lembut rasaning manungsa; sadhuwur-dhuwuring angkasa isih dhuwur bebudening manungsa. Iku nuduhake manawa manungsa wenang andarbeni ‘isi’ kang kapara nyata. Iya amarga iku, ingsun carita mangkene iki dhasar iya mung sabenere lan sagaduge anggoningsun ngudi kawruh. Dene manawa ana kang duwe panemu kang luwih edhi utawa luwih luhur, luwih luhung tinimbang karo kang wus ingsun pratelakake iku kabeh, ingsun iya ora bisa aweh katerangan kang andadekake mareming atine. Mulane pamintaningsun marang sira kabeh, kang sabar lan narima anggonira angudi kawruh kang ingsun pratelakake iki. Awit manawa orang magkono, kang mesthi ora bisa cundhuk karo kaanane. Dadi sira kabeh ingsun purih sabar, supaya ora kasusu ing rembug. Paedahe kang carita aja kongsi kalimput marang kang bakal dicaritakake.

(17)

Manawa kaliwatan, satemah andadekake kurang turute. Yen sira kurang narima, marga kepengin kudu sanalika sok glogok, iku yekti anjalari sigeging lalakon. Kajaba kang carita ngrasa ail lesane, kang nampani iya banjur kurang trampil panggraitane, satemah banjur akeh kang kacecer. Mulane ing saiki blakane ingsun wus krasa ail, dadi ingsun minta maklumira, ingsun padha lilanana ngasodhisik: Tiutuge bakal anyaritakake bab pepaking kaanan dumadi, kang dadi isen-isening bawana, nganti tumedhaking ‘sarira suci’ ana ing arcapada. Lan sabanjure tumekane kondur ing ‘kraton mulya’ maneh, kaya kang wus kacarita ing ngarep. Saundurira, sira kabeh padha ingsun sebari sagunging puja hastuti murih yuwana lestari sembada kang dadi pangesthinira.

Pada wedaran tersaji di atas, merupakan penjelasan ‘awal mula’ (sangkan)

tercipta atau mengadanya semua ‘kaanan dumadi’. Dimulai dengan

beremanasinya Tuhan (tan kena kinaya ngapa) menjadi ‘Guruning Ngadadi’ (Dzat Sejatining Urip atau Suksma Kawekas). ‘Guruning Ngadadi’ kemudian beremanasi menjadi 3 (tiga) unsur :

1. dzat urip, 2. cahya lan teja,

3. alam semesta (bumi langit).

Hubungan ketiga unsur tersebut tetap dalam ‘kesatuan tunggal’ yang saling pengaruh-mempengaruhi (hubungan kosmis-magis, samad-sinamadan).

Pada kejadian awal alam semesta yang mula-mula ada :

Pramana, Surya, Rembulan dan Kartika. Keempat unsur alam semesta ini memiliki daya masing-masing dan saling pengaruh mempengaruhi. Yang ‘menjila’ (memiliki kelebihan) adalah Pramana, yaitu ‘planet bumi’ berikut daya keilahiannya yang bersifat ‘kedher’ (bergetar), ‘mubeng mungset’ (berputar dan berotasi) dan ‘nyerot’ (menarik, menyedot) semua daya unsur yang lain. Surya diserot cahaya dan daya panasnya, Rembulan diserot ‘daya adhem’-nya, Kartika diserot ‘daya kedher’-nya. Kumpulan semua daya yang diserot Pramana tadi menghasilkan berbagai ‘kaanan’ yang melingkupi Pramana. Diantaranya berupa: jaladri (samudera), hawa (atmosfer), pratala (tanah), thathit (kilat), bledheg (guntur/guruh/halilintar), maruta (angin), amun-amun, umpluk dan lain-lain. Sedemikian rupa percampuran antar ‘dayaning’ kaanan yang di alam semesta (surya, rembulan, kartika) dengan ‘kaanan’ di bumi (Pramana) sehingga ketika menerima pancaran daya dari Guruning Ngadadi menjadi ‘bebakalan’ atau ‘bebadan’ urip. Yaitu ‘embanan’ untuk ‘panuksma’-nya ‘Urip’ atau ‘Jiwâ’ yang juga derivat dari ‘Guruning Ngadadi’. Hal tersebut dalam ‘Wirid Wolung Pangkat’ disebutkan dalam wirid ke 3 :

(18)

Wêjangan gêgêlaran kahananing Pangèran:

Sajatining manungsâ iku rahsaning-Sun, lan Ingsun iki rahsaning manungsâ, karânâ Ingsun anitahaké wiji kang cacambôran dadi sâkâ karsâ lan panguwa-saning-Sun, yaiku sasamaning gêni bumi angin lan banyu, Ingsun panjingi limang prakârâ, yaiku: cahyâ, ciptâ, suksmâ (nyâwâ), angên-angên lan budi. Iku kang minângkâ êmbanan panuksmaning-Sun sumarambah ânâ ing dalêm badaning manungsâ.

Ajaran pemahaman tergelarnya keadaan Pangeran:

Sesungguhnya manusia itu rahsa-Ku dan Aku ini rahsanya manusia, karena Aku menitahkan benih cacambôran (campuran berbagai unsur) yang terjadi karena kehendak dan kuasa-Ku, yaitu berasal dari api tanah angin dan air, Aku resapi lima perkara, yaitu: cahaya, cipta, suksma (nyawa), angan-angan dan budi (gerak). Itulah yang menjadi cang-kok (embanan) merasuknya suksma-Ku rata menyeluruh dalam badannya manusia.

Berdasarkan ‘Wedaran Sang Wiku’ dan ‘Wirid Wolung Pangkat’ yang sudah tersajikan, maka kita bisa mendapatkan gambaran Teologi Jawa dan asal muasal terciptanya semua yang ada termasuk manusia. Urutannya didahului dengan tergelarnya ‘tata semesta’ kemudian ‘tata surya’ yang atas percampuran (cacambôran) antar dayanya melahirkan ‘bebakalan’ (ada yang menyebut ragangan) sebagai embanan ‘panuksma’ bagi ‘Dzat Urip’. ‘Dzat Urip’ (Suksma Sejati) merupakan emanasi (derivat) dari ‘Dzat Sejatining Urip’ (Suksma Kawekas). Dan ‘Suksma Kawekas’ merupakan emanasi (derivat) dari ‘Dzat Kang Murbeng Sumadi’ (Tuhan) yang ‘tan kena kinaya ngapa’.

Menurut pandangan Jawa, maka semua yang ada merupakan ‘Maha Kesatuan Tunggal’ yang bersifat abadi tanpa awal dan akhir. Namun dalam keabadian itu bukan berarti ‘diam’, ada ‘dinamika perubahan’ di dalamnya. Setidaknya bisa kita ketahui adanya proses ‘menyatu’ antar daya unsur semesta yang menimbulkan sesuatu menjadi ‘ada’. Kemudian juga ada proses mengurai atau memisahkan diri dari antar daya yang menyatu tadi kembali ke ‘unsur-unsur azali’-nya. Demikian pula yang terjadi pada ‘titah manusia’. Bahwa ‘Urip’ sebagai emanasinya ‘Dzat Sejatining Urip’ bersifat abadi. Berasal dari Guruning Ngadadi dan akan kembali kepada Guruning Ngadadi pula. Namun proses kembali tidak semudah yang dipahami manusia pada umumnya. Penyebabnya bahwa ‘Urip’ yang menjalani hidup di alam madya (dunia) kewoworan (tercemar) oleh ‘percampuran antar daya dari semua kaanan yang membentuk raga dan embanannya. Di akhir hayatnya tidak semua manusia mampu menyempurnakan kesucian ‘Urip’-nya. Maka

(19)

kembalinya ‘Urip’ tertahan di suatu tempat (maqam) yang disebut ‘Suwarga Pangrantunan’. Adalah tempat menunggu untuk kembali menyatu dengan Guruning Ngadadi atau kembali ke alam madya (dunia) untuk melanjutkan tugas dan baktinya yang belum selesai di kehidupan sebelumnya.

Ora saben wong Jawa ngerti lan weruh kasunyatane ‘Swarga Pangrantunan’. Terkadhang akeh-akehe mung bisa ngucap lan amarga melu-melu utawa tiru-tiru saka gethok tular bae. Mula ingsun perlu nerangake menawa bebadane utawa bebakalane urip ana ing Swarga Pangrantunan kono, kang diarani ‘Trimurti’. Tegese, urip kang nganggo bebadan saka daya telung rupa. Iya iku ‘kaanan’ kang alus mau. Dadi urip kang wus nganggo badan jujul wuwul, tumpuk undhung nganti pating salengkrah kaya kang wus kacarita. Mulane kena dibasakake urip ingsun saiki iki wus ngagem badan kang luwih dening reged, utawa nganggo badan kang nistha kayadene raganingsun iki.

Bebadan utawa bebakalan urip kang ana ing Swarga Pangrantunan samengko diarani lamaking ‘Pujangkara’. Tegese gedibal (dhasar kang asor dhewe), yen tinimbang lan ‘kaanan’ dumadi kang isih murni (durung kamomoran), kang diarani isih suci, apa maneh katandhing karo ‘Guruning Ngadadi’, wus cetha banget adohe nganti ora kena diucap. Marga mungguh njupuk kaprahe tembung saiki, kang wus warata dimangerteni lan didhemeni sarta dianggep dening wong Jawa, Gusti Allah, iku sejatine iya Panjenengane kang diarani Guruning Ngadadi mau. Utawa baboning kaanan kang amurwa sakabehing rerupan. Dene semprotaning Guruning Ngadadi iya banjur kuwawa sairib kayadene Panjenengane, lan isih kena diarani suci. Dadi sarira kang suci iku sanyatane kang padha sinebut Allah. Dadi yen kang disebut ‘Gusti Allah’ iku yen ditimbang karo ‘Allah’ iya luwih dening bagus sarta luwih dening suci. Mulane disebut Maha Suci, tegese kang suci dhewe ora ana kang madhani.

Ing ngarep ingsun wus tutur karana kadhung wus saguh aweh katerangan lan pratelan, sarta aweh pituduh kang minangka lantaran mungguh ‘akal lan pratikele’ utawa ‘patrape’ wong angudi kawruh. Pamintaningsun ing tembe sira uga padha kasembadan anggayuh kasunyatane. Pamrihe murih sira kabeh padha bisa mangerteni marang kabeh kang wus ingsun caritakake mau. Dadi ora mung saka ‘anggitan’ bae. Kudu kapara nyata lan bukti melok dinulu lan linakonan ing sariranira pribadi. Ing mengko manawa wus sembada, sira lagi bisa mantep anggone ngarani yen iki kawruh kasunyatan kang sejati. Tegese kawruh kang ana temenan dudu bangsane anggitan bae. Awit anggitan iku dudu kawruh kasunyatan,

(20)

nanging kang ana ing kono iku mung anggit. Mulane bangsaning anggitan iku yen digigit bakal ora dadi.

Tegese yen diungsed temenan dening wong kang krungu utawa kang maca, anggitane mau, pentoge iya banjur oleh wangsulan tembung kang ambulet utawa wicara kang wilet; dadi bisa uga mung saka pintere nganggit-anggit bae. Terkadhang iya uga bisa dadi kamaremane kang ngungsed mau, sarana dituduhi upama, utawa ancer-ancer lan pralambang, utawa supaya ngrasa dhewe, utawa mung supaya ngandel lan percaya bae. Kang mangkono iku tumrape marang ingsun rada wedi yen ta nganti amuwuhi (nambahi), kang mung metu saka anggitan kang ora kapara nyata. Amarga ana babasan mangkene : Giri lusi janma tan kena ingina; sadawa-dawaning dalan sarta kali isih dawa pikiraning manungsa; sajero-jeroning samudra isih jero atining manungsa; salembut-lembuting banyu isih lembut rasaning manungsa; sadhuwur-dhuwuring angkasa isih dhuwur bebudening manungsa. Iku nuduhake manawa manungsa wenang andarbeni ‘isi’ kang kapara nyata. Iya amarga iku, ingsun carita mangkene iki dhasar iya mung sabenere lan sagaduge anggoningsun ngudi kawruh. Dene manawa ana kang duwe panemu kang luwih edhi utawa luwih luhur, luwih luhung tinimbang karo kang wus ingsun pratelakake iku kabeh, ingsun iya ora bisa aweh katerangan kang andadekake mareming atine. Mulane pamintaningsun marang sira kabeh, kang sabar lan narima anggonira angudi kawruh kang ingsun pratelakake iki. Awit manawa orang mangkono, kang mesthi ora bisa cundhuk karo kaanane. Dadi sira kabeh ingsun purih sabar, supaya ora kasusu ing rembug. Paedahe kang carita aja kongsi kalimput marang kang bakal dicaritakake. Manawa kaliwatan, satemah andadekake kurang turute. Yen sira kurang narima, marga kepengin kudu sanalika sok glogok, iku yekti anjalari sigeging lalakon. Kajaba kang carita ngrasa ail lesane, kang nampani iya banjur kurang trampil panggraitane, satemah banjur akeh kang kacecer. Mulane ing saiki blakane ingsun wus krasa ail, dadi ingsun minta maklumira, ingsun padha lilanana ngaso dhisik: Tutuge bakal anyaritakake bab pepaking kaanan dumadi, kang dadi isen-isening bawana, nganti tumedhaking ‘sarira suci’ ana ing arcapada. Lan sabanjure tumekane kondur ing ‘kraton mulya’ maneh, kaya kang wus kacarita ing ngarep. Saundurira, sira kabeh padha ingsun sebari sagunging puja hastuti murih yuwana lestari sembada kang dadi pangesthinira.

Sakehing kaanan kang ana ing sajroning jaladri kang uripe sarana nyawa iku cetha yen bebadane kedadeyan saka banyu udan. Terange mangkene: sakehing banyu udan iku tumibane wus kawoworan dening dayane kaanan kang ana ing udhara (langit), tibane ing jaladri iku bisa kumpul karo banyu jaladri, nanging ora bisa luluh

(21)

dadi sawiji, amarga dayane wis ora padha; mula ya mung tansah kandheg ing sandhuwuring banyu jaladri iku. Ana ing kono banjur kawuwulan banyu udan kang saka ing dharatan (pratala, pentasan). Mulane banyu udan karone iku marga isih padha dayane, iya banjur bisa kumpul lan luluh. Tekane banyu udan kang saka dharatan iku wus katutan reregeding pratala.

Kumpuling banyu udan karone ana ing jaladri kono banjur kataman ing dayaning geni Pramana kang metu saka pratala dhasaring jaladri sarta tansah oleh sorot dayaning ‘kaanan tetelu’ kang kagawa dening sorot Guruning Ngadadi sarta wus kawoworan pirang-pirang dayaning kaanan kang ana ing langit, apa maneh kekedhering Pramana lan lakuning maruta tansah ora ana lerene. Mulane banjur kaya diinteri. Suwe-suwe bisa dadi kaya glintiran cilik-cilik kekumpulan (gegrombolan), iku lumrahe diarani umpluk. Umpluk mau suwe-suwe saya akas, kongsi kawawa bisa ngendheg sorot Guruning Ngadadi kang tekan kono, banjur bisa urip sarana bebadan kang ginawa dening hawa kang wus kawuwuhan pirang-pirang dayaning kaanan kang ana ing langit. Yaiku kang diarani nyawa. Mula diarani mangkono, sabab iku kedadeyane lan lungane (sonyane) marga saka hawa. Mula sira padha nastitekna lan catheten ing sajroning kalbunira, eling-elingen aja kongsi lali lan sira aja kliru tampa sarta kliru surup, pilah-pilahing aran lan kasunyatane, kayata: raga iku gandhengane karo suksma, badan gandhengane karo nyawa, urip gandhengane karo jiwa. Iku aja sira gebyugake bae, marga sabenere iku kaanane dhewe-dhewe. Coba sira ingsun balabari sathithik: ana tetembungane wong Jawa mangkene: bojone jaka lara iku ing tembe mesthi ketemu maneh kumpul sawiji. Tuladhane iya kaya kang sun terangake ing ndhuwur iku mau. Yaiku raga bojone suksma, badan bojone nyawa, urip bojone jiwa. Kabeh iku selawase mesthi bakal gandheng lan bojone dhewe-dhewe. Mulane diarani jaka lara iku karepe mangkene : jaka iku arupa lanang kang durung tau nandukake asmara (saresmi nungal rasa lan wanita), lara iku arupa wanita kang durung tau saresmi lawan priya (lanang). Mangka kang sun terangake mau, sanadyan tansah padha duwe bojo dhewe-dhewe, nanging salawase iya isih wutuh (ora owah), mulane disebut jaka lara. Mara jajal! Sapa kang wus tau weruh raga randha, suksma dudha? Utawa badan randha nyawa dhudha? Sukur yen ana kang wus tau weruh urip randha jiwane dhudha !

Iku kabeh ing tembe bakal ingsun terangake mungguh pilah-pilahe. Mula janji sira padha sabar lan tlaten sarta tumemen anggone padha mersudi sakabehing wewarah ingsun iki, kaya ora bakal luput, ing tembe sira iya banjur padha anekseni dhewe lan amumpuni prakara iki kabeh. Dadi ora ngayawara angger bisa carita, marga ora gampang wong ngaku nekseni iku, yen durung kapara nyata weruh titi bukti temenan. Iku jenenge saksi dur (goroh). Saksi kang ora nyata iku bisa andadekake sangsara awake dhewe. Mandheg samene dhisik anggoningsun

(22)

ambleberi marang sira, marga kang perlu ingsun bakal nutugake galuring carita ing ndhuwur mau. Mengko yen kesuwen anggone nyelani samben lelucon, mundhak ora kecandhak perlune.

Sarehning umpluk mau tansah kawuwuhan saka daya pirang-pirang, mulane suwe-suwe banjur duwe bobot. Dadi manawa tinimbang karo boboting banyu jaladri, isih luwih abot umpluk mau. Marga saka mangkono mau anjalari umpluk banjur padha kelem kongsi tekan ing pratala dhasaring jaladri. Satekane ing dhasar kono banjur kawuwuhan reregeding pratala iku, suwe-suwe bisa dadi lumut. Saya lawas lumut iku mundhak kasar sarta mundhak gedhe banjur mahanani rupa pating slawir lan siwil-siwil pating cerkakah. Sawuse mangkono banjur duwe daya nyerot. Kang pating saluwir ing pratala ana ing pratala iku banjur bisa mundhak dawa lan mundhak gedhe, nlosor sarta nlusup sumawana anggubet ing pratala. Pucuking saluwiran iku banjur menga utawa bolong lembut banget, kang minangka dalan dayaning pratala kang wus kawoworan rereged lan kedhering Pramana kang sinerot dening kaanan iku. Malebuning daya marang babadan iku, gampange ingsun arani mangan. Mulane ingsun arani mangkono, marga malebuning daya kang sinerot, liwat wewenganing bolongan iku. Anggone mangan iku tansah ora ana lerene anjalari panggubete sangsaya kenceng (kukuh).

Mangkono uga siwilan kang ora ana ing pratala, lan ana bolongane ora beda karo saluwiran kang ada pratala mau. Iku uga piranti kanggo mangan dayaning banyu jaladri, sarta uga bisa mundhak gedhe lan mundhak dawa. Dene siwilan kang ora ana ing pratala iku diarani epang sarta epang iku thukul siwil maneh, ana kang gepeng, ana kang gilig, wangune ana kang bunder lan ana kang lonjong, ana kang pucuk lancip, lan ana kang lonjong. Siwilan iku uga ana bolongane, luwih dening lembut. Uga ana pirantine kanggo mangan dayaning banyu jaladri. Siwilane kang mangkono iku diarani godhong. Mulane diarani mangkono, awit iku sawijining piranti kanggo nadhahi sarta kanggo nyadhong kang dipangan. Dene saluwiran kang ana ing pratala, diarani oyot, karepe sawijining kekuwatan kang bisa angadegake bebadane kaanan iku. Kaanan sajroning jaladri kang mangkono iku diarani uwit, iku wutuhe saka tembung urip kang sakawit, bebadane uwit mau diarani kayu, iku mbok manawa wutuhe saka tembung ‘teka’ lan ‘yu’. ‘Yu’ iku karepe urip kang wus nganggo bebadan sarana nyawa. Dadi tembung ‘kayu’ iku, karepe urip kang tekane wus nganggo bebadan sarana nyawa. Dene kayu-kayu mau banjur padha katon pating pruntus utawa pating cringih, ana maneh kang nyeprok. Thukulan kang arupa mangkono mau diarani kembang. Mulane diarani mangkono, awit iku kayadene piranti kang kanggo nekem utawa ningkem wiji kang ing

(23)

Kembang mau suwe-suwe wangune bisa salin, ana kang gilig, ana kang gilig rada lonjong, ana bunder kepleng, ana bunder lonjong, ana maneh kang dhempok. Iku kaprahe diarani uwoh. Ananging sabenere ‘wuh’, karepe urip kang bakal tumuwuh. Dene sakabehe uwoh mau suwe-suwe bisa uwal karo uwite, amarga bisa luwas, gantelane utawa sambungane bisa bosok banjur coplok. Uwoh kang wus uwal saka uwite iki, banjur katutu lakuning banyu jaladri, kongsi bisa tekan ing saparan-paran. Lan banjur tuwuh utawa thukul, lawas-lawas banjur bisa timbang karo bibite, iku manawa wus padha pantog lawasing uripe. Dene wit-wit mau, uripe ana ing babadan ora langgeng. Dadi babadane uga bisa rusak (mati), mangkono ing sabanjure. Mungguh woh-woh mau ana uga kang banjur kumambang ing banyu jaladri lan katut lakuning ombak, banjur tumiba ing pratala pinggiring jaladri (pentasan, dharatan), tibane ing kono ana kang banjur bisa tuwuh, lawas-lawas uga banjur bisa uwoh lan bisa thukul kayadene kang wus ingsun caritakake mau. Dene wohe ana ing dharatan kang wus uwal saka wite, iku banjur tiba ana ing kanan-kiringe wit mau. Ana kang katutnlakuning maruta kongsi adoh parane, iku uga ana kang banjur bisa thukul; thukulane banjur matuh utawa kulina urip ana ing pentasan, mulane suwe-suwe rupane banjur beda karo bibite kang isih ana ing sajerone jaladri.

Saiki ambaleni bab isen-isening jaladri. Sawuse jaladri isi uwit-uwitan (kakayon) ing jaladri kono banjur katekan lunturaning pratala (pasir) kang katut ilining banyu. Pasir mau ana jaladri kono, iya banjur mundhak gedhene, ora beda karo pasir kang ana ing pratala (dharatan). Lawas-lawas uga banjur dadi watu, mung bae rupane beda karo watu-watu kang ana ing pratala pentasan mau, marga daya sajeroning jaladri iku beda karo dayaning banyu dharatan utawa dayaning banyu udan, awit banyu jaladri iku duwe daya asin lan landhep, anjalari watu-watu ing jaladri iku bolong-bolong pating complong kayadene barang kang wus gerang. Mulane watu ing jaladri mau wong Jawa lumrahe padha ngarani watu karang. Watu-watu ing jaladri iku uga ana kang kanggonan jiwa, ora beda karo watu kang ana ing pratala dharatan. Ing samengko sawise sajeroning jaladri ana kekayon lan watu-watu, banjur saya kuwat anggone nadhahi cipratane Guruning Ngadadi kang tumurune awor lan banyun udan; tekane ing banyu jaladri banjur dadi umpluk pating paruntus cilik-cilik. Bareng kataman soroting surya lintang lan rembulan, sarta maneh kawuwuhan saka dayaning hawa, sumawana kaaanan pirangt-pirang mau, banjur bisa duwe daya nyerot lan kedher sarta mubeng, ananging panyerote ora pati lepas; dadi kang kena sinerot iku mung hawa lan sorote Guruning Ngadadi kang wus cedhak karo panggonane.

(24)

Dene sorot-sorot mau, tekane kayadene wus sinaring ing langit, sarta kawuwuhan dayaning pirang-pirang kang ana ing sajeroning langit kono; mulane bebadane soroting Gurunuing Ngadadi mau kawawa urip ana ing kono, lan wuwuh kuwat sarta bisa wuwuh gedhe, mundhak atos sarta bisa alalapisan. Lapisane telung rupa, kang jero dhewe kuning semu abang, njabane putih semu abang; kang njaba dhewe putih utawa abang enom, utawa maneh biru enom. Bareng wus dadi mangkono, panyerote banjur ora bisa tekan ing njaba, dadi mung nyerot bebadane dhewe bae, lan banjur polah kedher amubeng. Badane iku tansah kaya digosok, mulane suwe-suwe iya banjur anget saya anjendhel (akas). Dene bunteling badan lapisan kang njaba dhewe tansah kataman dening sunaring surya, dadi bebadane banjur kaya digarang saka njaba lan njero; lapisan kang njaba dhewe iku diarani cangkang.

Kaanan kang mangkono mau lumrahe diarani ‘antiga’, tegese: urip kang nganggo bebadan lapis telu. Cangkange mau suwe-suwe kataman daya panasing surya, satemah anget ing jerone, banjur bisa pecah utawa mlethek. Bareng cangkang mau pecah, uripe jiwa mau anggone kedher lan nyerot wuwuh rosane, sarta wuwuh lepase, kongsi kawawa bebadane katutn katut obah, lan tansah gampang kagepok dening dayaning banyu jaladri lan dayaning surya lintang sarta rembulan. Saka daya kang mangkono iku, anjalari arupa bebadan sambungan telu. Panggonane bebadaning jiwa (cipratan) kang kaprenah ana ing jero, nuli dadi rupa ambendhol, diarani endhas; iku manawa bae kadadeyan saka tembung ‘endhon’ lan ‘tandhas’; sambungane maneh diarani awak utawa gembung. Mulane diarani mangkono, jalaran iku kang minangka dadi wadhahing hawa kang sinerot. Dene tembung ‘gembung’ iku, karepe yen hawa mau wus rinegem sajeroning wadhah iku, banjur katon mlembung. Awak lan gembung iku kadadeyan saka lapisaning bebadan kang arupa kuning. Dene putihe ambuntel sarta sambungane kang pungkasan, diarani buntut. Mulane diarani mangkono, jalaran iku bebuntelingt bebadan kang menawa obah tansah katut.

Sawuse arupa mangkono panyerote wuwuh rosa, ananging iya ora lepas banget. dadi kang kena sinerot iya mung saliring daya lan kaanan kang ana ing sacedhake bae. Saka kalumpukane kang sinerot iku, ana ana ing sajeroning gembunge, sawise nyarambahi ing bebadane, banjur ngesuk golek dalan bisane metu. Saking rosane daya kang arep metu, suwe-suwe awake banjur banjur bisa mobah sarta molah. daya kang mangkono mau diarani ‘karep’, tegese tekaning daya iku mau, yen panuju arep metu. Sarehning ‘karep’ iku pinanghkane saka daya pirang-pirang, iya iku saka saka dayaning kaanan kang ana ing langit, lan saka dayaning pramana miwah pratala, sumawana jaladri saisine kabeh, ‘karep’ iku enggone angobahake bebadaning jiwa lan awake kongsi bisa katut kagawa obah saka ing pernahe, marani menyangsalah sawijining kaananing sajeroning jaladri kono, kang

(25)

gathuk (cocog) lan dayaning ‘karep’ iku. Saking kulinane anyerot, sarta kang wus sinerot saking serenge enggone arep metu, suwe-suwe ing perangane endhas kang kapara ngarep banjur ana bolongane telu cilik-cilik, kang siji kaprenah ana ing ngarep kapara ngisor, diarani cangkem, kang loro kepara ndhuwur, diarani cungur.

Mulane diarani cangkem, awit iku piranti kang minangka panancang sarta aningkem sakabehe kang sinerot. Dene cungur iku piranti kang minangka panuduh utawa mancung marang pernah saliring rurupan kang arep sinerot. Ing pernah gelitaning endhas lan gembung kang kakapara ngisor, uga banjur ana bolongane loro, diarani angsang. Mulane diarani mangkono, jalaran iku piranti kang kanggo anangsangake wetuning daya kang saka njero, kang supaya enggone ngetokake, bolongane mau ora kongsi kalebon ing banyune jaladri, dadi mung supaya mandheg utawa nangsang ana ing kono tumuli dinedel bali maneh. Sarta maneh peranganing endhas kapara ndhuwur ing kanan kiri banjur ana underane cilik-cilik, rupane bening kaya kaca, nganggo uwer (sèrèd) rupa telu. Rupaning sèrèd iku, kang tengah titik ireng bening, pinggire abang semu kuning, pinggire maneh abang semu putih, iya mangkono iku kang diarani mata. Mulane diarani mangkono, awit iku sawijining piranti kang bisa ngemot saliring rerupan, bisa katata ana ing sajeroningunderan iku, arane andulu utawa andelok, mula diarani mangkono awit saranduning bebadan kang ginawa obah dening karepe, banjur bisa nimbang lan bisa mangerti marang salah sawijining kaanan, kang bakal bisa cocog lan karepe kang dikira luwih perlu. Dene tembung andelok iku saka tembung ngandel lan mélok. Mulane mangkonio, awit saliring rurupan kang wus tinata dening underan mau, dayaning karep banjur bisa ngandel, yen rurupan iku sayekti (mélok).

Bareng wus arupa mangkono, kaanan iku panyerote sangsaya rosa, kongsi sarupaning kaanan (rurupan) kang ana sacedhake kono bisa katutn kaserot. Mulane bolonganing cangkeme banjur saya wuwuh amba lan perangan sacedhaking buntut kapara ngisor, banjur ana bolongane cilik, iya iku piranti kanggo ambuwang sisaning barang kang wus sinerot kalebu ing gembunge mau. Sarehning sabanjure tansah mangkono, dadi awake mundhak rosa lan mundhak gedhe, saya mundhak gedhene sangsaya kuwat panyerote, kongsi sarupaning kaanan kang kasar-kasar, kang bisa kalebu ing cangkeme, iya katut sinerot. Patrap anggone anglebokake samubarang ana ing cangkeme iku diarani mangan, awit iku manawa dineleng, mung maligi malebuning barang ana ing sajerone wenganing cangkeme tumeka sajerone gembunge, amarga pangane iku dadi butuh dayaning karep.

(26)

Samangsane sacedhake kono pangan sing dibutuhake wus ora nyukupi, serenging karep banjur ngetog daya kekuwatane kanggo marani (ngupaya) panggonaning pangan. Suwe-suwe bebadane kaleksanan bisa metu pirantine kang kanggo anggampangake lakune, kayata: kang ana ing kanan kirine gembung diarani ‘kèpèt’, kang ana ing sandhuwuring gembung diarani ‘siwar’, kang ana ing samburine bebadane diarani ‘buntut kèpèt’, ing sangisoring bebadane kapara mburi diaranin ‘siwit’. Bangsane titah sajeroning jaladri kang mangkono iku diarani ‘mina’.

Diarani ‘mina’ mbok manawa bae iya mung dijupuk gampange. Yaiku saka tembung ‘umi’ lan ‘warna’. Umi iku tegese wadon, amarga sawarnaning bangsa iku mau kabeh katone wadon; uwong ora gampang bisane ambedakake endi kang lanang lan endi kang wadon. Bangsane mina iku saya lawas banjur sangsaya pirang-pirang rupa, ana kang gedhe sarta ana kang cilik, marga keh sathithiking daya sarta sorot pletikane Guruning Ngadadi ora padha; apa maneh daya panyerote uga ora padha. bangsane mina iku kabeh uga nangkarake wiji sarana ‘nunggalake rasane’. Ing sajerone gembunge bisa ngandhegbpletikan Guruning Ngadadi, banjur dadi antiga kaya kang wis ningsun terangake ing ngarep. Suwe-suwe antigane ikub banjur diwetokake saka ing gembunge, dipernahake ana ing banyu kang akeh watune, didokokake ana ing sela-selane kono, utawa didokok ana ing wit-wiwtan lan gegodhongan kang ana ing sajeroning jaladri kono. Ana maneh kang didokok ana ing umpluking jaladri. Wusanane antiga mau iya banjur bisa dadi kayadene babone (bibite); suwe-suwe iya banjur bisa rusak lan tininggal dening jiwane (mati). Dene liyane banyu jaladri, ana maneh banyu ing kali-kali, tlaga-tlaga lan rawa-rawa, kabeh uga ana isen-isene bangsane mina kang dumadine uga meh ora beda karo mina ing sajeroning jaladri, mulane ora pati perlu manwa ingsun terangake. Cukup samene bae enggong ingsun nerangake sangkan paran, sarta sarasilahe isen-isen sajeroning jaladri.

Ing saiki Ingsun bakal nyaritakake isèn-isèn kang ana ing pratala dharatan, pratala kang ora kêlêban ing banyu jaladri. Geneya pratala kang ora keleban dening banyuning jaladri iku diarani dharatan? Iya, jalaran pratala kang ora keleban ing banyu jaladri iku dadi dhedhasaring udara (langit), warata ing lumahing pratala kabeh, sanadyan kang legok luwik, kang krowong lan kang bolong, iya warata kaebekan ing udara. Mulane manawa njupuk gampange, karepe saka tembung udara lan kawaratan.

Samengko Ingsun nyaritakake banyu udan kang tiba ing dharatan: iku tekane iya padha kabarengan sorot utawa cipratan Guruning Ngadadi, kang wus kasaring ing