Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 280 K E DUDUK AN SAK SI IN ST RUM E NT AI R AK T A NO T ARIS DAL AM
K AIT ANNY A DE NG AN PAS AL 1 6 AY AT ( 1 ) UNDANG - UN DANG NO M O R 3 0 T AH UN 2 0 0 4 T E NT ANG J AB AT AN NO T ARIS
O l e h
I K oma ng S uj a na y a sa * , Pr of . Dr . Ibr a hi m R, SH . ,M H, , * *, Dr . I G ust i K e t ut Ar i a wa n. , SH ., MH * *
Ma g i st er Ken ot ar i at an Un i ver si t a s Ud a ya n a E - m a il : in fo@ a r i d ewi c ol l e ct i on . com
A B ST R A C T N o t a ri s se b a g a i p e j a b a t u mu m y a n g b e r w e n a n g me mb u a t a k t a o t e n t ik se b a g a i ma n a d i a t u r d a l a m Un d a n g - Un d a n g N o mo r 3 0 Ta h u n 2 0 0 4 t e n t a n g J a b a t a n N o t a ri s se b a g a i ma n a y a n g te l a h di u b a h d e n g an Un d a n g - Un d a n g N o mo r 2 Ta h u n 2 0 1 4 . N o t a ri s se b a g a i ma n a d i at u r d a l a m Un da n g - Un d a n g J a b a t a n N o t a ri s wa j i b me ra h a si a k a n i si a k t a y a n g d i b u a t ny a . N a mu n d a l a m a k t a n o t a ri s te rd a p a t p u l a p e ra n a n 2 (d u a ) o ra n g sa k si y a i t u sa k si i n st ru me n t a i r y a n g d a l a m h a l i n i a d a l a h k a ry a wa n n o t a ri s. Pe rma sa l a h a n y a n g d i h a d a p i y a i t u b a g a i ma n a k a h k e d u d u k a n h u k u m sa k si i n st ru me n t a i r d a l a m k a it a n n y a d e ng a n a d a n y a k e wa j i b a n n o t a ri s u n t u k me ra h a si a k a n se g a l a se su a t u y a n g b e rke n a a n d e n g a n a k t a y a n g d i b u a t n y a d a l a m Pa sa l 1 6 a y a t (1 ) h u ru f f UUJ N Pe ru b a h a n ? d a n se j a u h ma n a t a n g g u n g j a wa b sa k si i n st ru me n t a i r a k t a n ot a ri s se j a l a n d e n g a n Pa sa l 1 6 a y a t (1 ) h u ru f m UUJ N Pe ru b a h a n ? J e n i s p e ne l i ti a n i ni a d a l a h p e n el i t i a n h u k u m n o rma t i f Pe n e l it i a n h uk u m N o rma t i f me n c a k u p p e n e li t i a n te rh a d a p si st e ma t i k a h u k u m, p e n e l it i a n t e rh a d a p t a ra f si n k ro n i sa si h u k u m, p e ne l it i a n sej a ra h h u k u m d a n p e n e li t i a n p e rb a n d i n g a n h uk u m . Pe n e l i t i a n i ni b e ra n j a k d a ri t e rj a d i ny a k o n f li k no rma a n t a ra Pa sa l 1 6 a y a t (1 ) h u ru f f d e n g a n Pa sa l 1 6 a y a t 1 h u ru f m UUJ N Pe ru b a h a n . S u mb e r d a t a y a n g d i pe rg u n a k a n d a l a m p e n e li t i a n i n i y a i t u d a t a p ri me r d a n d a t a se k u n d e r. Ha si l p e n e l it i a n i n i me n u nj u k k a n b a h wa S a k si i n st ru me n t a i r d a l a m k a i t a n n ya d e n g a n a d a n y a k e wa j i b a n n o t a ri s u n t u k me ra h a si a k a n se g a l a se su a t u y a n g b e rk e n a a n d e n g a n a kt a y a n g d i b u a t ny a d a l a m Pa sa l 1 6 a y a t (1 ) h u ru f f UUJ N Pe ru b a h a n , o l e h u n d a n g - u n d a n g ti d a k di wa j i b k a n se c a ra t e g a s ke p a d a p a ra sa k si u n t u k me ra h a si a k a n i si a k t a t e rse b u t , se h i n g g a a p a b i l a sa k si i n st ru me n t a i r i n i me mb o c o rk a n i si d a ri su a t u a k t a , ma k a p erb u a t a n t e rse b u t me ru p a k a n su a t u p e rb u a t a n me l a wa n h u k u m. d a l a m h a l me l ak u k a n p e n ge t i k a n d a n p e ny u su n a n ra n c a n g a n a k t a , k a ry a wa n n o t a ri s b e rt a n g g u n g j a wa b t e rh a d a p h a si l p e n g e ti k a n t e rse b u t . Da l a m p e re smi a n a k t a , k a ry a wa n n o t a ri s me mi l i k i t a n g g u n g j a wa b t e rh a d a p a p a y a n g d i p e ri n t a h k a n a t a u d i t u g a ska n a t a u d i mi n t a o l e h n o t a ri s u n t u k me n j a d i sa k si d a l a m p e re smi a n a k t a . De n g a n d e mi k i a n k a ry a wa n n o t a ri s t i d a k b e rt a n g g u n g j a wa b t e rh a d a p i si a k t a y a n g d i t a n d a t a n g a n i n y a se b a g a i sa k si , me n g i n g a t d a ri si f a t k e d u d u k a n ny a se b a g a i k ary a wa n y a n g h a n y a d i t u g a sk a n o l e h n o t a ri s y a i t u h a ny a se b a t a s u n t u k me mp e rsi a p k an a k t a t e rse b u t . K a t a k u n ci : K e d u d u k a n, S a k si I n st ru me n t a i r, Ak ta , N o t a ri s B AB I PE NDAH UL U AN 1 . 1 L a t a r B e l ak a ng Ke bu t u h an ma s ya r a k at a kan ja sa Not a r i s se ba g a i p em bu a t a k t a sem a k i n m en in g k at d a la m k eh i d u p an seh ar i -h ar i d i k ar en a k an sem a k in ba n ya k n ya or a n g a t a u ba d a n h u k u m m el a k u k an p er ja n ji an - p er jan ji an ya n g d i t uan g k an d a l a m ben t u k a kt a . Seba b N ot a r i s a d a l ah p eja ba t u m u m ya n g m em p u n ya i we wen an g un t u k m em bu a t a k ta ot en t i k m en g en ai sem u a p er bu a t an , p er jan ji an d a n p en et a p an ya n g d i p er in tah k an ol eh p er a t u r an um u m a ta u d i m in t a ol eh p a r a pih a k ya n g m em bu a t a k t a .1 1
Sudikno Mertokusumo, 2004, Arti Penemuan Hukum Bagi Notaris, Majalah Renvoi, Nomor 12, tanggal 3 Mei 2004, (selanjutnya disebut Sudikno Mertokusumo I) h. 49
A c t a C o m i t a s ( 2 0 1 6 ) 2 : 2 8 0 – 2 9 2 I S S N : 2 5 0 2 - 8 9 6 0 I e - I S S N : 2 5 0 2 - 7 5 7 3
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 281 Un d a n g - Un d an g Rep u bl i k I n d on esi a Nom or 3 0 T ah un 2 0 0 4 T en t an g Ja ba t a n Not a r i s, sel a n ju tn ya p u l a d i l a k u k an p er u bah an seba g a i m an a d i u ba h d en g an Un d an g - Un d an g R ep u bl i k I n d on esi a N om or 2 T a h un 2 0 1 4 t en t an g Per u ba h an At a s Un d an g -Un d a n g No. 3 0 T a h un 2 0 0 4 t en t an g Ja ba t a n Not a r i s ( sel a n ju t n ya d i se bu t UUJN Per u ba h a n ) Di da l am Pa sa l 1 a n g ka 1 UUJN P er u ba h an , d i sebu t k a n bah wa “Notar is adalah pejabat umum ya n g ber wen an g un t u k m em bu a t a kt a a u t en t i k dan m ei l i k i k ewen an g an l a in n ya , s e ba g a i m an a d im a k su d d a l am u n d an g - un dan g in i a t a u ber d a sar k an u n d an g - un dan g la in n ya . ” Di d a l am p er esm i a n a k t a n ot ar i s d ih ar u sk an a d an ya k eh a d i r an sa k si . Sa k si t er sebu t h ar u s d i ya k i n i ol eh n ot a r i s se ca r a t el i t i ji k a i a t i d a k in g in m en gh a da p i k er u g i an . Ked u d u k an d ar i p ar a sa k si wa ji b d i k et a h u i ol eh n ot ar i s. Se ba g a i a l a t bu k t i ya n g sa h , Sa k si a d a l ah Sese or a n g ya n g m em ber i k an k esa k si a n , ba i k d en g an l i san m a u p un se ca r a t er t u l i s a ta u t an da t an g an , ya k n i m en er an g k an a p a ya n g i a sa k si k a n sen dir i ( wa a rn e me n ) , ba i k i t u b er u p a p er bu a t a n at a u t in d a kan d ar i or a n g l a in a t a u su a t u k ea da an at a u p un su a t u k eja d i a n .2 Da l am su a tu p er esm i a n a k t a n ot ar i s d ih ar u sk an a d an ya d u a or a n g sa k si se ba g a i m an a d i a t ur d a l am Pa sa l 1 6 a ya t ( 1 ) h u r u f m UUJN P er u ba h an jo Pa sa l 4 0 a ya t ( 1 ) UUJN Per u ba h a n . Na m un pa d a d a sa r n ya d a l a m Un d an g - Un d an g Ja ba t a n Not a r i s t i d a k m en ga t ur m en g en ai jen i s - jen i s s a k si ya n g 2 G.H.S., Lumban Tobing, 1999, Peraturan Jabatan Notaris, Erlangga, Jakarta, h. 168 d i h ar u sk an t er sebu t . Da l a m r u an g l in g k u p k en ot a r ia t an ol eh p a r a sar jan a d i k en a l d ua m a ca m sa k si, ya n g m en ur u t p en da p a t T an Th in g Ki e ya i t u sa k si k en a l d an sa k si in str u m en t a ir .3 Men u r u t k et en t u an pa sa l 1 6 a ya t ( m ) UUJN P er u ba h an in i m a ka su a t u a k t a h ar u s d i ba ca k a n d ih a da p an p en g h a d a p d en g an d ih a d ir i ol eh p al in g sed i k i t 2 ( d u a ) or an g sa k si , seh in g g a d a l a m h a l in i k eber a d a an sa k si m en ja d i p en t in g da l am p em bu a t an su a t u a k t a n ot ar i es, k eb er a d a an sa k si d i se bu t k a n p a d a a kh ir a k t a. Ket en t u an m en g en ai p em ba ca a n a k t a d ih a da p an sa k si i n i ber t en tan g an a t a u t er ja d i k on fl i k n or ma d en g an k et en t u an d a l am Pa sa l 1 6 a ya t ( 1 ) h u r u f f UUJN Per u ba h an ya n g m en ya t a k an ba h wa : “mer ahasiakan segala sesuatu m en g en ai Ak t a ya n g d i bu a t n ya d a n seg a l a k et er an g an ya n g d i p er ol eh g un a p em bu a t a n Ak t a sesu a i d en g an su m p a h / ja n ji ja ba t an , k ecu a l i un d an g -un dan g men en tukan lain.” Men ur ut k et en t u an in i ma k a seor a n g n ot ar i s h ar u slah m er ah a si k an seg a l a sesu a t u n ya m en g en ai a k t a ya n g d i bu a t n ya d a n seg a l a k et er a n gan ya n g d i p er ol eh g u n a p em bu a t an a k ta sesu a i d en g an su m p ah a t a u jan ji ja ba t a n , k ecu a l i u n d an g - un d an g m en en t u k an l a in . Per m a sa l ah an t er ja d i k ar en a d a l a m h a l in i k ed u d u k an sa k si m en g et ah u i k esel u r uh an i si dar i a kt a t er sebu t a t a u k a h h an ya s e ba t a s m en g et ah u i p ar a p en gh a da p sa ja , seh i n g ga d a l am t esi s i n i m en ar i k u n t u k d i bah a s l ebi h l an ju t d en g an men gan gkat judul “Kedudukan Saksi I n str u m en t a ir Ak t a Not a r i s Da l am
3
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 282 Ka i t an n ya D en g an Pa sa l 1 6 A ya t ( 1 )
Un d a n g - Un d an g Nom or 3 0 T ah un 2004 Ten tan g Jabatan Notar is.”
1 . 2 R um usa n M a sa l a h
1. Bagaimanakah kedudukan hukum saksi instrumentair dalam kaitannya dengan adanya kewajiban notaris untuk merahasiakan segala sesuatu yang berkenaan dengan akta yang dibuatnya dalam Pasal 16 ayat (1) huruf f UUJN Perubahan?
2. Sejauhmana tanggungjawab saksi instrumentair akta notaris sejalan dengan Pasal 16 ayat (1) huruf m UUJN Perubahan? 1 . 3 R ua ng L i ng k up M a sa l a h. Pa d a p er ma sa l ah an p er ta ma d i ba h a s t en tan g k ed u d u k a n h u k um sa k si in st r um en ta ir da l am ka i tan n ya d en g an a d a n ya k e wa ji ba n n ot ar i s u n t u k m er ah a si a kan seg a l a sesu a t u ya n g ber k en a an d en g an a k t a ya n g d i bu a t n ya d a l a m Pa sa l 1 6 a ya t ( 1 ) h ur u f f UUJN P er u ba h an . Pa d a p er m a sa lah an k ed u a , d i bah a s t en t an g t an g g un g ja wa b sa k si i n str um en ta ir a k t a n ot ar i s seja l a n d en g an Pa sal 1 6 a ya t ( 1 ) h ur u f m UUJN P er u ba h an . 1 . 4 T uj ua n Pe ne l i t i a n 1.4.1 Tujuan Umum Un t u k p en g em ba n g an i l m u h u k um t er k a i t p ar a di g m a Sc i e nc e a s a p ro ce ss ( i l m u seba g a i p r ose s) . Den g a n p a r a d i g ma in i , i l m u h u k u m t i da k a k an m an d ek d a l am p en g g a li an a t a s k e ben a r an , kh u su sn ya t er k a it d en g an m a t er i Ked u d u k a n Sa k si I n st r um en ta ir Ak t a Not a r i s Da l am Ka i tan n ya Den g a n Pa sa l 1 6 Aya t ( 1 ) Un d a n g -Un d a n g Nom or 3 0 T a h un 2 0 0 4 T en t an g Ja ba t an Not a r i s. 1.4.2 Tujuan Khusus
Un t u k m en d esk r i p si kan dan m el a k u k an an a l i si s seca r a m en d a l am t en t an g sa k si in str u m en t a ir d a l am k a i t an n ya d en g an a dan ya k e wa ji ba n n ot ar i s un t u k m er ah a si a kan seg a l a sesu a t u ya n g ber k en a an d en g an a kt a ya n g d i bu a t n ya d a l a m Pa sal 1 6 a ya t ( 1 ) h ur u f f UUJN Per u ba h a n . Un t u k m en d esk r i p si k an d an m el a k u k an a n a l i si s seca r a m en d a la m t en t an g t an g g un g ja wa b sa k si i n str um en ta ir a k t a n ot ar i s seja l a n d en g an Pa sal 1 6 a ya t ( 1 ) h ur u f m UUJN P er u ba h an . 1 . 5 M a nf a a t Pe ne l i t i a n 1 . 5 . 1 Man fa a t T eor i t i s Un t u k m en am ba h wa wa sa n dan i l m u p en g et ah u an kh u su sn ya t er h a d a p h u k u m p er da t a d i bi d an g k en ot a r ia t an . 1 . 5 . 2 Man fa a t Pr a k t i s Ba g i k a l an g an d i bi d an g h u k um p er d a t a d a pa t d i ja d i k an r efer en si a t a u p en g et a h uan t am ba h an un t u k l ebi h b er h a t i -h at i d a la m m em bu a t su a t u a k t a d i man a p en t in gn ya p osi si se or a n g sa k si i n str u m en t a ir , m an fa a t ba g i p en u l i s a d al ah un t u k m en g em ban g k a n i l m u h u k u m d i bi d an g Hu k u m k ep er d a t a an dan k en ot ar ia t an . 1.6 Landasan Teoritis Ad a p u n a sa s d an t eor i t eor i ya n g d i g u n a k an da l am p en el i t i an in i a d al ah 1.6.1 Teori Tanggung Jawab
Da l a m r an ah h u k um , sese or a n g t en t u h ar u s ber t a n g g un g ja wa b t er h a d a p k er u g ian ya n g d i a k i ba t k an ol eh p er bu a t a n ya n g b er t en tan g an d en g an h u k um d ar i or an g l a in . Ha l i n i d i se bu t t a n g g un g ja wa b k u a l i t a t i f, ya i t u or a n g ya n g ber t a n g g un g ja wa b
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 283 k a r en a or an g i t u m em i li k i su a t u
k u a l i t a s t er t en t u .4. 1.6.2 Teori Kepastian Hukum
Men u r u t p en da p a t Pet er Ma h m ud Ma r z u ki , T eor i Kep a st i an h u k um m en g an d un g 2 ( d u a ) p en g er t i an ya i t u p er t a ma a dan ya a t u r an ya n g ber si fa t u m u m m em bu a t in d i vi d u m en g et ah u i p er bu a t a n a p a ya n g bol eh a ta u ti d a k b ol eh d i l a k u k an , d an k ed u a ber u p a k ea m a n an h u k um ba g i i n d i vi d u d ar i k es e wen an g an p em er in t ah k ar en a d en g an a dan ya a t u r an h u k u m ya n g b er si fa t u m u m i t u in d i vi d u d a p a t m en g et ah u i a p a sa ja ya n g b ol eh d i be ba n k a n at a u d i l a k u kan ol eh Neg a r a t er h a d a p in d i vi d u . Kep a st i an h u k u m bu k an h an ya b er u p a p a sa l -p a sa l d al a m un d an g - un d an g m el ain k an ju g a a d an ya k on si st en si d a la m p u t u san h a ki m an t ar a p u t u san h a ki m ya n g sa t u d en g an p u t u san h a ki m l ain n ya u n t u k k a su s ya n g ser u p a ya n g t el a h d i p u t u sk an .5 1.7 Metode Penelitian 1.7.1 Jenis Penelitian Jen i s p en el i t i an ya n g d i g un a kan d a l a m p en el i ti an t esi s i n i ya i t u p en el i t i an h u k u m n or ma t i f, Pen el i t i an h u k u m Nor ma t i f m en ca k u p p en el i t i an t er h a d a p si st em a t i ka h u k u m, p en el i t i an t er h a da p t ar a f si n kr on i sa si h u k u m, p en el i t ian seja r a h h u k um d an p en el i t i an p er ba n d in gan h u k um .6 1.7.2 Jenis Pendekatan Da l a m p en el i t i an in i a kan d i ba h a s m en g g un a k an jen i s p en d ek a t an 4 W. Sommermeijer, 2003, Tanggung Jawab Hukum, Pusat Studi Hukum Universitas Parahyangan, Bandung, h. 23
5
Pet er Ma h m u d Mar z u k i, 2 0 0 8, Pen g a n t ar I l m u Hu k u m , Ken can a Pr an a da Med i a Gr ou p , Ja k ar ta , h . 1 5 8
6
Soerjono Soekanto, 2000, Pengantar Penelitian Hukum, UI Press, Jakarta, h. 51
a n a l i ti s, p en d ek a tan k on sep d an p en d ek a t an p er un dan g - un d an g an . 7 1.7.3 Sumber Bahan Hukum
Ad a p u n su m ber ba h an h u k um ya n g d i p er ol eh d al a m p en u li san t esi s i n i ya i t u m el a l u i p en el i t ian h u k um n or ma t i f d en g an m el a k u k an p en el i ti an t er h a d a p d a t a sek u n d er , ya i t u d a t a ya n g d i p er ol eh d ar i p en el i ti an m el al u i k ep u st a k a a n ( Li b ra ry R e se a rc h ).8 1.7.4 Teknik Pengumpulan Bahan Hukum
Da l a m p en g um p u l an ba h an - ba h an h u k u m di p er g un a k an t ek n i k st u d i d ok u m en , ya i t u m en el a a h p er at ur an -p er a t ur an ya n g r el eva n , bu k u - bu k u a t a u bah an - ba h an ba ca a n a ta u , kar ya i l m iah p ar a sar jan a dan h a siln ya d i ca t a t d en g an si st em kar t u .9
1.7.5 Teknik Analisis Bahan Hukum An a li si s d i l a k u k an d a la m r an g ka u n t u k m en yel e sa i k a n p er m a sa lah an ya n g a d a d en g an m en g ga m bar k an a p a ya n g m en ja d i m a sa l ah ( d esk r i p si ) , m en jel a sk a n m a sal ah ( ek sp l a n a si ) , m en g k a ji p er m a sa lah an dar i bah an -ba h an h u k um ya n g t er ka i t ( eva l u a si ) d a n m em ber i k an ar g u m en t a si dar i h a si l eva l u a si t er sebu t , seh in g g a d i d a p a t k esi m p u l an m en g en a i p er soa l a n ya n g d i bah a s pa d a p en el i t i an in i .
7
Mukti Fajar, dan Yulianto Achmad, 2010, Dualisme Penelitian Hukum Normatif & Empiris, Pustaka Pelajar, Yogjakarta, h. 185-190
8
Ronny Hanitijo Soemitro, 2000, Metodologi Penelitian Hukum, Ghalia Indonesia, Jakarta, h. 24.
9
Bambang Waluyo, 2002, Penelitian Hukum Dalam Praktek, Sinar Grafika, Jakarta, h. 23
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 284 B AB II
T INJ AUA N UM UM T E NT ANG NO T ARIS, AK T A NO T ARIS DAN
SAK SI
2.1 Tinjauan Umum Tentang Notaris 2.1.1 Pengertian Dan Dasar Hukum Notaris
Men u r u t k et en t u an ya n g d i a tur d a l a m Pa sal 1 a ya t ( 1 ) UUJN men yatakan bah wa : “Notar is adalah p eja ba t u m u m ya n g ber wen an g un t u k m em bu a t a k t a ot en t i k d an k ewen an g an l a in n ya s e ba g a i m an a d im a k su d d a l am u n d an g - un dan g in i . ” 2.1.2 Kewenangan Notaris Ke wen an g an Not ar i s d i at ur d al am k et en t u an Pa sa l 1 5 UUJN P er u ba h an ya n g m en ya t a k a n ba h wa N ot a r i s b er wen an g m em bu a t Ak t a a u t en t i k m en g en ai sem u a p er bu a t an , p er jan ji a n , d a n p en et a p an ya n g d i h ar u sk an ol eh p er a t ur an p er un d an g - un dan g an d a n / a ta u ya n g d i k eh en d a k i ol eh ya n g b er k ep en t in g an u n t u k d in ya t a k a n d a l a m Ak ta a u t en t i k, m en ja m in k ep a st i a n t an g ga l p em bu a t a n Ak t a, m en yi m p a n Ak t a , m em ber i k an gr oss e, sa l i n an d an k u t i p an Ak t a, sem u an ya i t u sep a n jan g p em bu a t an Ak t a i t u t i d a k ju g a d i t u ga sk an at a u d i k ecu a l i k a n k ep a d a p eja ba t l a i n at a u or a n g l ain ya n g d i t et a p kan ol eh u n d an g - un dan g .
2.1.3 Tanggung Jawab Notaris
Men g en a i tan g g un g ja wa b n ot a r i s sel a k u p eja ba t u m u m ya n g b er h u bu n gan d en g an k eb en ar an m a t er i i l, d i bed a k a n m en ja d i em pa t p oi n ya k n i : T an g g un g ja wa b n ot a r i s se ca r a p er d a ta t er h a d a p k eb en ar an m a t er i i l t er h a d a p a k ta ya n g d i bu a t n ya ; T an g g un g ja wa b n ot a r i s seca r a p i dan a t er h a d a p k eben a r an m a t er i il d a l am a k t a ya n g d i bu a tn ya ; T an g g un g ja wa b n ot ar i s ber d a sa r kan PJN t er h a d a p k e ben a r an m a t er i i l da l am a k ta ya n g d i bu a t n ya ; T a n g g un g ja wa b n ot a r i s d a l a m m en ja l an k an t u ga s ja ba t a n n ya b er d a sar k an k od e et i k n ot ar i s.10
2.2 Tinjauan Umum Tentang Akta Notaris 2.2.1 Pengertian Akta Notaris
Men u r u t Su d i kn o Mer t ok u su m o “akta n otaris adalah akta oten tik yan g m er u p a k an al a t bu k t i t er t u l i s d en g an k ek u a t a n p em bu k t i a n sem p u r n a . In i b er ar t i ba h wa m a sih d i m un g kin k an d a p a t di l u m p uh kan ol eh bu k t i la wa n seh i n g ga h a ki m wen a n g un t u k membatalkann ya.”11 Ak t a n ot a r is m en ur u t k et en t uan ya n g d i at ur d a l am Pa sa l 1 a n g ka 7 UUJ N P er u ba h an men yatakan bah wa: “Akta Notar is ya n g sel a n ju tn ya d i s e bu t a k t a a d al ah a u t en t i k ya n g d i bu a t ol eh a t a u d i h a da p an n ot a r i s m en ur u t ben t u k d an t a t a car a ya n g d i t et a p k an d a l am u n d an g - un dan g in i . ”
2.2.2 Bentuk-Bentuk Akta Notaris
Ak t a - a k t a ya n g d i bu a t ol eh Not a r i s d a p a t m er u p a kan su a t u a k t a yan g memuat ” relaas” atau yan g m en g ur a i kan seca r a ot en t i k su a t u t in d a k an ya n g d i l a k u kan a ta u p un su a t u k ea d a a n ya n g d i lih a t a t a u di sa k si k an ol eh N ot a r i s i t u sen d ir i d a l am m en ja l an k an ja ba t a n n ya se ba g a i Not a r i s. d a p a t d i k et ah ui ba h wa a d a 2 ( d u a ) g ol on g a n a k ta n ot ar i s, ya k n i : 10
Nico, 2003, Tanggung Jawab Notaris Selaku Pejabat Umum, Centre For Documentation and Studies of Business Law, Yogjakarta, h. 21
11
Sudikno Mertokusumo, 1993, Mengenal Hukum Suatu Pengantar, Liberty, Yogjakarta, h. 149
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 285 1) akta yang dibuat “oleh” (door) Notaris
atau dinamakan “Akta Relaas” atau “akta pejabat“ (ambtelijke akten) sedangkan; 2) akta yang dibuat “dihadapan” (ten
overstaan) Notaris atau yang dinamakan
“Akta Partij” (partij akten);12
2.2.3 Syarat Akta Otentik
Su a t u a k t a d a p at d i sebu t s e ba g a i a k t a ot en t i k a p a bi l a t el ah m em en uh i u n sur seba g a i m a n a ya n g d i t en t u k an d a l a m Pa sal 1 8 6 8 KUHPer d a t a ya n g m en ya t a k a n su a t u a k t a ot en t i k i al ah “suatu akta yan g didalam ben tuk yan g d i t en t u k an ol eh un d an g - un d an g, d i bu a t ol eh a t a u d ih a d a pan p eg a wa i -p eg a wa i u m u m ya n g b er k u a sa un t u k i t u t em p at d im an a a k ta d i bu a tn ya . ” 2.2.4 Kekuatan Hukum Akta Otentik
Ha l t er p en t in g da l am ma sa lah k ek u a t a n p em bu k t i an su a t u a kt a ot en t i k i a lah k ek u a t an p em bu k t i an n ya ya n g l en g k a p. Bu k t i l en g k a p i al ah bu k t i ya n g sed em i k i a n seh in g g a h a k im m em p er ol eh k ep a st i a n ya n g cu k u p u n t u k m en ga bu l k a n a k i ba t h u k u m ya n g d i t un t u t ol eh p en g g u g a t, tan p a m en g ur an g i k em un g k in an a dan ya bu k t i t en t an g k eba l i k an n ya . Da r i d e fi n i si d i at a s ma k a d a pa t d i si m p u l k an ba h wa sek a l i p u n su a t u a k t a ot en t i k m em i li k i su a t u k ek u a t an p em bu k t i a n l en g k a p n a m un ti d a k t er t u t u p k em un g k in an un t u k su a t u p em bu k t i a n t en t an g k eba l i k a n n ya .13 2.3 Tinjauan Umum Tentang Saksi 2.3.1 Pengertian Saksi Se ca r a um u m sa k si m er u p a kan a l a t bu k t i ya n g sa h , h a l in i se ba g a i m an a t er can t um d a l am 12
G.H.S. Lumban Tobing, Op.cit, h. 51-52
13
Setiawan, 1992, Aneka Masalah Hukum dan Hukum Acara Perdata, Alumni, Bandung, h. 405 k et en t u an Pa sa l 1 8 6 6 KUHPer d a t a . Se ba g a i a l a t bu k t i ya n g sah , Sa k si a d a l ah Sese or a n g ya n g m em ber i k an k esa k si a n , ba i k d en g an l i san m a u p un se ca r a t er t u l i s a ta u t an da t an g an , ya k n i m en er an g k an a p a ya n g i a sa k si k a n sen dir i ( wa a rn e me n ) , ba i k i t u b er u p a p er bu a t a n at a u t in d a kan d ar i or a n g l a in a t a u su a t u k ea da an at a u p un su a t u k e ja d i a n .14 Men u r u t k et en t uan ya n g d i a t ur Pa sa l 1 Un d an g - Un d an g Nom or 1 3 T ah un 2 0 0 6 T en t an g Per l i n d un g an Sa k si dan Kor ba n men yatakan bah wa: “saksi adalah or a n g ya n g d a p a t m em ber i k an k et er a n gan g u n a k ep en t in g an p en yel i d i k a n , p en yi d i k a n , p en un t u t an , d a n p em er i k sa an d i si d an g p en g a d il an t en t an g su at u p er k ar a p i d an a ya n g i a d en g ar sen d ir i , i a l ih a t sen d ir i, dan/atau ia alami sen diri.”
2.3.2 Jenis-Jenis Saksi Ad a p u n jen i s - jen i s sa k si ya n g t er d a p at d a la m l a l u l in t a s h u k um at a u k eja d i a n ya n g b er k a i tan d en g an h u k um d a p a t d i g ol on g k an se ba g a i b er i k u t : sa k si a c h a rg e , sa k si a de c h a rg e, sa k si k e bet u l a n , sa k si sen ga ja , sa k si m ah k ot a , sa k si ber an ta i , sa k si an a k, sa k si p el a p or , sa k si k or ba n , Te st i mu n i u m d e a u d i t u . Dal am r u an g l in g k u p k en ot a r ia t an d i k en a l d u a m a ca m sa k si , ya i t u sa k si k en a l d an sa k si i n str u m en t air . Sa k si i n str um en t air d i wa ji bk a n ol eh h u k um u n t u k h a d ir p a d a p em bu a t an a kt a n ot ar i s. Sa k si k en a l a da l ah sa k si p en g en a l ya n g m em p er k en al k an p en g h a d a p k ep a d a n ot ar i s. Sa k si p en g en a l t er d ir i d ar i d ua or an g ya n g b er u m ur p a l in g sed i k i t 1 8 ( d el a p an 14
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 286 b el a s) t a h un at a u t el ah m en i kah d an
ca k a p m el a k u k an p er bu a t an h u k um 2.3.3 Tanggung Jawab Saksi
Ni l a i t an g g un g ja wa b a d a l a h sa lah sa t u n i l a i ya n g bi sa d i p et i k d ar i p el a k sa n aan h a k d an k ewa ji ba n se or a n g sa k si . Seor a n g sa k si ya n g b er sa k si d an m em ber i k an k et er an g an d i p en g a d i lan m en un ju k k an si k a p t an g g un g ja wa b ya n g sa n g at besa r d an m en d a la m. Tan g g un g ja wa b ba h wa a p a ya n g d i sa m p a i kan bu k a n b er d a sar k an i n t er ven si p i h a k la in , n am un b er d a sar k an k esa d a r an a k an k eh en d a k b e ba s u n t u k m en ya m p a i k an sesu a t u se ca r a ben a r ber d a sar k an n i la i -n i la i k em a n u si aan ya n g seb en ar n ya .15
B AB III
SAK SI INST RUM E NT AIR DAL AM PE M B UAT AN AK T A NO T ARIS 3.1 Pengaturan Hukum Saksi Instrumentair
Dalam Akta Notaris
K UHP er d a t a p a d a Bu k u k e em p a t Ba b k et i g a t en t a n g p em bu k t i an d an sa k si d a l a m Pa sa l 1 8 9 5 KUHPer d a t a , 1 9 0 2 K UHP er d a t a , d an Pa sa l 1 9 0 4 sa m p a i 1 9 1 2 KUHPer d a t a . Kem u d i an p en g a t ur an t en tan g sa k si ju g a t er d a pa t d i d a l am KUHA P, d i a n t ar an ya Pa sa l 1 a n g ka 2 6 , Pa sal 1 5 9 sa m pa i d en g an Pa sa l 1 8 5 KUHA P. Men u r u t k et en t u an ya n g d i at ur d al a m Pa sa l 1 an g k a 2 6 KUHAP men yatakan bah wa : “saksi a d a l ah or an g ya n g d a p a t m em ber i k an k et er a n gan g u n a k ep en t in g an p en yi d i k a n , p en un t u tan d an p er a d il an t en t an g su at u p er k ar a p i d an a ya n g i a d en g ar sen d ir i, i a lih a t sen d ir i d an i a a l a mi sen d i r i . Sa k si ju g a m er u p a k an
15
Frans Magnis Suseno, 1987, Etika Dasar; Masalah-Masalah Pokok Filsaat Moral, Kanisius, Yogjakarta, h. 40
alat bukti yan g sah .” Demikian pula t en t an g sa k si d ia t ur ju g a d i d a l am Pa sa l 4 0 UUJN Per u ba h a n d an d i d a l a m Pa sa l 2 0 sa m pa i Pa sa l 2 4 Per a t ur an Ja ba t an Not a r i s. Pa d a r an ah h u k u m k en ot a r i at an , d a l a m p er esm i an su a t u a k ta Not a r i s, d i k en a l 2 sa k si , ya i t u sa k si k en a l ( sa k si t est a m en t er ) dan sa k si i n str um en t air . Sa k si In str um en ta ir a d a l ah sa k si ya n g ya n g h ar u s h a d ir d a l a m p em bu a t a n su a t u a kt a , d a l am a r t i p em ba ca a n d an p en an da t an gan an su a t u a k t a. Sed a n g k an sa k si k en a l at a u sa k si a t t e st e re n d a da l ah sa k si ya n g m em p er k en a l kan p en gh a d a p k ep a d a Not a r i s k a r en a p en gh a d a p t er sebu t t i d a k m em p u n ya i i d en t it a s at a u i d en t i ta sn ya d i r a g u kan ol eh Not a r i s. Da n h a l in i h ar u s d i ca n t u m k an d a l am a k t a . Da la m p em bu a t an a k t a Not ar i s, k eh a d ir an sa k si a da l ah m er u pa k an sa l ah sa t u s ya r a t sa h n ya su a t u a k t a . Sa k si ya n g m en gh a d ir i , m en ya k si k a n d a n m en an d at an g an i a kt a a d a lah sa k si i n str um en t air .16 Pa r a sa k si in st r um en ta ir t i d ak b er t an g g un g ja wa b t er h a d a p i si a kt a i t u . Ol eh un d an g - un d an g ti d a k d i wa ji bk a n se ca r a t eg a s k ep a d a p ar a sa k si u n t u k m er ah a si a k an i si a kt a t er sebu t , s eh in g g a t er h a d a p par a sa k si i n str um en t air in i ti d a k d a pa t d i ber l a k u k an k et en t u an da l am Pa sa l 3 2 2 K UHPi d a n a . Sa k si i n str um en ta ir d a l a m k ed u d u k an n ya s e ba g a i sa k si t i d a k m en ja ba t su a t u ja ba t a n at a u p ek er ja a n se ba g a i ya n g d i m a k su d d a l a m p a sal t er sebu t . Ol eh k a r en a i t u a p a bi l a sa k si i n str um en ta ir m em b oc or k a n i si dar i su a t u a k t a, 16
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 287 m a k a p er bu a t an t er sebu t m er u p a k an
su a t u p er bu a t an m el a wa n h u k um se ba g a i m an a ya n g d i m a k su d d a l am Pa sa l 1 3 6 5 KUHP er d a t a.17
3.2 Syarat-Syarat Saksi Instrumentair Dalam Akta Notaris
Di d a l am Pa sa l 4 0 UUJ N Per u ba h an t er sebu t t el a h jel a s d i a t ur m en g en ai sa k si da l am p er esm i an d an p em bu a t a n a k t a n ot ar i s ya n g ber u p a p er s ya r a t an ba g i p ar a sa k si. Ad a p un k et en t u an ya n g d i at ur d a l am Pa sa l 4 0 UUJNP er u ba h an , un t u k m en ja d i sa k si d i an t ar an ya s e ba g a i ber i k u t :
(1) Setiap Akta yang dibacakan oleh Notaris dihadiri paling sedikit 2 (dua) orang saksi, kecuali peraturan perundang-undangan menentukan lain.
(2) Saksi sebagaimana dimaksud pada ayat (1) harus memenuhi syarat sebagai berikut: a. paling rendah berumur 18 (delapan
belas) tahun atau sebelumnya telah menikah;
b. cakap melakukan perbuatan hukum; c. mengerti bahasa yang digunakan
dalam Akta;
d. dapat membubuhkan tanda tangan dan paraf; dan
e. tidak mempunyai hubungan perkawinan atau hubungan darah dalam garis lurus ke atas atau ke bawah tanpa pembatasan derajat dan garis ke samping sampai dengan derajat ketiga dengan Notaris atau para pihak.
(3) Saksi sebagaimana dimaksud pada ayat (1) harus dikenal oleh Notaris atau diperkenalkan kepada Notaris atau diterangkan tentang identitas dan kewenangannya kepada Notaris oleh penghadap.
(4) Pengenalan atau pernyataan tentang identitas dan kewenangan saksi dinyatakan secara tegas dalam Akta.
3.3 Kedudukan Hukum Saksi
Instrumentair Bagi Keotentikan Akta Notaris Ked u d u k a n sa k si a kt a Not ar i s t en t un ya b er bed a d en g a n k ed u d u k an sa k si p a d a um u mn ya ya n g m er u pa k an sa k si ya n g m en d en g ar dan / at a u 17
G.H.S Lumban Tobing, Op.cit, h. 170
m el i h a t sen d ir i su a t u p er i st i wa ya n g t er ja d i . C on t oh n ya d a l a m su a t u p er i st i wa j u a l b el i , sa k si u m umn ya a d a l ah ya n g m el ih a t t er ja d in ya p en yer a h an u an g d ar i p em b el i d a n p en yer a h an bar an g d ar i p en ju a l . T et a p i p a d a sa k si a k t a, bi sa sa ja p em b el i t el a h m el a k u kan p en yer ah an u a n g seca r a tr an sfer k ep a d a p en ju a l , d a n p a d a sa a t p en an d at an g an an a kt a ju a l b el i , p em bel i h a n ya m en u n ju k k an bu k t i t r an sfer se ba g a i bu k t i t el a h d i l a k u k an n ya p em ba ya r an k ep a d a p en ju a l . Dem i k i an ju g a d a la m h a l p em ba ya r an p a ja k p en ju a l an dan p a ja k p em b el i a n . Par a p ih a k m un g kin sa ja h an ya m em p er l ih a t kan bu k t i p em ba ya r an p a ja k - p a ja k t er se bu t . Ma k a d a l am h a l in i sa k si a k t a ti d a k m el i h a t sen d ir i seca r a fi si k d an ti d a k m en g et ah u i t en t an g p en yer a h an u an g t er sebu t . D en g an k a ta l ain , k ed u d u k an sa k si i n str um en ta ir a da l ah un t u k m em en uh i sya r a t for m a l d ar i su a t u a k t a . Ked u d u k a n sa k si in str u m en t air se ba g a i sa l ah sat u sya r a t for m a l su a t u a k t a Not ar i s d i sebu t k a n d al a m Pa sa l 3 8 a ya t ( 4 ) h ur u f c Un d an g - un d an g Nom or 3 0 T ah un 2 0 0 4 T en t an g Ja ba t a n Not ar i s ba h wa p a da a kh ir at a u p en u t u p a k ta h ar u s m em u at n am a l en g k a p , t em p a t d an t an g g al l ah ir , p ek er ja a n , ja ba t an , k eed u d u k a n , d an t em p a t tin g g a l d ar i t i a p -t i a p sa k si . Ket i k a s ya r a t f or m a l in i ti d a k d i p en uh i , a k t a t er sebu t t er d eg r a d a si k ed u d u k a n n ya m en ja d i k ek u a t a n p em bu k t i a n se ba g a i a k t a d i ba wa h t an g an . Ber d a sar k an ur a i an d ia t a s m a k a da p a t di k et ah u i m en g en a i k ed u d u k a n sa k si in st r um en t a ir d a l am
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 288 su a t u a k ta Not a r i s bah wa k eb er a d a an sa k si i n str u m en t ai r da l am su a t u a kt a n ot ar i s m en ja d i sa l ah sa t u s ya r a t f or m a l un t u k m em bu a t su a t u a kt a n ot ar i s m en ja d i a k ta ot en t i k se ba g a i m an a ya n g t el ah d i am an at k an ol eh Pa s a l 1 8 6 8 K UHP er d a t a d an ju g a Pa sa l 4 0 a ya t ( 1 ) UUJN Per u ba h a n . Ak t a Not a r i s d i sebu t se ba g a i a k t a Not a r i s ya n g l en g k a p a p a bi l a sem u a s ya r a t f or m a l di p en uh i, seh in g g a a kt a Not a r i s t er sebu t m em p u n ya i k ek u a t a n p em bu k t i a n sem p u r n a , dan k ed u d u k an sa k si a k t a ya n g m er u p a k an sa lah sa t u s ya r a t f or m a l d al a m su a t u a kt a Not a r i s d a p a t d i p er t an g g un g ja wa bk a n se ca r a h u k u m. Da l a m k a i tan n ya d en g an k e wa ji ba n Not a r i s un t u k m er ah a sia k an i si a k t a seba g a i m an a di a t ur d a l am k et en t u an Pa sa l 1 6 a ya t ( 1 ) h ur u f l UUJN P er u ba h an k ed u d u k a n sa k si i sn tr um en t air ya n g m en ja d i s ya r a t sah n ya su a t u a k t a un t u k di sebu t s e ba g a i a k t a ot en t i k bu k a n l ah su a t u p el a n g g ar an . Ked u d u k a n sa k si i n str um en t air m er u p a k an sa t u -k esa t u a n d al a m sebu a h a -k t a Not ar i s, sa k si i n str um en t air ya n g ber a sa l d ar i k a r ya wa n Not a r i s d a la m pr a k t ekn ya d i l a p an gan t i d a k lah sel a l u k a r ya wa n ya n g m en g et i k a k ta p ar a pih a k t er sebu t . T i d a k jar an g kar ya wa n ya n g m en ja d i sa k si d a l a m p en an da t an gan an d a n p em ba ca a n a kt a t er sebu t m en g et ah u i seba t a s p a d a sa a t k e ja d i a n t er sebu t b er l an g sun g sa ja . Seh i n g g a k a r ya wa n n ot ar i s d al a m k ed u d u k an n ya se ba g a i sa k si i n str um en ta ir ti d a k b er k e wa ji ba n u n t u k m en gin g a t i si a kt a t er sebu t d a l a m in g at an n ya . Sep a n ja n g sa k si i n str u m en t a ir t er sebu t t i d a k m el a k u k an p er bu a t an ya n g m el a wa n h u k u m d a la m tu g a sn ya se ba g a i k a r ya wa n n ot ar i s un t u k m en g et i k a kt a p a r a p ih a k , m a k a k eber a d a an n ya d a l a m su a t u a k t a n ot a r i s t i d a kl ah b er t en tan g an d en gan k et en t u an Not a r i s wa ji b m er ah a si a k an i si a k t a. Men ur u t p en u l i s, sa k si in st r um en t a ir p un seca r a t i d a k lan g su n g ju g a ber k ewa ji ba n u n t u k m er ah a si a k an i si a k t a t er sebu t g u n a m el in d un g i k ep en tin g an dar i p a r a p ih a k d al a m a kt a di m a k su d .
B AB IV
T ANG G UNG J AW AB SAK SI INST RUM E NT A IR DAL AM AK T A
NO T ARIS
4.1 Saksi Instrumentair Dalam Proses Atau Peresmian Akta Notaris
Sa k si ya n g d i can t u m kan d al am a k t a Not a r i s a da l ah sa k si i n str um en t air , ya i t u sa k si ya n g h a d ir p a d a sa a t p em bu a t a n a k t a, m em bu bu h k an t an d a t an gan m er ek a , m em ber i k a n k esa k si a n t en t an g k e ben a r an a d an ya d i l a k u k an d an d i p en uh in ya f or m a l it a s - f or m a li t a s ya n g d ih ar u sk an ol eh un d an g - un d an g, ya n g d i sebu t k a n d a la m a k t a i t u d an ya n g d i sa k si k an ol eh p ar a sa k si i t u. Den g a n k a ta l ain , sa k si in str um en ta ir i n i l ah ya n g m en ya k si k a n a p a k ah a kt a t er sebu t d a l a m p er esm i a n n ya ya i t u a p a k ah t el ah d i su su n , d i ba ca k a n d an d i t an d a tan g an in ya , t el ah d i la k u k an d en g an ben ar ol eh Not ar i s.18 Da l a m p em bu a t an su a t u a k ta Not a r i s, k eb er a d a an sa k si - sa k si a d al ah m u t l a k. Ji k a su a t u a k t a Not a r i s t i d a k m el i ba t k a n sa k si - sa k si m a k a a kt a t er sebu t a d a l a h bu k a n a kt a ot en t i k, 18
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 289 m el a in k an su a t u a k t a ya n g b er k ek u a t an se ba g a i a k t a ya n g d i bu a t d i ba wa h tan g a n . Not a r i s a l am p er esm i a n a kt an ya , h ar u s m em ba ca k a n a k t a t er sebu t d i d ep a n p ar a p en gh a d a p d a n p ar a sa k si , u n t u k k em u d i an d i t an d a tan g an i ol eh p ar a p ih a k d an p a r a sa k si t er sebu t . Ha l i n i ju g a d i jel a sk a n d a la m Pa sal 4 0 UUJN Per u ba h an d i jel a sk an ba h wa set i a p a k t a ya n g d i ba ca k a n ol eh Not a r i s d i h a d ir i ol eh p a l in g sed i k i t 2 ( d u a ) or a n g sa k si . Na m un d en g an d em i k i an bu k an b er ar t i par a sa k si in str um en ta ir ti d a k m en g er ti sa m a sek a l i t er h a da p i si su a t u a k t a. Sa k si in str u m en t a ir ya n g ju g a a d a l ah k ar ya wa n Not a r i s jel a s m en g et ah u i for m a li t a s - for m a l i ta s ya n g d i l a k u k an da l am h a l p em bu a t an a kt a t er sebu t . Ka r ya wa n n ot ar i s ba i k ju g a se ba g a i sa k si i n str um en ta ir ber p er an se ja k p en g u m p u l an d at a - d at a p en d u k u n g d ar i a k t a t er sebu t , p em ba ya r an seg a l a bi a ya - bi a ya ya n g b er h u bu n gan d en g an p em bu a t an a k t a, ba h k an sa m pa i d en gan p en g et i k an d an p en ya k si a n p em ba ca a n d an p en an d a tan g an an a k ta , pa r a sa k si i n str um en t air in i san g a t m em ah am i seg a l a se su a t u ya n g t er d a p a t d a l am a k t a i t u . Ta p i h a l in i ti d a k m en ye ba bk a n p ar a sa k si t er sebu t m en ja d i ber t a n g g un g ja wa b a k a n seg a l a sesu a t u ya n g n an t in ya a k a n t er ja d i t er h a d a p a kt a. Ka r en a sa k si i n str um en t air in i h an ya m en ya k si k a n a p a k ah n ot a r i s t el ah m en ja lan k an s ya r a t - s ya r a t for m a l i ta s p em bu a t a n su a t u a k ta p a da sa a t p em bu a t an a kt a t er sebu t .
4.2 Hak dan Kewajiban Saksi
Instrumentair Dalam Akta Notaris I m p l em en t a si p er a t ur an un t uk p er l in d un g an sa k si da l am m em ber i k an p er l in d un g an h u k u m k ep a d a k ar ya wa n n ot ar i s se ba g a i sa k si i n str um en ta ir ya n g ju g a m en ja d i sa k si d a la m pr oses p er a d i lan su a t u p er k ar a p i dan a a d al ah d i a t ur d a l am k et en t u an Pa sa l 2 9 j o Pa sa l 3 0 UU P er l i n d un gan Sa k si d an Kor ba n . k ar ya wa n n ot ar i s seba g a i sa k si d a l a m su a t u pr ose s p er k ar a p i d an a a k an m en d a p at k an p er l in d un g an d ar i LPSK t er h a da p h a k -h a kn ya s e ba g a i sa k si , d i an t ar an ya a d a l ah p er l in d un g an t er h a da p h a k u n t u k be ba s d a r i an ca m an at a u t ek a n an p a d a sa a t m em ber i k an k esa k si a n d i da l am p en ga d i l an un t u k su a t u pr ose s p er k a r a p i d an a . Dar i u r ai an t er sebu t t er l ih a t bah wa Un d a n g - Un d an g Nom or 1 3 T ah un 2 0 0 6 t en tan g Per l in d un g an Sa k si d an Kor ba n m em b er i k an p er lin d un g an h u k u m k ep a d a k ar ya wa n n ot ar i s se ba g a i sa k si d a l a m su a t u p r oses p er a d i lan p er k ar a p i d an a . Kewa ji ba n u n t u k m er ah a sia k an i si a k ta d an k et er a n gan ya n g d i p er ol eh in i b er t u ju a n un t u k m el in d un g i k ep en t i n gan ma s ya r a k at , kh u su sn ya p a r a p ih a k ya n g p er bu a t an h u k umn ya d i k on st an t ir d al am a k ta ot en t i k t er sebu t . Ber d a sa r k an h al t er sebu t , m a k a d a pa t d i si m p u l kan ba h wa ya n g b er k e wa ji ba n u n tu k m er ah a si a k an i si a k t a dan k et er an gan ya n g d i p er ol eh d a l a m p em bu a t an a kt a bu k an h an ya Not a r i s sa ja , m el ain k an sem u a ya n g a d a d i d a l a m r u an gan p a d a sa a t
v e rl i d j e n a kt a , t er m a su k p ar a sa k si
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 290 4.3 Tanggung Jawab Saksi Instrumentair
Akta Notaris
Banyak Notaris dalam prakteknya yang menjadikan karyawannya sebagai saksi instrumentair, apabila memang memenuhi persyaratan yang ditentukan oleh Undang-Undang, dalam hal ini diatur dalam pasal 40 ayat (2) UUJN. Dalam hal melakukan pengetikan dan penyusunan rancangan akta, karyawan notaris bertanggung jawab terhadap hasil pengetikan tersebut telah sesuai dengan rancangan. Sedangkan dalam melakukan pencocokan identitas, nama dari orang - orang yang dicantumkan dalam akta itu harus benar – benar sama dengan orang - orang yang bertindak sebagai penghadap pada pembuatan akta itu; mereka yang nama - namanya disebut dalam akta itu harus sesuai dengan orang - orang, sebagaimana mereka itu dikenal di dalam masyarakat; nama – nama yang disebutkan dalam akta itu benar- benar dipakai oleh orang - orang yang bersangkutan. Oleh karena itu sebagai karyawan notaris harus mampu mencocokkan identitas dari orang - orang yang akan disebut dalam akta sebelum pembuatan akta diresmikan, dalam hal ini pencocokkan identitas tersebut menjadi tanggung jawab karyawan yang bersangkutan, namun tidak terlepas juga dari petunjuk dan arahan notaris.
Dalam peresmian akta, karyawan notaris memiliki tanggung jawab terhadap apa yang diperintahkan atau ditugaskan atau diminta oleh notaris. Dalam hal ini karyawan notaris ditugaskan atau diminta untuk menjadi saksi dalam peresmian akta. Karyawan notaris yang menjadi saksi instrumentair wajib hadir dalam peresmian akta untuk menyaksikan peresmian akta tersebut yaitu pembacaan akta oleh notaris dan penandatanganan akta oleh para penghadap, notaris dan para saksi. Dengan demikian karyawan notaris tidak bertanggung jawab
terhadap isi akta yang ditandatanganinya sebagai saksi, mengingat dari sifat kedudukannya sebagai karyawan yang hanya ditugaskan oleh notaris yaitu hanya sebatas untuk mempersiapkan akta tersebut.
Para saksi instrumentair termasuk para karyawan Notaris yang kebetulan menjadi saksi instrumentair, tidak bertanggung terhadap isi akta. Notarislah yang tetap bertanggung jawab akan isi akta tersebut, walaupun untuk sahnya suatu akta disyaratkan adanya saksi, sebagaimana diatur dalam ketentuan pasal 40 ayat (1) UUJN. Tanggung jawab saksi instrumentair dalam hal ini hanya sebatas meyaksikan peresmian akta Notaris tersebut. Akan tetapi tidak bertanggung jawab atas isi akta tersebut. Para saksi tidak perlu harus mengerti apa yang dibacakan itu dan juga bagi mereka tidak ada kewajiban untuk menyimpan isi dari akta itu dalam ingatannya.19
B AB V PE NUT U P 5 . 1 Ke si mp ul a n
1. Saksi instrumentair dalam kaitannya dengan adanya kewajiban notaris untuk merahasiakan segala sesuatu yang berkenaan dengan akta yang dibuatnya dalam Pasal 16 ayat (1) huruf f UUJN Perubahan, oleh undang-undang tidak diwajibkan secara tegas kepada para saksi untuk merahasiakan isi akta tersebut, sehingga terhadap para saksi instrumentair ini tidak dapat diberlakukan ketentuan dalam Pasal 322 KUHPidana. Saksi instrumentair dalam kedudukannya sebagai saksi tidak menjabat suatu jabatan atau pekerjaan sebagai yang dimaksud dalam pasal tersebut. Oleh karena itu apabila saksi instrumentair membocorkan isi dari suatu
19
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 291 akta, maka perbuatan tersebut merupakan
suatu perbuatan melawan hukum.
2. Sesuai dengan ketentuan Pasal 16 ayat (1) huruf m UUJNPerubahan yang menyatakan kewajiban notaris untuk membacakan akta dihadapan penghadap dengan dihadiri paling sedikit 2 (dua) orang saksi, maka apabila dikaitkan dengan tanggungjawab saksi instrumentair dalam akta notaris maka saksi instrumentair yang berasal dari karyawan notaris dalam hal melakukan pengetikan dan penyusunan rancangan akta, karyawan notaris bertanggung jawab terhadap hasil pengetikan tersebut apakah telah sesuai dengan rancangan. Sedangkan dalam melakukan pencocokan identitas, nama dari orang - orang yang dicantumkan dalam akta itu harus benar – benar sama dengan orang - orang yang bertindak sebagai penghadap pada pembuatan akta itu. Dalam peresmian akta, karyawan notaris memiliki tanggung jawab terhadap apa yang diperintahkan atau ditugaskan atau diminta oleh notaris. Dalam hal ini karyawan notaris ditugaskan atau diminta untuk menjadi saksi dalam peresmian akta. Dengan demikian karyawan notaris tidak bertanggung jawab terhadap isi akta yang ditandatanganinya
sebagai saksi, mengingat dari sifat kedudukannya sebagai karyawan yang hanya ditugaskan oleh notaris yaitu hanya sebatas untuk mempersiapkan akta tersebut. 5 . 2 Sa r a n
1. Untuk menjaga kerahasiaan suatu akta notaris seharusnya Undang-Undang Jabatan Notaris juga mengatur mengenai kewajiban dari saksi instrumentair untuk menjaga kerahasiaan dari akta notaris tersebut, hal ini tentunya untuk menghindari terjadinya permasalahan dikemudian hari terkait dengan kebocoran dari isi akta tersebut kepada pihak-pihak lain yang tidak bertanggungjawab.
2. Karyawan notaris yang hanya bertanggungjawab terhadap formalitas akta tentunya harus mendapatkan perlindungan hukum yang jelas apabila kemudian saksi instrumentair tersebut harus menjadi saksi dalam suatu proses pengadilan atas akta Notaris yang mencantumkan namanya sebagai saksi instrumentair, hal ini karena belum tentu saksi instrumentair yang dicantumkan dalam akta tersebut adalah karyawan notaris yang sama yang juga mengetik dan mengetahui detail dari isi akta notaris tersebut.
DAFT A R PUST AK A Buku-buku:
Bambang Waluyo, 2002, Penelitian Hukum Dalam Praktek, Sinar Grafika, Jakarta
Frans Magnis Suseno, 1987, Etika Dasar; Masalah-Masalah Pokok Filsaat Moral, Kanisius, Yogjakarta G.H.S., Lumban Tobing, 1999, Peraturan Jabatan Notaris, Erlangga, Jakarta
Mukti Fajar, dan Yulianto Achmad, 2010, Dualisme Penelitian Hukum Normatif & Empiris, Pustaka Pelajar, Yogjakarta
Nico, 2003, Tanggung Jawab Notaris Selaku Pejabat Umum, Centre For Documentation and Studies of Business Law, Yogjakarta
Peter Mahmud Marzuki, 2008, Pengantar Ilmu Hukum, Kencana Pranada Media Group, Jakarta Ronny Hanitijo Soemitro, 2000, Metodologi Penelitian Hukum, Ghalia Indonesia, Jakarta Setiawan, 1992, Aneka Masalah Hukum dan Hukum Acara Perdata, Alumni, Bandung Soerjono Soekanto, 2000, Pengantar Penelitian Hukum, UI Press, Jakarta
Jurnal Ilmi ah P rodi Magister Kenot ariatan, 2015 - 2016 292 Sudikno Mertokusumo, 1993, Mengenal Hukum Suatu Pengantar, Liberty, Yogjakarta
T an Th on g Ki e, 2 0 0 0, St u d i Not a r i at & Ser ba Ser bi Pr a k t ek Not a r i s , I ch t iar Bar u Va n Hoe v e, Ja k a r ta
W. Sommermeijer, 2003, Tanggung Jawab Hukum, Pusat Studi Hukum Universitas Parahyangan, Bandung
Majalah:
Su d i k n o Mer t ok u su m o, 2 0 0 4 , Ar t i Pen em u an Hu k u m Ba g i Not a r i s , Ma ja l ah Ren voi , Nom or 1 2 , t an g g al 3 Mei 2 0 0 4