2 8 G N I D N A T S L A G E L LEMBAGANEGARADALAMSENGKETA Y A R A G E N A G A B M E L R A T N A ANGKEWENANGANNYA U N A K I R E B I D NDANG-UNDANGDASAR a n it r A y s s e D : h e l O 1 ’t r u o C l a n o it u ti ts n o C e h t f o e n O sauthortiy i s t o declaret he dispute o f e t a ts g n o m a y ti r o h t u a e h t ’ s in tstiuiton s which authortiy given by n o , 5 4 9 1 n o it u ti ts n o c e o f the problem i s lega l tsanding o f tsate’s o s , m e h t n e e w t e b e t u p s i d y ti r o h t u a n i t c e j b u s w a l s i h c i h w s n o it u ti ts n i t i t a h t i snecessary t o analyzet o maket hecrtie ira oft hel aw subjec to f y ti r o h t u a e h t h c i h w s n o it u ti ts n i s ’ e t a ts n e e w t e b y ti r o h t u a e t u p s i d e h t . 5 4 9 1 n o it u ti ts n o c e h t y b n e v i g o h t u A , g n i d n a t S l a g e L : s d r o w y e K rtiyDispute ,Con tstiuiton1945 . A Pendahuluan 9 9 9 1 n u h a t k a j e s n a k u k a li d g n a y 5 4 9 1 D U U p a d a h r e t n a h a b u r e P m e t s i s p a d a h r e t r a s a d n e m g n a y h u r a g n e p a w a b m e m 2 0 0 2 i a p m a s n a d s a g u t/ i s g n u f a tr e s h a t n ir e m e p n a a r a g g n e l e y n e p m e t s i s n a d n a a r a g e n a t a t e k r e t n a h a b u r e p n a g n e d n a ti a k r e b , a r a g e n a g a b m e l r a t n a n a g n u b u h sebu tk rianya t a h il e m a b o c n e m n a i d u m e k , s i d ir u y a r a c e s s i s il a n a i d k u t n u k ir a n e m a g a b m e l r a t n a l a n o i s g n u f n a g n u b u h a n a m i a g a b -lembaga negara tersebu t n a u t n e t e k a d a p e k n a k r a s a d n e m n a g n e d -ketentuan yang berdasarkan UUD j t u b e s r e t n a g n u b u h n a g n u r d n e c e k n a d 5 4 9 1 ika mengacu pada teo ir-teor i . n a a r a g e n a t a t e k 2 a i a k g n a r i r a d n a i g a b i a g a b e S n prose s reformasi , penataan sistem i u l a l e m n a k u k a li d t u b e s r e t n a a t a n e P . n a k a n a s k a li d n u p a r a g e n n a a g a b m e l e k n u p u a t a a r a g e n a g a b m e l a p a r e b e b i r a d g n a n e w e w n a d i s g n u f n a h a b u r e p 1DessyAritna ,S.H. ,M.H.adalahDosenHukumPerdataFakutla sHukumUniverstia sRiau 2 Rahimullah ,Hubungan Anta rLembaga Negara ,(Jakatra :Fakutla sHukum Universtia s , a m a g a y t a S 2007), hlm 1 .
3 8 m a g a r e b n a d k a y n a b n i k a m e S . u r a b a r a g e n a g a b m e l n a k u t n e b m e p a g a b m e l -lembaganegaramengakibatkanbiasnyakonsepsil embaganegara. a g a b m e l a d a n a r u t a g n e p i r e b m e m 5 4 9 1 D U U n e m e d n a m A l i s a H -m u m u a r a c e s g n a y a d a , a y n g n a n e w e w s a l e j n a g n e d n a k t u b e s i d g n a y a g a b m e l a r a g e n a g a b m e l u ti n i a l e S . il a k e s a m a s k a d it g n a y a d a , g n a n e w e w n a k t u b e s i d n a k a n u g g n e m n a g n e d n a d r a s e b f u r u h n a k a n u g g n e m n a g n e d n a k t u b e s i d g n a y h a l a S . n a ri s f a n e p m a c a m i a g a b r e b n a k l u b m i n e m i n i l a h a g g n i h e S . li c e k f u r u h a g a b m e l i d a j n e m a r a g e n a g a b m e l i g a b m e m g n a y n a ri s f a n e p h a l a d a a y n u t a s ( a m a t u a r a g e n main state sorgan) dan l embaganegarabantu (auxiilarystate s n a g r o .) Aritnya ,pascaamandemen yang t ejrad iadalah pemisahan kekuasaan h a s i p i d n a a s a u k e k n a it r a m a l a d l a t n o z ir o h t a fi s r e b g n a y -pisahkan ke dalam i s g n u f -fungs iyangt ercermindalaml embaga-lembaganegara. k k u j u r e m a k i J epada aturan hierark iperaturan perundang-undangan , i n i t a a s a g g n i h s i s k e h a d u s n a d a d a g n a y a r a g e n a g a b m e l h a l m u j e s i r a d a d a p e k n a g n a n e w e k n a i s a g e l e d n e p i r a t a l e m g n a y n a r u t a s i n e j a g it t a p a d r e t a g a b m e l -lembaga negara ,yakn imelalu iUUD 1945 ,Undang-Undang dan a u d t a p a d r e t a w h a b n a k ri s f a ti d t a p a d , n a i k i m e d n a g n e D . n e d i s e r P n a s u t u p e K a y n n a g n a n e w e k g n a y a r a g e N a g a b m e L ) 1 ( u ti a y , a r a g e n a g a b m e l s i n e j a y n n a g n a n e w e k g n a y a r a g e N a g a b m e L ) 2 ( n a d 5 4 9 1 D U U h e l o n a k ir e b i d s i b i n i l a h m a l a d , n i a l n a r u t a r e p n a k r a s a d r e b a berasa ldar iUndang-Undang D U U h e l o n a k ir e b i d g n a y a r a g e n a g a b m e L . n e d i s e r P n a s u t u p e K n a k h a b u a t a D U U h e l o n a k ir e b i d g n a y a r a g e n a g a b m e l u ti a y , a u d i g a b i d t a p a d a g u j 5 4 9 1
4 8 g n a y a r a g e n a g a b m e l n a d D U U h e l o n a k ir e b i d k a d it a y n n a g n a n e w e k i p a t e t n a d k u t n e b i d wewenangnyadibeirkanolehUUD.3 u t n e b i d n a d r u t a i d g n a y a r a g e n a g a b m e L kolehUUDmerupakanorgan , U U n a g r o n a k a p u r e m U U n a k r a s a d r e b k u t n e b i d g n a y n a k g n a d e s , i s u ti t s n o k h i b e l a y n u t n e t n e d i s e r p n a s u t u p e k a n e r a k k u t n e b i d a y n a h g n a y a r a t n e m e s g n a y t a b a j e p p a d a h r e t m u k u h n a u k a lr e p t a j a r e d n a d n a t a k g n it i g a l h a d n e r n m a l a d i d k u d u d ya .Demikian pula ijka lembaga dimaksud dibentuk dan i g a l h a d n e r h i b e l u t n e t , h a r e a D n a r u t a r e P n a k r a s a d r e b n a a s a u k e k i r e b i d . a y n n a t a k g n it r a s a d i d a j n e m g n a y n a r u t a r e p n a k r a s a d r e b a r a g e n a g a b m e l n a a d e b r e P n a g n e d n a g n a t n e tr e b k a d it a y n l u t e b e s a y n n a k u t n e b m e p deifnis ikonseptua l t a l a n a a d a r e b e k i r a d -ala t kelengkapan negara , asalkan lembaga-lembaga i s g n u f n a k n a l a j n e m m a l a d s e s o r p n a u t a s e k u t a u s k u t n e b m e m t u b e s r e t a r a g e n a g a b m e l n a i d u m e k a li b h a l a d a a y n n a h a l a s a m r e P . a r a g e n n a h a t n ir e m e p -t u j n a l e s u ti a r a g e n a g a b m e l nya mengklaim dri i sebaga i lembaga negara n a k h a b u a t a h i d n it g n a p m u t g n il a s g n a y g n a n e w e w u a t a i s g n u f i k il i m e m . k il f n o k n a k l u b m i n e m i s n e t o p r e b a m r o N -norma yang menentukan kewenangan-kewenangan subyek a k r e t a y n a h k a d it 5 4 9 1 D U U m a l a d r u t a i d g n a y n a a g a b m e l e k i t dengan k e y b u s -subyek ketatanegaraan yangbiasadikena lselamai n isebagail embaga 3 Dod iHaryono ,Disampaikan da ml a Kumpulan BahanKelengkapanMengaja rpadaMata a g a b m e L m u k u H h a il u K -lembagaNegara ,(Pekanbaru :Fakutla sHukumUniverstia sRiau, 2007) , hlm . . 5
5 8 k e y b u s n a g n e d a l u p t i a k r e t n a k n i a l e m , a r a g e n -subyekkelembagaanyangl ebih .s a u l 4 h e l o t a k ii d n i a l g n a y a g a b m e l n a g n e d a g a b m e l u t a s a r a t n a n a g n u b u H p i s n ir p check s and balances , dimana lembaga-lembaga tersebu t diaku i a y n a d a t a b i k a i a g a b e S . n i a l a m a s u t a s n a k il a d n e g n e m g n il a s i p a t e t t a j a r e d e s d e s n a g n u b u h e m s i n a k e m eraja t tiu ,itmbu lkemungkinan dalammelaksanakan g n i s a m n a g n a n e w e k -masing t erdapa tperseilsihan dalam menafsrikan amana t n a k u lr e p i d , u ti m a c a m e s t a p a d n e p n a a t e k g n e s r e p l u b m it a k i J . 5 4 9 1 D U U l a h s a t a l a n if s u t u m e m k u t n u s a g u t i h a r e s i d g n a y i ri d n e s r e t n a g r o .tiu5 r a t n a n a g n a n e w e k a t e k g n e s n a g n e d d u s k a m i d g n a y , fi ti n if e d a r a c e S r e p u ti a y a r a g e n a g a b m e l bedaan pendapa tyang disetra ipersengketaan dan a y n n i a l g n a y a r a g e n a g a b m e l n a g n e d u t a s g n a y a r a g e n a g a b m e l r a t n a m i a l k g n i s a m h e l o i k il i m i d g n a y n a g n a n e w e k i a n e g n e m -masing lembaga negara .t u b e s r e t 5 4 9 1 D U U ) 1 ( t a y a C 4 2 l a s a P n a k r a s a d r e B 6 ,salah satu kewenangan r a t n a n a g n a n e w e k a t e k g n e s s u t u m e m h a l a d a i s u ti t s n o K h a m a k h a M i r a d g n a d n U h e l o n a k ir e b i d a y n n a g n a n e w e k g n a y , a r a g e n a g a b m e l -UndangDasa.r7 g n a d n U ) 1 ( t a y a 1 6 l a s a P m a l a d i l a b m e k n a k s a g e ti d n a i d u m e K -Undang a w h a b n a k a t a y n e m i s u ti t s n o K h a m a k h a M g n a t n e t 3 0 0 2 n u h a T 4 2 r o m o N : h e l o n a k ir e b i d a y n n a g n a n e w e k g n a y g n a y a r a g e n a g a b m e l h a l a d a n o h o m e p “ 4JimlyAsshidiqie ,SengketaKewenanganAnta rLembagaNegara ,(Jakatra :KonsttiusiPress , h , 5 0 0 2 lm .i . v 5 I db , mi hl . 3. 6Lihatl ebihl anju tdalamPasa l24CUndang-UndangDasa r1945. 7Fatkhurohman ,DianAminudindanSriajudin,…Op.Cti, mhl . . 35
6 8 g n a d n U -UndangDasa r1945 yangmempunya ikepen itnganl angsungt erhadap . ” n a k a t e k g n e s r e p i d g n a y n a g n a n e w e k a w h a b n a k s a g e ti d 5 6 l a s a P m a l a d , n a il a u c e g n e p t a p a d r e t , n u m a N : n a g n a n e w e k a t e k g n e s m a l a d k a h i p i d a j n e m t a p a d k a d it g n u g A h a m a k h a M “ o n a k ir e b i d a y n n a g n a n e w e k g n a y a r a g e n a g a b m e l leh Undang-Undang Dasa r . ” 5 4 9 1 m a l a d t u b e s i d g n a y a g a b m e l u a t a i s u ti t s n i h a u b 8 2 i r a d h i b e l t a p a d r e T a y n n a g n a n e w e k g n a y a d A . 5 4 9 1 D U U m a l a d n a k t u b e s i d g n a y a d a . 5 4 9 1 D U U t u b e s i d k a d it a y n n a g n a n e w e k g n a y a l u p a d a i p a t e t , ti s il p s k e a r a c e s t u b e s i d p s k e a r a c e s ilsi tdandiserahkan pengaturannyal ebih l anju tdenganatau dalam g n a d n U -Undang.8 g n a d n U -UndangNomo r24Tahun2003t entang MahkamahKonsttius i a r a g e n a g a b m e l i s p e s n o k n a k s a g e n e m m u l e b a g u j .Padaha lUndang-Undang n a k a r a g g n e l e y n e m m a l a d i s u ti t s n o K h a m a k h a M i g a b n a m o d e p n a k i d a ji d u ti s a g u t -tuga skonsttiusionalnya,t ermasukmemeirksadanmemutuskansengketa g n a d n U , n a i k i m e d n a g n e D . a r a g e n a g a b m e l r a t n a n a g n a n e w e k -Undang y n e m i s u ti t s n o K h a m a k h a M erahkan penafsrian tentang lembaga negara .i s u ti t s n o K h a m a k h a M a d a p e k 9 n a k ir e b i d g n a y a g a b m e l n a g n a n e w e k i a n e g n e m m a g a r e b n a ri s f a n e P g n a d n U h e l o -Undang Dasa rin i itdak seharusnya tejrad iapablia ada aturan g n a y s u s u h k mengatur t entang l embaganegaraapasajayang memiilk iLega l . i s u ti t s n o K h a m a k h a M i d g n i d n a t S 8JimlyAsshidiqie,(ilha tcatatankak inomo r3) ,hlm . . 16 9Dod iHaryono,…Op.Cti hlm 7 . . .
7 8 . B PerumusanPermasalahan Lembaga negara apa saja yang dapa t menjad i para pihak dalam ? i s u ti t s n o K h a m a k h a M i d a r a g e N a g a b m e L n a g n a n e w e K a t e k g n e S . C Pembahasan Sebelum perubahan UUD 1945 ,Repubilk I ndonesiamenganu tp irnsip n e m e lr a p i s a m e r p u s m e t s i s n a ir a v k u t n e b u t a s h a l a s i a g a b e s R P M i s a m e r p u s g n a y t a y k a r n a t a l u a d e k m a h a p , u ti a n e r a k h e l O . a i n u d i d l a n e k i d g n a y s n o k i d g n a y R P M n a a g a b m e l e p i u l a l e m n a k i s a s i n a g r o i d rtuksikan sebaga i ( k it il o p n a li k a w r e p r u d e s o r p h u r u l e s n a a m l e j n e p a g a b m e l po ilitca l n o it a t n e s e r p e r ) . Sekarang ketentuan tersebu t diubah rumusannya menjad i g n a d n U t u r u n e m n a k a n a s k a li d n a d t a y k a r n a g n a t i d n a t a l u a d e k “ -Undang ” r a s a D .Rumusani n idimaksudkanuntukmempetrega sbahwa: ) 1 Kedaulatanataukekuasaant eritngg i tiuberadadanberasa lataubersumbe r ; a y n h u r u l e s t a y k a r ir a d ) 2 Kedaulatan rakyat t ersebu tharu spula diselenggarakan atau dliaksanakan i 5 4 9 1 D U U n a u t n e t e k t u r u n e m tus end ri.i k a d it u ti t a y k a r n a t a l u a d e k p i s n ir p a n a s k a l e p u a t a u k a l e p n a g r O a g u j h a l a d a a r a g e n a g a b m e l a u m e s n a k n i a l e m , a j a s R P M a y n a h s a t a b r e t t a y k a r ir a d r e b m u s r e b g n a y n a a s a u k e k g n u s g n a l k a d it u a t a g n u s g n a l u k a l e p .t u b e s r e t t a l u a d r e b g n a y 10 10 N’imatu lHuda ,Hukum Tata Negara Indone isa ,(Jakatra :PT .Raja Graifndo Persada , 0 1 0 2 ) lm ,h .150.
8 8 n a a g a b m e l e k n a d i s a s i n a g r o g n a t n e t n a s a h a b m e p a k g n a r m a l a D n a d a r a g e n a g a b m e l ir a d i tr a i u h a t e g n e m a ti k a li b a p a t a h il i d t a p a d , a r a g e n m a l a d e k n a k i s a s i n a g r o i d u a t a n a k a g a b m e li d g n a y n a a s a u k e k t a k i k a h g e m e m g n a y a p a i s n a d a p a , a y n it n I . n a a r a g e n e k i s a s i n a g r o angkekuasaan . a r a g e n m a l a d i g g n it r e t 11 a g a b m e l h a li t s i n a g n e d t u b e s i d g n a d a k r e t a r a g e n a g a b m e L t a p e d n o n n a h a t n ir e m e p a g a b m e l , n a h a t n ir e m e p remen ,atau lembaga negara g n a d n U n a k r a s a d r e b k u t n e b i d g n a y a d A . a j a s -Undang Dasar ,ada pula yang g n a d n U i r a d a y n n a a s a u k e k n a k t a p a d n e m n a d k u t n e b i d -Undang ,dan bahkan u a t a i k r a r e i H . n e d i s e r P n a s u t u p e K n a k a r a s a d r e b k u t n e b i d a y n a h g n a y a l u p a d a d u d e k g n i k n a r ukannya tentu saja tergantung pada deraja t pengaturannya g n a d n u r e p n a r u t a r e p t u r u n e m -undanganyangbelraku. 5 4 9 1 D U U n e m e d n a m a l i s a h r a s a d n e m n a h a b u r e p i r a d a t a y n k u t n e B t u r u n e m a r a g e n n a a a g a b m e l e k g n a t n e t l a i s n a t s b u s g n a y n a a d e b r e P h a l a d a e m a g u j 5 4 9 1 D U U nyangku tkedudukan ,tugas ,wewenang ,hubungan kejra s a l e j ,t u b e s r e t n a h a b u r e p n a g n e D . n a t u k g n a s r e b g n a y a g a b m e l a jr e k a r a c n a d m a l a d g n a y , t a y k a r n a t a l u a d e k g n a g e m e p i d a j n e m g n a y 5 4 9 1 D U U a w h a b a g a b m e l a d a p e k n a k i g a b i d a y n k e t k a r p -lembagadengan pemisahan kekuasaan .s a g e t n a d s a l e j g n a y a g u j 5 4 9 1 D U U , n a a s a u k e k n a i g a b m e p s e s o r p r u t a g n e m g n i p m a s i D a r a g e n a g a b m e lr a t n a a jr e k e m s i n a k e m n a d n a g n a n e w e k n a g n u b u h r u t a g n e m n a k d u j u w r e t g n a y t a y k a r n a t a l u a d e k p i s n ir P . a r a g e n n a a r a g g n e l e y n e p m a l a d 11A.MFatwa ,Potre tKonsttius iPascaAmandemenUUD1945 ,(Jakatra :PTKompa sMedia , a r a t n a s u N 2009) ,hlm . . 8
9 8 d n u r e p n a r u t a r e p m a l a d a -ng undangant ercermindalams tuktu rdanmekanisme m e t s i s a y n k a g e t n i m a j n e m k u t n u n a h a t n ir e m e p n a d a r a g e n n a a g a b m e l e k .i s a r k o m e d m e t s i s a y n i s g n u fr e b n a d m u k u h 12 i g a b i d t a p a d a r a g e n a g a b m e l , t u b e s r e t n a ri s f a n e p i p a k g n e l e m k u t n U i d a j n e m dua ,yatiu l embaga negara yang wewenangnya dibe irkan oleh UUD D U U h e l o n a k ir e b i d k a d it a y n n a g n a n e w e k g n a y a r a g e n a g a b m e l n a d 5 4 9 1 , a u d i g a b i d t a p a d a g u j 5 4 9 1 D U U h e l o n a k ir e b i d g n a y a r a g e n a g a b m e L . 5 4 9 1 e t 5 4 9 1 D U U m a l a d t u b e s i d g n a y a r a g e n a g a b m e l u ti a y tap iwewenangnya h e l o r e p m e m n a d k u t n e b i d g n a y a r a g e n a g a b m e l n a d D U U h e l o n a k ir e b i d k a d it . 5 4 9 1 D U U i r a d n a k u b a y n n a g n a n e w e k 8 2 i r a d h i b e l t a p a d r e t 5 4 9 1 D U U m a l a d , n a k i a r u i d h a l e t a n a m i a g a b e S n u s g n a l k a d it n u p u a m g n u s g n a l a r a c e s k i a b t u b e s i d g n a y a g a b m e l g .Ke- 28 i r a d n a d a y n i s g n u f i g e s u ti a y , i g e s a u d i r a d n a k a d e b i d t a p a d t u b e s r e t n a g r o , n a k u t n e ti d k u t n u g n it n e p u ti a r a g e n a g a b m e l r a t n a i k r a r e i H . a y n i k r a r e i h i g e s g n a y g n a r o p a d a h r e t m u k u h n a u k a lr e p i a n e g n e m n a r u t a g n e p a d a s u r a h a n e r a k a d n a t a b a j i k u d u d n e m laml embaganegara tiu. i g e s i r a d a w h a b n a k u t n e ti d t a p a d a k a m , u ti l a h n a g n e d n a g n u b u h e S e k , a y n i s g n u f -28l embagat ersebut ,adayang bersfia tutamaataup irmer( main n a g r o e t a t s ) ,dan adapulayang bersfia tsekunde ratau penunjang (auxciilary n a g r o ) . Untuk memaham iperbedaan diantara keduanya dapa tdibedakan ( a n a s k a l e p u a t a f it u k e s k e n a a s a u k e k u ti a y n i a m o d a g it m a l a d administratur,) 12I , mbid hl . . 9
0 9 it a l s i g e l n a a s a u k e k f dan fungs ipengawasan dan kekuasaan kehakiman atau i s g n u f y iu s .ld i a e s k e n a a a u k e k g n a b a c m a l a D kuit fada Presiden dan Waki lPresiden , it a l s i g e l m a l a d f dan fungs ipengawasan terdapa tDewan Perwaklian Rakyat , n a d a B n a d t a y k a R n a t a r a w a y s u m r e P s il e j a M , h a r e a D n a li k a w r e P n a w e D i s g n u f u a t a n a m i k a h e k n a a s a u k e k g n a d i b m a l a d n a D . n a g n a u e K a s k ir e m e P y iu c ld ia adanya Mahkamah Agung dan Mahkamah Konsttiusi .Keseluruhan a g a b m e l h e l o u t n a b i d a g u j t u b e s r e t a r a g e n a g a b m e l -lembaga negara . a u d e k s i p a l n a g r o u a t a g n a j n u n e p n a k a d e b i d t a p a d u ti a r a g e n a g a b m e l , a y n i k r a r e i h i g e s i r a d n a k g n a d e S a l n a g r O . s i p a l a g it m a l a d e k pi spetramadapa tdisebu tsebagail embaga itngg i s i p a l n a g r o n a k g n a d e s , a j a s a r a g e n a g a b m e l t u b e s i d a u d e k s i p a l n a g r o , a r a g e n g n a y a r a g e n a g a b m e l ir o g e t a k k u s a m r e t g n a y i s u ti t s n o k n a g r o t u b e s i d a g it e k n e b m e p u a t a r o t a l u g e r i r a d l a s a r e b a y n n a g n a n e w e k r e b m u s tuk peraturan g n a d n u h a w a b i d -undang.13 a c s a P 5 4 9 1 D U U t u r u n e m , a y n n a a g a b m e l e k i g e s i r a D perubahan 2 0 0 2 n u h a T ( t a p m e e k ) , dalam srtuktu r kelembagaan Repubilk Indonesia j a r e d e s n a k u d u d e k i k il i m e m g n a y a r a g e n n a g r o h a u b n a p a l e d t a p a d r e t a tyang n a d 5 4 9 1 D U U i r a d l a n o i s u ti t s n o k n a g n a n e w e k a m ir e n e m g n u s g n a l a r a c e s : h a l a d a t u b e s r e t n a g r o n a p a l e d e K . a m a tr e p s i p a l n a g r o i d a j n e m ) a DewanPerwaklianRakyat; ) b DewanPerwaklianDaerah; 13Ibid .hlm 9 . . 5
1 9 ) c Majeil sPermusyawaratanRakyat; ) d BadanPemeirksaKeuang ; an ) e PresidendanWaki lPresiden; ) f MahkamahAgung; ) g MahkamahKonsttiusi; ) h Komis iYudisial; a p a r e b e b a l u p t a p a d r e t , t u b e s r e t a g a b m e l n a p a l e d e k g n i p m a s i D 4 9 1 D U U m a l a d a y n n a g n a n e w e k r u t a i d g n a y i s u ti t s n i u a t a a g a b m e l 5 dan a u d e k s i p a l n a g r o i d a j n e m ,yatiu: ) 1 ( TentaraNasionalI ndonesia; ) 2 ( KepoilsianNegaraRepubilkI ndonesia; ) 3 ( Menter iNegara; ) 4 ( DewanPeritmbanganPresiden. n a d l a n o i s a N m u k u H i s i m o K h a l a d a n i a l a r a t n a a g it e k s i p a l n a g r O p e K n a k r a s a d r e b k u t n e b i d g n a y l a n o i s a N n a m s d u b m O i s i m o K utusan g n a d n U m a l a d t a p a d r e t k a d it a y n n a g n a n e w e k n a d , n e d i s e r P -UndangDasa.r i p a t e t , a y n a m a n t u b e s i d k a d it g n a y a g a b m e l a l u p a d a , u ti n i a l e S n a g n e d r u t a i d n a k a n a k a t a y n i d a y n n a g n a n e w e k n u m a n , a y n i s g n u f t u b e s i d g n a d n u -undang ,yatiu Bank Senrta ldan Komis iPemiilhan Umum14 .Baik g n a r a k e s g n a y m u m U n a h il i m e P i s i m o K n u p u a m l a rt n e S k n a B 14MeskipunkewenanganKPUdibeirkanlangsungolehUUD1945 ,yatiuPasa l22Eayat( 5) , d u s k a m i d g n a y m u m u n a h il i m e p i s i m o k a n e r a k l a i s i d u Y i s i m o K n a g n e d a m a s k a d it U P K i p a t e t f u r u h n a g n e d k a d it a y n n a s il u n e p a y n it k u B . t n e n a m r e p a m a n h a u b e s n a k u b t u b e s r e t l a s a p m a l a d a g g n e l e s i d m u m u n a h il i m e p a w h a b n a k k u j n u n e m g n a y ,l a ti p a c rakanolehsuatukomis ipemiilhan . a y n a m a n n u p a p a m u m u
2 9 a g a b m e l n a k a p u r e m m u m u n a h il i m e p n a t a i g e k n a k a r a g g n e l e y n e m -lembaga g n a d n u i r a d a y n n a g n a n e w e k n a k t a p a d n e m g n a y n e d n e p e d n i -undang. n a l a j e S dengan p irnsip ketatanegaraan ,salah satu substans ipenitng i a g a b e s i s u ti t s n o K h a m a k h a M n a a d a r e b e k h a l a d a 5 4 9 1 D U U n a h a b u r e p g n a d i b i d u t n e tr e t a r a k r e p i n a g n a n e m i s g n u f r e b g n a y a r a g e n a g a b m e l a k a n a s k a li d r a g a i s u ti t s n o k a g a j n e m a k g n a r m a l a d , n a a r a g e n a t a t e k n secara a ti c n a d t a y k a r k a d n e h e k n a g n e d b a w a j g n u g g n a tr e b -ctiademokras.i n a k a n a s k a l e m i s u ti t s n o K h a m a k h a M l a n o i s u ti t s n o k n a g n a n e w e K p i s n ir p checkandbalance syang menempatkan semual embaganegaradalam l a d n a g n a b m i e s e k t a p a d r e t a g g n i h e s a r a t e s n a k u d u d e k am penyelenggaraan k u t n u a t a y n h a k g n a l n a k a p u r e m i s u ti t s n o K h a m a k h a M n a a d a r e b e K . a r a g e n . a r a g e n a g a b m e lr a t n a a jr e n i k i s k e r o g n e m g n il a s t a p a d n a g n a n e w e k a t e k g n e s s a t a n a i a s e l e y n e p e m s i n a k e m a y n n a k a d a i D o K h a m a k h a M i u l a l e m a r a g e n a g a b m e lr a t n a l a n o i s u ti t s n o k nsttius i a w h a b n a k i a d n a g n e m 5 4 9 1 D U U n a h a b u r e p n a n u s u y n e p a w h a b n a k k u j n u n e m n a a t e k g n e s r e p l u b m it t a p a d a r a g e n a g a b m e l r a t n a n a g n u b u h a k i m a n i d m a l a d g n i s a m l a n o i s u ti t s n o k n a g n a n e w e k t u k g n a y n e m t a p a d n e p -masing. i s u ti t s n o K h a m a k h a M n a g n a n e w e k n a i k i m e d n a g n e D untuk memutu s h e l o n a k ir e b i d a y n n a g n a n e w e k g n a y a r a g e n a g a b m e l n a g n a n e w e k a t e k g n e s a n a h r e d e s h i b e l n a g n e d t u b e s i d t a p a d 5 4 9 1 D U U sengketa kewenangan . a r a g e n a g a b m e l l a n o is u ti t s n o k Dalam pengeritan sengketa kewenangan y r u s n u a u d t a p a d r e t u ti l a n o i s u ti t s n o k angharu sdipenuhi: ) 1 ( Adanyakewenangankonsttiusiona lyangdtientukandalamUUD1945;
3 9 ) 2 ( Timbulnya sengketa dalam pelaksanaan kewenangan konsttiusiona l h i b e l u a t a a u d a r a t n a i d n a ri s f a n e p n a a d e b r e p t a b i k a i a g a b e s t u b e s r e t .t i a k r e t g n a y a r a g e n a g a b m e l 15 a k g n a r m a l a d a r a g e n a g a b m e l r a t n a a t e k g n e s k e y b o i d a j n e m g n a Y ( n a a t e k g n e s r e p h a l a d a i s u ti t s n o K h a m a k h a M i s k i d s ir u y dispute )mengena i k a t e lr e t n a k u b a y n k o k o p u s I . a r a g e n a g a b m e l r a t n a l a n o i s u ti t s n o k n a g n a n e w e k d a p a soa lkelembagaan lembaga negaranya , melainkan te lretak pada soa l l u b m it a li b a p a , a y n n a a n a s k a l e p m a l a d g n a y l a n o i s u ti t s n o k n a g n a n e w e k n a k s u t u m e m g n a n e w r e b g n a y a k a m , n i a l a m a s u t a s a r a t n a n a ri s f a n e p a t e k g n e s a g n a n e w e k i k il i m e m a y n r a n e b e s g n a y a n a m a g a b m e l n yangdipersengketakan .i s u ti t s n o K h a m a k h a M h a l a d a t u b e s r e t 16 6 0 0 2 / K M P / 8 0 r o m o N i s u ti t s n o K h a m a k h a M n a r u t a r e P n a k r a s a d r e B a r a g e N a g a b m e L n a g n a n e w e K a t e k g n e S m a l a d a r a c a r e B n a m o d e P g n a t n e T : i y n u b r e b g n a y ) 1 ( t a y a 2 l a s a P m a l a d “Lembaganegarayangdapa tmenjad i l a n o i s u ti t s n o k n a g n a n e w e k a t e k g n e s a r a k r e p m a l a d n o h o m r e t u a t a n o h o m e p : h a l a d a a r a g e n a g a b m e l ) a DewanPerwaklianRakyat( DPR ;) ) b DewanPerwaklianDaerah( DPD;) ) c Majeil sPermusyawaratanRakyat( MPR ;) ) d Presiden; ) e BadanPemeirksaKeuangan( BPK ;) ) f PemeirntahDaerah( Pemda) ;atau 15JimlyAsshidiqie ,Op.Ci,th .lm.1 5 16 I ,b hlm 3id . . 1
4 9 ) g Lembaganegaral ainyangkewenangannyadibeirkanolehUUD1945. : i y n u b r e b ) 3 ( t a y a 1 l a s a P a y n t u j n a l e S “MahkamahAgung( MA )itdak o m r e t n u p u a t a n o h o m e p i a g a b e s k i a b , k a h i p i d a j n e m t a p a d hondalams engketa ” )l a i s it s u y ( n a li d a r e p s i n h k e t n a g n a n e w e k p t u r u n e M asa ld iata sberarit l embaga negara yang bisamenjad ipara i s u ti t s n n o K h a m a k h a M a r a g e n a g a b m e l n a g n a n e w e k a t e k g n e s m a l a d k a h i p e k n a d s a g u t , i s g n u f , a m a n k i a b g n a y a r a g e n a g a b m e l h a l a d a wenangannya h e l o t a u b i d g n a y a r a g e n a g a b m e l n a k u b 5 4 9 1 D U U m a l a d i d n a k t u b e s i d s a l e j n i a l a t a k n a g n e D . 5 4 9 1 D U U m a l a d i d a y n a m a n n a k t u b e s i d n u p i k s e m U U i k il i m e m g n a y a r a g e n a g a b m e l lega lstanding adalah lembaga negara yang t a fi s r e b mains tateorganataul embaganegarautama. g n u g A h a m a k h a M a p a g n e m n a s a l a s a l e j u ti g e b k a d it n a i d u m e K n a s a h a b m e p s e s o r p m a l a d a w h a b i l a u c e k , i n i l a h m a l a d n a k il a u c e k i d g n a d n u n a g n a c n a r -undang tentang Mahkamah Konsttius i berkembang a g a b m e l n a k a p u r e m g n u g A h a m a k h a M a w h a b n a it r e g n e p kekuasaan n a d l a n if t a fi s r e b a g u j a y n n a s u t u p n a d t n e d n e p e d n i t a fi s r e b g n a y n a m i k a h e k t a g u g i d n a k a g n u g A h a m a k h a M i s a s a k n a s u t u p p a d a h r e t a k i J . t a k i g n e m u t a s a k a m , il a b m e k -satunyamekanismeyangt ersedia adalahmelaluil embaga a n a s u t u p i l a b m e k n a u a j n i n e p taubiasadisebu tPK.17 , h a r e a d n a h a t n ir e m e p a g a b m e l h a l a d a n a it a h r e p i d a j n e m g n a y n i a l l a H n a h a t n ir e m e p a n e r a k , i p a t e t n a k A . a r a g e n a g a b m e l i a g a b e s t u b e s i d m i z a l k a d it h a r e a D t a y k a R n a li k a w r e P n a w e D n a d , h a r e a d n a h a t n ir e m e p a l a p e k , h a r e a d 17JimlyAsshidiqie,…Op.Ci.t hlm 3 . . 2
5 9 m a l a d a y n a ri k e s a k a m , 5 4 9 1 D U U m a l a d a y n n a g n a n e w e k n a k u t n e ti d n e s r e p l u b m it u ti a y n n a g n a n e w e k n a a n a s k a l e p gketaan denganl embaganegara i a g a b e s t a r a y s i h u n e m e m p a g g n a i d t a p a d u ti n a a t e k g n e s r e p l a h a k a m , n i a l . a r a g e n a g a b m e l l a n o i s u ti t s n o k n a g n a n e w e k a t e k g n e s 18 n a a t a y n r e p t a p a d r e t , g f u r u h ) 1 ( t a y a 2 l a s a P n a i c n ir m a l a d a y n t u j n a l e S y n a d a a lembaga negara lain selain yang disebutkan huru fa sampa i fyang g n a d n U h e l o n a k ir e b i d a y n n a g n a n e w e k -Undang Dasar .Ha lin imembeirkan u a t a k a h i p a r a p i d a j n e m h e l o b g n a y n i a l a r a g e n a g a b m e l a d a h i s a m a w h a b i tr a i k il i m e m lega lstanding dalam sengketa kewenangan konsttiusional l embaga i u l a l e m i s u ti t s n o K h a m a k h a M h e l o n a k ir e b i d g n a y i l a b m e k g n a u l e P . a r a g e n g n a t n e t n a s a l e j k a d it e k n a k i d a j n e m t u b e s r e t a y n n a ri s f a n e p lega l standing .i ri d n e s u ti a t e k g n e s r e b h e l o b g n a y a r a g e n a g a b m e l p m i s i d t a p a d s a t a i d n a i a r u i r a D ulkan bahwa lembaga negara yang a g a b m e l l a n o i s u ti t s n o k n a g n a n e w e k a t e k g n e s m a l a d t i a k r e t u a t a t a b il r e t t a p a d a g a b m e l a d a p e k a y n a h s a t a b r e t k a d it a r a g e n -lembaganegaradalampengeritan a k t u b e s i d n a k l a s a a t s a w s a g a b m e l n a k u b g n a y a j a s a p a a g a b m e L . m i z a l g n a y n k e y b u s i d a j n e m a p a d , 5 4 9 1 D U U m a l a d a y n n a g n a n e w e k t i s il p s k e a r a c e s n a g n a n e w e k n a k a n a s k a l e m m a l a d a k ij , a r a g e n a g a b m e l r a t n a a t e k g n e s g n a Y . n i a l a r a g e n a g a b m e l n a g n e d n a a t e k g n e s r e p l u b m it u ti a y n l a n o i s u ti t s n o k h a l a d a n a t a b e d r e p n a k l u b m i n e m n i k g n u m h i s a m bagaimanakah ijka t i s il p s k e a r a c e s n a k t u b e s i d k a d it d u s k a m i d a r a g e n a g a b m e l n a g n a n e w e k .t i s il p m i a r a c e s n a k t u b e s i d a y n a h n a k n i a l e m 18Ibid ,hlm . 31.
6 9 p t u r u n e M asa l 3 Peraturan Mahkamah Konsttius i No.8/PMK/2006 n a g n a n e w e k p a g g n a g n e m g n a y a r a g e n a g a b m e l h a l a d a n o h o m e p it s n o k tusionalnyadiambli ,dikurangi ,dihalangi ,diabaikan ,dan/ataud riugikan g n u s g n a l n a g n it n e p e k i a y n u p m e m s u r a h n o h o m e P . n i a l a r a g e n a g a b m e l h e l o h a l a d a n o h o m r e t n a k g n a d e S . n a k a t e k g n e s r e p i d g n a y n a g n a n e w e k p a d a h r e t b a g n e m , i g n a l a h g n e m , i g n a r u g n e m , li b m a g n e m aikan ,dan/atau merugikan . n o h o m e p . D Kesimpulan g n a y a r a g e n a g a b m e l a w h a b n a k l u p m i s i d t a p a d s a t a i d n a i a r u i r a D a g a b m e l l a n o i s u ti t s n o k n a g n a n e w e k a t e k g n e s m a l a d t i a k r e t u a t a t a b il r e t t a p a d a g a b m e l a d a p e k a y n a h s a t a b r e t k a d it a r a g e n -lembaganegaradalampengeritan n a k t u b e s i d n a k l a s a a t s a w s a g a b m e l n a k u b g n a y a j a s a p a a g a b m e L . m i z a l g n a y k e y b u s i d a j n e m a p a d , 5 4 9 1 D U U m a l a d a y n n a g n a n e w e k t i s il p s k e a r a c e s n a g n a n e w e k n a k a n a s k a l e m m a l a d a k ij , a r a g e n a g a b m e l r a t n a a t e k g n e s a t e k g n e s r e p l u b m it u ti a y n l a n o i s u ti t s n o k an denganl embaganegaral ain .Yang a k ij h a k a n a m i a g a b h a l a d a n a t a b e d r e p n a k l u b m i n e m n i k g n u m h i s a m t i s il p s k e a r a c e s n a k t u b e s i d k a d it d u s k a m i d a r a g e n a g a b m e l n a g n a n e w e k .t i s il p m i a r a c e s n a k t u b e s i d a y n a h n a k n i a l e m u l a l e m s il u n e p n a s u m u r n a k r a s a d r e b n a k g n a d e S ir eferens iperundang -a k a m a r a g e n a g a b m e l n a g n a n e w e k a t e k g n e s g n a t n e t i r o e t n a d n a g n a d n u n a g n a n e w e k a t e k g n e s m a l a d k a h i p a r a p i d a j n e m a s i b g n a y a r a g e n a g a b m e l k il i m e m g n a y u a t a a r a g e n a g a b m e l l a n o i s u ti t s n o k lega lstanding adalah: )a t a y k a R n a li k a w r e P n a w e D , b ) Dewan Perwaklian Daerah , c ) Majeil s
7 9 t a y k a R n a t a r a w a y s u m r e P ,d )Presiden ,e )Waki lPresiden,f )Badan Pemeirksa n a g n a u e K ,g )Pemeirntahan Daerah ,h )Mahkamah Konsttiusi, i )Mahkamah ) j , g n u g A Komis iYudisial .Objek kewenangan yang dipersengketakan juga n a g a n e w e k n a k u b , 5 4 9 1 D U U m a l a d i d n a k t u b e s i d g n a y n a g n a n e w e k s u r a h g n a d n U m a l a d u a t a n a g n e d t u j n a l h i b e l r u t a i d g n a y -Undang.
8 9 A K A T S U P R A T F A D u k u B . A . , a w t a F M . A 2009 . Potre t Konsttius i Pasca Amandemen UUD 1945 ,PT a p m o K sMediaNusantara,J akatra. , o n o y r a H i d o D 2007 .Disampaikan dalam Kumpulan Bahan Kelengkapan a g a b m e L m u k u H h a il u K a t a M a d a p r a j a g n e M -lembaga Negara , a i R s a ti s r e v i n U m u k u H s a tl u k a F u ,Pekanbaru. , e i q i d i h s s A y l m i J 2005 . Sengketa Kewenangan Anta r Lembaga Negara , tr a k a J ,s s e r P i s u ti t s n o K a . , a d u H l u t a m ’i N 2010 .Hukum Tata Negara Indonesia ,PT .Raja Graifndo . a tr a k a J , a d a s r e P , h a ll u m i h a R 2007 . Hubungan Anta r Lembaga Negara , Faku tla s Hukum v i n U erstia sSatyagama,J akatra. . B PeraturanPerundang-Undangan g n a d n U -UndangDasa rNegaraRepubilkI ndonesia1945 6 0 0 2 / K M P / 8 . o N i s u ti t s n o K h a m a k h a M n a r u t a r e P