RERAWATAN DIALEK BASA BALI RING TEMBANG POP BALI:
STUDI KASUS SAJERONING TEMBANG POP BALI MAMURDA
“CIRI-CIRI” KEKAWIAN YONG SAGITA MIWAH “BALI UNITED”
KEKAWIAN KRISNA SURYA PURPA KASOBYAHANG ANTUK DI
UBUD BAND
Ni Putu Diana Sari
1, Sang Ayu Putu Sriasih
1, Ida Bagus Putra Manik Aryana
2Jurusan Pendidikan Bahasa Bali
Universitas Pendidikan Ganesha
Singaraja, Indonesia
e-mail:
{dhiianasari@gmail.com, sap.sriasih@yahoo.com,
putramanikaryana@gmail.com}@undiksha.ac.id
Kuub
Tetilikan sane mamurda Rerawatan Dialek Basa Bali ring Tembang Pop Bali: Studi Kasus Sajeroning Tembang Pop Bali Mamurda “Ciri-ciri” Kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” Kekawian Krisna Surya Purpa Kasobyahang antuk Di Ubud Band puniki matetujon nlatarang indik (1) rerawatan wangun dialek basa Bali miwah (2) ceciren wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” kekawian Krisna Surya Purpa Kasobyahang antuk Di Ubud Band. Tetilikan puniki marupa tetilikan
deskriptif kualitatif. Data sajeroning tetilikan puniki kapupulang antuk (1) kramaning
dokumentasi sane nganggen piranti kartu data miwah (2) kramaning sadu wacana sane nganggen piranti pedoman sadu wacana. Data sane sampun kapolihang, katureksain antuk paletan data tureksa, minakadi (1) reduksi data, (2) nyorohang data, (3) pangwedar data, miwah (4) pamicutet. Pikolih miwah tetepasan sajeroning tetilikan, marupa (1) rerawatan wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” ngunggahang Dialek Bali Dataran nganutin wewidangan 8 kabupaten sajebag jagat Bali miwah (2) ceciren wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” kacihnayang antuk kosa kata, tata suara, miwah tata basa. Tetilikan puniki prasida kaanggen sepat siku-siku sajeroning nelebang kaweruhan dialek basa Bali, prasida kaanggen nyantenang pawiwit pamaos dialek basa Bali, miwah prasida kaanggen nyantenang tembang
pop Bali pinaka piranti peplajahan indik dialek basa Bali.
Kruna jejaton: rerawatan, ceciren, dialek, tembang pop
Abstrak
Penelitian dengan judul Rerawatan Dialek Basa Bali ring Tembang Pop Bali: Studi Kasus
Sajeroning Tembang Pop Bali Mamurda “Ciri-ciri” Kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” Kekawian Krisna Surya Purpa Kasobyahang antuk Di Ubud Band bertujuan mendeskripsikan
tentang (1) gambaran struktur dialek bahasa Bali dan (2) ciri-ciri struktur dialek bahasa Bali dalam lagu pop Bali “Ciri-ciri” karya Yong Sagita dan “Bali United” karya Krisna Surya Purpa yang dipopulerkan oleh Di Ubud Band. Penelitian merupakan penelitian deskriptif kualitatif. Hasil dalam penelitian ini dikumpulkan melalui (1) metode dokumentasi yang menggunakan kartu data dan (2) metode wawancara yang menggunakan pedoman wawancara. Data yang telah dikumpulkan, dianalisis dengan beberapa tahap, yaitu (1) reduksi data, (2) klasifikasi data, (3) deskripsi data, dan (4) kesimpulan. Hasil dan pembahasan dalam penelitian ini, berupa (1) gambaran strukutr dialek bahasa Bali dalam lagu pop “Ciri-ciri” dan “Bali United” menggambarkan Dialek Bali Dataran berdasarkan wilayah 8 kabupaten di Bali dan (2) ciri-ciri
struktur dialek bahasa Bali dalam lagu pop “Ciri-ciri” dan”Bali United” menampilkan ciri-ciri (1) kosa kata, (2) pengucapan atau aksen, dan (3) struktur bahasa. Penelitian bermanfaat untuk dijadikan sebuah teori dalam mempelajari dialek bahasa Bali, dapat menentukan asal penutur
dialek bahasa Bali, dan menjadikan lagu pop Bali sebagai sebuah media pembelajaran dialek
bahasa Bali.
Kata kunci: gambaran, ciri-ciri, dialek, lagu pop
Abstract
This research of Rerawatan Dialek Basa Bali ring Tembang Pop Bali: Studi Kasus Sajeroning
Tembang Pop Bali Mamurda “Ciri-ciri” Kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” Kekawian Krisna Surya Purpa Kasobyahang antuk Di Ubud Band aims to describe: (1) the structure of
Balinese dialect and (2) the characteristics of Balinese dialect structure in Balinese pop songs “Ciri-Ciri” by Yong Sagita and “Bali United” by Krisna Surya Purpa of Di Ubud Band. This research is descriptive qualitative research. The result of this research was gathered through (1) documentation method which used data card and (2) interview method which used interview guidance. The data was gathered and analyzed through some steps, namely (1) data reduction, (2) data classification, (3) data description, and (4) conclusion. The result and discussion of this research are in the form of (1) description of Balinese dialect structure in Balinese pop songs “Ciri-Ciri” and “Bali United” which illustrate Balinese dialect based on 8 Bali’s regencies and (2) the characteristics of Balinese dialect structure in Balinese pop songs “Ciri-Ciri” and “Bali United”, such as (1) vocabulary, (2) pronunciation or accent, and (3) the language structure which constructs those dialects from each region. This research can be used as a theory in the study of Balinese dialect, determined the dialect speakers of Balinese language, and make pop songs Bali as a medium of learning Balinese dialect.
Keywords: illustration, characteristics, dialect, pop songs
PURWAKA
Negara Indonesia madue wangun
panagara jimbar sane kaiter antuk
makudang-kudang pulo mawit saking pulo Sumatra kantos Papua. Sajeroning pulo-pulo punika wenten makudang-kudang suku, inggih punika suku Jawa, Sunda, Madura, Sasak, Bali, miwah sane tiosan. Soang-soang suku ngagem sima dresta utawi budaya sane mabinayan sakadi kawentenan basa daerah sane kagamel antuk soang-soang suku inucap. Kabaos wenten sawatara 800 (domas) basa daerah sane nglimbak ring Negara Indonesia (Geriya, 2011:1). Basa daerah sane matiosan sajeroning soang-soang suku inucap ngunggahang tata cara mabebaosan sane taler mabinayan. Tata cara mabebaosan punika ngamedalang makudang-kudang dialek sajeroning basa
Indonesia. Indik kawentenan inucap
kakantenang ri kala soang-soang suku mabebaosan nganggen basa Indonesia.
Bebaosan suku Jawa mabasa Indonesia pastika mabinayan ring bebaosan suku Sunda, Batak, Bali, miwah sane tiosan ri
kala mabebaosan nganggen basa
Indonesia.
Kahanan sakadi ring panagara
Indonesia inucap taler prasida
kajantenang ring jagat Bali sane madue makudang-kudang wewidangan turmaning kapalih dados 9 kabupaten miwah kota,
inggih punika Kabupaten Badung,
Buleleng, Jembrana, Karangasem,
Tabanan, Klungkung, Bangli, Gianyar, miwah Kota Denpasar. Krama sane jenek ring wewidangan jagat Bali akehan saking suku utawi etnis Bali, inggih punika krama Bali Aga miwah Bali Dataran, sane ngagem budaya Bali manut sima dresta soang-soang. Parindikan puniki prasida kajantenang sajeroning parikrama ngagem basa Bali pinaka sinalih tunggil wangun budaya Bali. Ring parikrama puniki, wangun basa Bali nglimbak marupa
wangun Basa Bali Aga miwah Basa Bali Dataran sajeroning Basa Bali Kapara (Jendra, 2006:5). Wangun basa punika taler nglimbak nganutin wewidangan jagat Bali sajeroning kabupaten miwah kota inucap. Wangun basa Bali sakadi punika salanturnyane kabaos dialek sajeroning tata basa Bali.
Wangun dialek basa Bali sakadi sane sampun kabaosang antuk Jendra (2006: 5) ring ajeng, salanturnyane kajantenenang marupa wangun Dialek Bali Aga miwah Dialek Bali Dataran sane madue ceciren (karakteristik) soang-soang pinaka sinalih tunggil cihna (ciri khas) sajeroning basa Bali (Granoka, 1996:16). Kawentenan dialek basa Bali punika taler nyihnayang pawiwit pamaos nganutin sima dresta ring desa pakraman
soang-soang pamaos (Sedeng, 2010:3).
Parindikan puniki prasida kajantenang sajeroning wangun bebaosan krama Bali
sane mabinayan, sakadi wangun
bebaosan krama Bali sane magenah ring
wewidangan gunung pastika pacang
mabinayan ring wangun bebaosan krama Bali sane magenah ring dataran utawi kota. Punika taler wangun bebaosan krama ring Kabupaten Badung pastika pacang mabinayan ring wangun bebaosan krama saking kabupaten sane tiosan. Dialek sane mabinayan punika boya ja ngawinang basa Baline kaon, sakewanten sangkaning pabinayan dialek punika, basa Bali prasida akeh madue rerasmen sane prasida ngardi kaasrian wangun basa Baline kantos mangkin.
Dialek Bali Aga miwah Dialek Bali
Dataran prasida kajantenang ring
wewidangan soang-soang. Dialek Bali Aga (ketahnyane ring pegunungan) prasida kajantenang ring kabupaten-kabupaten sane madue wewengkon Desa Bali Aga, sakadi ring Desa Tenganan miwah
Bugbug sajeroning Kabupaten
Karangasem, ring Desa Trunyan miwah Songan sajeroning Kabupaten Bangli, ring
Desa Tihingan miwah Seminyak
sajeroning Kabupaten Badung, ring Desa Batungsel sajeroning Kabupaten Tabanan,
punika taler ring Desa Tigawasa,
Sidatapa, miwah Cempaga sajeroning Kabupaten Buleleng. Dialek Bali Dataran madue kekuwub sane jimbar turmaning
nglimbak ring sajebag jagat Bali. Indike sakadi punika sane ngawinang Dialek Bali Dataran kaloktah pinaka bebantangan sajeroning ngwangun basa Bali Baku ring basa Bali Kapara (Granoka, 1996:8).
Dialek Bali Aga miwah Dialek Bali Dataran madue ceciren sane prasida
nyantenang pabinayan soang-soang,
minakadi (1) kawentenan kecap aksara suara, (2) kawentenan wangun sor singgih basa, miwah (3) kawentenan wangun kruna (Granoka, 1996:10). Sajeroning ceciren kapartama, kakantenang wenten pabinayan kecap aksara suara /a/ ring ungkur kruna sane kawacen /a/ ring Dialek Bali Aga, sakewanten kawacen /ǝ/ ring Dialek Bali Dataran. Sajeroning ceciren sane kaping kalih, kakantenang wenten wangun sor singgih basa sajeroning
Dialek Bali Dataran, sakewanten
sajeroning Dialek Bali Aga nenten wenten wangun sakadi punika. Sajeroning ceciren sane kaping tiga, kakantenang wenten makudang-kudang kruna sane wantah wenten sajeroning Dialek Bali Aga sane nenten wenten ring Dialek Bali Dataran miwah samalihipun.
Kawentenan ceciren utawi
pabinayan sajeroning dialek inucap patut kauningin miwah kaweruhin antuk krama Bali sinamian. Punika taler ring
wangun-wangun Dialek Bali Dataran sane
matiosan sajeroning kabupaten miwah kota sajebag jagat Bali. Tiosan ring punika, wenten taler wangun dialek basa Bali dataran sajeroning wewidangan jagat Bali ring selat segara, minakadi Nusa Penida, Nusa Lembongan, miwah Nusa Ceningan ring Kabupaten Klungkung, punika taler ring Desa Serangan ring Kota
Denpasar (Wisnu, 2013:5). Utsaha
nelebang miwah nguningayang wangun-wangun dialek basa Bali sakadi ring ajeng prasida mawiguna sajeroning nyantenang (1) pawiwit pamaos, (2) wangun bebaosan pamaos, miwah (3) rasa sagalak-sagilik ring soang-soang pamaos.
Utsaha nelebang wangun-wangun dialek basa Bali sakadi ring ajeng prasida kamargiang sajeroning (1) pendidikan (peplajahan basa Bali) indik dialek, (2) pamaos dialek, miwah (3) genah pawiwit dialek saha panglimbaknyane. Utsaha sane kapartama, prasida kapolihang ring
sekolah dasar kantos perguruan tinggi sajeroning peplajahan menyimak miwah mabebaosan. Utsaha sane kaping kalih, prasida kapolihang ring parajana sane wantah pamaos pangarep sajeroning dialek punika. Utsaha sane kaping tiga, prasida kapolihang sajeroning genah sane pinaka pawiwit dialek inucap, minakadi ring kabupaten utawi kota, pradesa, miwah panglimbaknyane ring wewidangan dura desa utawi dura kabupaten miwah kota.
Sajeroning ngamargiang utsaha
nelebang dialek (basa Bali) punika, wenten makudang-kudang pikobet sane
kapolihang. Pikobet sajeroning (1)
pendidikan kajantenang ring pidaging peplajahan basa Bali sane arang maosang indik kawentenan dialek basa Bali. Yadiapin wenten mata kuliah menyimak miwah mabebaosan ring perguruan tinggi,
nanging piranti sane nyihnayang
kawentenan dialek basa Bali durung prasida majanten. Kasujatiannyane, piranti sakadi inucap kabaos mabuat pisan sajeroning pangajah-ajahan, sakewanten arang sane urati ring kawentenannyane (Arsyad, 2015:24). Pikobet sajeroning (2)
pamaos dialek kajantenang ring
kawentenan pamaos dialek sane nenten
gumanti prasida kapolihang sakadi
pangapti. Pikobet sajeroning (3) genah dialek kajantenang ring kawentenan galah miwah prabea sane tiosan ri kala nyujur
pagenahan pawiwit dialek saha
panglimbaknyane.
Utsaha nelebang dialek basa Bali sane mabuat sajeroning nyantenang (1) pawiwit pamaos, (2) wangun bebaosan pamaos, miwah (3) rasa sagalak-sagilik ring soang-soang pamaos, nyihnayang parindikan dialek puniki patut kauratiang. Kawentenan pikobet sane kapolihang ri kala mlajahin utawi nelebang dialek basa Bali sajeroning (1) pendidikan, (2) pamaos dialek, miwah (3) genah dialek, nyaratang utsaha ngrereh utawi ngardi piranti miwah
parikrama sane prasida ngawinang
dangan sajeroning mlajahin dialek basa Bali. Sinalih tunggil piranti utawi parikrama sakadi punika, prasida kapolihang ring media seni sakadi tembang pop Bali sane kaloktah kantos mangkin.
Panglimbak tembang pop Bali
mabuat pisan sajeroning basa Bali santukan tembang pop Bali kasenengin antuk krama Bali pamekas ring para
yowanane. Punika sane ngawinang,
tembang pop Bali madue kawigunan sane mautama sajeroning malajahin basa Bali (Sancaya, 2006:10). Tembang pop Bali sane ngunggahang parindikan wangun dialek basa Bali ring wewidangan jagat Bali, inggih punika tembang pop Bali kekawian Yong Sagita sane mamurda “Ciri-ciri”. Salanturnyane, medal wangun tembang pop Bali sakadi punika saking
Krisna Surya Purpa (salanturnyane
kasurat Krisna) sane mamurda “Bali United”. Wangun tembang pop Bali kekawian Yong Sagita sane mamurda “Ciri-ciri” punika nyantenang ceciren wangun Dialek Bali Dataran sane wenten ring soang-soang kabupaten sajebag jagat Bali. Parindikan sakadi punika taler kaunggahang ring tembang pop Bali saking Krisna, sane kasobyahang antuk Di Ubud Band, sane mamurda “Bali United”.
Kawentenan tembang pop Bali
sakadi punika mabuat pinaka piranti utawi parikrama mlajahin dialek basa Bali.
Pidaging dialek basa Bali sane
kaunggahang ring tembang pop Bali inucap madue kautaman, inggih punika (1)
ngulangunin sajeroning wangun, (2)
ringkes sajeroning kekuwub, (3) dangan sajeroning pangurati, miwah (4) kaloktah
sajeroning panglimbak. Punika sane
ngawinang tembang pop Bali prasida becik kaanggen jalaran mlajahin indik kawentenan dialek basa Bali. Punika sane ngawinang tetilikan puniki madue tetujon mangda prasida uning indik rerawatan wangun dialek basa Bali miwah ceciren wangun dialek basa Bali ring tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United”.
Maduluran antuk murda tetilikan puniki, sane nyantenang indik kawentenan dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali, salanturnyane wenten kalih teori sane prasida kaunggahang. Mapaiketan ring parindikan dialek basa Bali, teori sane kaanggen marupa teori sosiolingiustik. Mapaiketan ring parindikan tembang pop Bali, teori sane kaanggen marupa teori budaya populer.
KRAMANING TETILIKAN
Kramaning tetilikan inggih punika tata cara sajeroning ngamargiang tetilikan (Hikmat, 2011:35). Kawentenan pamargi kramaning tetilikan marupa tata cara
sajeroning ngamolihang, ngwangun,
miwah ngingkupang data sajeroning
tetilikan. Kramaning tetilikan sane
kaanggen sajeroning tetilikan puniki
marupa, (1) palihan tetilikan, (2) jejering miwah panandang tetilikan, (3) kramaning mupulang data, (4) piranti tetilikan, miwah (5) data tureksa.
Kawentenan palihan tetilikan marupa tetilikan kualitatif santukan data tetilikan puniki marupa wicara sane mapaiketan
ring parindikan manusa ring
pakramanipun. Jejering sajeroning tetilikan puniki marupa tembang pop Bali sane mamurda “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” kekawian Krisna (sane kasobyahang antuk Di Ubud Band). Panandang sajeroning tetilikan puniki marupa (1) rerawatan dialek miwah (2) ceciren wangun dialek sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United”. Pikolih data sajeroning tetilikan puniki kapupulang antuk kramaning dokumentasi miwah kramaning sadu wacana. Punika sane ngawinang piranti sane kaanggen marupa kartu data miwah pedoman sadu wacana. Pikolih tetilikan salanturnyane katureksain miwah kacutetang antuk data tureksa marupa (1) reduksi data, (2) nyorohang data, (3) pangwedar data, miwah (4) pamicutet.
HASIL DAN PEMBAHASAN
Pikolih tetilikan sane kapupulang ring kramaning tetilikan marupa, (1)
kramaning dokumentasi (kartu data)
miwah (2) kramaning sadu wacana. Sajeroning adyaya puniki taler katlatarang indik tetepasan sajeroning tetilikan, marupa (1) rerawatan wangun dialek basa Bali miwah (2) ceciren wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” kekawian Krisna.
Pikolih dokumentasi inggih punika
data sane kapupulang sajeroning
kramaning dokumentasi. Data inucap
marupa sesuratan wangun (transkripsi) tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” sane kasurat sajeroning kartu data. Kawentenan tembang pop Bali “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita medal ring warsa 1989 sane ngranjing ring album “Karmina III” sane mamurda “Ciri-ciri”. Ring album puniki, tembang “Ciri-ciri” kawangun antuk 8 pada (bait) miwah 34 carik (baris). Ri kala Yong Sagita ngamedalang album “Puber Kedua” ring warsa 2009 marupa album kompilasi, tembang “Ciri-ciri” taler ngranjing irika. Kawentenan album “Puber Kedua” taler kamedalang ring warsa 2011. Ring album puniki, tembang “Ciri-ciri” katureksain antuk Yong Sagita sajeroning wangun tembang miwah kawentenan pidaging bebaosannyane. Panureksan ring wangun tembang ngawinang pobahan sajeroning pada miwah carik, saking 8 pada miwah 34 carik ring album “Ciri-ciri” magentos dados 7 pada miwah 25 carik ring album “Puber Kedua”. Panureksan ring pidaging bebaosan tembang ngawinang pobahan
sesuratan dialek miwah kawentenan
sesuratan tembang sane nenten
kaunggahang ring album “Puber Kedua”.
Kawentenan tembang pop Bali “Bali
United” kekawian Krisna medal ring warsa 2006 sane kasobyahang antuk Di Ubud
Band sane mawastu sida populer.
Kawentenan tembang punika ngranjing ring album “Bali United”. Tembang punika kawangun antuk 7 pada miwah 26 carik.
Pikolih sadu wacana marupa
panampen-panampen Yong Sagita miwah Krisna maduluran antuk pitaken-pitaken ri
kala ngamargiang kramaning sadu
wacana ring genah sang makakalih. Sadu
wacana majeng ring Yong Sagita
kalaksanayang ring rahina Soma, 25 April 2016 ring Maharani Studio Record Jalan Gajah Mada No 99 Denpasar. Sadu
wacana majeng ring Krisna
kalaksanayang ring rahina Buda, 27 April 2016 ring pagenahan Dane sajeroning Jalan Sri Wedari 99 KIS Tegalantang Ubud – Gianyar. Parikrama sadu wacana sane kamargiang marupa sadu wacana terbuka manut sakadi sane kajantenang ring adyaya III sumangdane sang kalih plapan miwah dangan (santai) ri kala
ngawinang sang kalih nenten cumpu yening bebaosan ring sadu wacana punika kasanggra antuk piranti marupa alat rekam.
Tetepasan ring tetilikan puniki marupa pangwedar data sajeroning pikolih tetilikan antuk wangun deskriptif kualitatif, inggih punika ngunggahang pangwedar marupa sesuratan bebaosan. Tetepasan puniki mapaiketan ring pikobet tetilikan sane nyantenang indik (1) rerawatan wangun dialek basa Bali miwah (2) ceciren wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” kekawian Krisna.
Kawentenan rerawatan dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” mapaiketan ring
kawentenan dialek basa Bali sane
nglimbak sajebag jagat Bali. Dialek basa
Bali sane kaunggahang sajeroning
tembang inucap marupa Dialek Bali Dataran sane nglimbak ring wewidangan 8 kabupaten, inggih punika Kabupaten (1) Buleleng, (2) Tabanan, (3) Jembrana, (4) Klungkung, (5) Gianyar, (6) Bangli, (7) Karangasem, miwah (8) Badung. Granoka (1996: 8) taler maosang indik Dialek Bali
Dataran sakadi punika tur kabaos
nglimbak ring sajebag jagat Bali. Wangun dialek sane kaunggahang sajeroning tembang inucap makakalih marupa dialek
sane ketah kabaosang antuk
pamaosnyane taler sampun ketah
kapirengang antuk parajana Baline.
Rerawatan dialek Buleleng sane
kaunggahang antuk Yong Sagita
sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun dialek Buleleng marupa wangun bebaosan sane jangkep, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana, wangun panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida
kauratiang ring sesuratan wangun
tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Panees marupa kruna [cicing], [ake], miwah [nani] sane sampun ketah pinaka ceciren dialek Buleleng sampun kasurat sajeroning tembang pop “Bali United”. Kawentenan inucap nenten
utawi durung prasida kaunggahang
sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri”. Tiosan ring punika, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning
tembang pop Bali “Bali United”.
Dadosnyane, kakirangan wangun panees sajeroning rerawatan dialek Buleleng ring tembang pop Bali “Ciri-ciri” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun dialek Buleleng sajeroning tembang pop “Bali United”. Punika taler samalihipun.
Rerawatan dialek Tabanan sane
kaunggahang antuk Yong Sagita
sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun dialek Tabanan marupa wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana, wangun panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida kauratiang ring sesuratan wangun tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang
wianjana sampun prasida kasurat
sajeroning tembang pop “Ciri-ciri”.
Kawentenan inucap nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang
pop Bali “Bali United”. Dadosnyane,
kakirangan wangun kecap aksara suara sajeroning rerawatan dialek Tabanan ring tembang pop Bali “Bali United” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun dialek Tabanan sajeroning tembang pop “Ciri-ciri”.
Rerawatan dialek Jembrana sane
kaunggahang antuk Yong Sagita
sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun
dialek Jembrana marupa wangun
bebaosan sane nenten jangkep miwah tabuh bebaosan sane ngisep. Parindikan puniki prasida kauratiang ring sesuratan wangun tembang soang-soang manut
pikayun sang makakalih. Wangun
rerawatan wangun dialek Jembrana
sajeroning tembang inucap makakalih nyantenang sang makakalih ngunggahang rerawatan wangun dialek Jembrana sane
Dadosnyane, nenten kapanggihin pabinayan sajeroning rerawatan dialek Jembrana sane kaunggahang.
Rerawatan dialek Klungkung sane
kaunggahang antuk Yong Sagita
sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun
dialek Klungkung marupa wangun
bebaosan sane jangkep, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana, wangun panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida kauratiang ring sesuratan wangun tembang soang-soang manut
pikayun sang makakalih. Wangun
rerawatan wangun dialek Klungkung
sajeroning tembang inucap makakalih nyantenang sang makakalih ngunggahang rerawatan wangun dialek Klungkung sane
pateh sajeroning tembangnyane.
Dadosnyane, nenten kapanggihin
pabinayan sajeroning rerawatan dialek Klungkung sane kaunggahang
Rerawatan dialek Gianyar sane
kaunggahang antuk Yong Sagita
sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun dialek Gianyar marupa wangun bebaosan sane nenten jangkep, wangun kecap aksara suara /i/ sane kaucapang /ae/ utawi /ai/, /e/ sane kaucapang /ae/, /u/ kaucapang /uo/ sajeroning kruna sane nenten kapialang wianjana miwah wangun kecap aksara suara /i/ kaucapang /ai/ sajeroning kruna sane kapialang wianjana, saha tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida kauratiang ring sesuratan wangun tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Wangun bebaosan sane nenten jangkep (bebaosan tugak) marupa kruna [sembil] sane sampun ketah pinaka ceciren dialek
Gianyar sampun prasida kasurat
sajeroning tembang pop “Bali United”. Kawentenan inucap nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang
pop Bali “Ciri-ciri”. Dadosnyane,
kakirangan wangun bebaosan tugak
sajeroning rerawatan dialek Gianyar ring tembang pop Bali “Ciri-ciri” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun
dialek Gianyar sajeroning tembang pop “Bali United”.
Rerawatan dialek Karangasem
sane kaunggahang antuk Yong Sagita sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun
dialek Karangasem marupa wangun
bebaosan sane kengin nyinggihang,
wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane
nenten kapialang wianjana, wangun
panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida
kauratiang ring sesuratan wangun
tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Panees marupa kruna satma [sakit gede] sane sampun ketah
pinaka ceciren dialek Karangasem
sampun prasida kasurat sajeroning
tembang pop “Bali United”. Kawentenan inucap nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri”. Tiosan ring punika, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang
/ǝ/ nenten utawi durung prasida
kaunggahang sajeroning tembang pop
Bali “Bali United”. Dadosnyane,
kakirangan wangun panees sajeroning
rerawatan dialek Karangasem ring
tembang pop Bali “Ciri-ciri” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun dialek Karangasem sajeroning tembang
pop “Bali United”. Punika taler
samalihipun.
Rerawatan dialek Bangli sane
kaunggahang antuk Yong Sagita
sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun dialek Bangli marupa wangun bebaosan sane jangkep, wangun kecap aksara suara /ǝ/ sane kaucapang /o/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana, wangun panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida
kauratiang ring sesuratan wangun
tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Panees marupa kruna [sapurai] sane sampun ketah pinaka ceciren dialek Bangli sampun prasida kasurat sajeroning tembang pop “Ciri-ciri”. Kawentenan inucap nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang
pop Bali “Bali United”. Dadosnyane, kakirangan wangun panees sajeroning rerawatan dialek Bangli ring tembang pop Bali “Bali United” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun dialek Bangli sajeroning tembang pop “Ciri-ciri”.
Rerawatan dialek Badung sane
kaunggahang antuk Yong Sagita
sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun dialek Badung marupa wangun bebaosan sane nenten jangkep, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana, wangun panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida kauratiang ring sesuratan wangun tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Panees marupa kruna [odah] sane sampun ketah pinaka ceciren dialek Badung sampun prasida kasurat sajeroning tembang pop “Bali United”. Kawentenan inucap nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri”. Tiosan ring punika, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang
pop Bali “Bali United”. Dadosnyane,
kakirangan wangun panees sajeroning rerawatan dialek Badung ring tembang pop Bali “Ciri-ciri” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun dialek Badung sajeroning tembang pop “Bali United”. Punika taler samalihipun.
Rerawatan wangun dialek sane kaunggahang sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” marupa Dialek Bali Dataran sajebag jagat Bali sane nglimbak sajeroning kabupaten miwah kota. Ring wangun tembang punika, wangun dialek Kota Denpasar ngranjing ring wangun dialek Badung. Kawentenan wangun Dialek Bali Dataran
sujatinyane nenten ja wantah ring
kabupaten miwah kota punika. Wenten
makudang-kudang wewidangan sane
madue wangun dialek mabinayan ring
dialek kabupaten/kota punika miwah
Dialek Bali Aga, minakadi dialek Serangan ring Kota Denpasar miwah dialek Nusa Penida (sane ngingkupin Nusa Ceningan
miwah Nusa Lembongan) ring Kabupaten Klungkung.
Rerawatan wangun Dialek Bali Dataran sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” kawangun antuk makudang-kudang ceciren, minakadi (1) kosa basa, (2) tata suara, miwah (3) tata basa (Sumarsono, 2014: 74). Ceciren kosa basa marupa panees sajeroning bebaosan. Ceciren tata suara marupa
kecap aksara suara miwah tabuh
bebaosan. Ceciren tata basa marupa tata kruna miwah tata lengkara sajeroning bebaosan.
Ceciren kosa basa sajeroning wangun dialek marupa wangun panees. Sumarsono (2002. 10) taler nyantenang indik wangun panees pinaka ceciren kosa basa sajeroning wangun dialek. Ceciren kosa basa sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” prasida
kajantenang ring makudang-kudang
rerawatan wangun dialek, minakadi dialek
Buleleng, Tabanan, Bangli, miwah
Klungkung.
Ceciren kosa basa sajeroning
dialek Buleleng kacihnayang antuk
wangun panees [cicing], [ake], miwah [nani] sajeroning tembang pop Bali “Bali United”. Parindikan inucap ngawinang
dialek Buleleng karasayang kasar,
sakewanten kasujatiannyane nenten
sakadi punika. Kruna [cicing] sajeroning dialek Buleleng nenten maartos buron santukan ri kala maosang [cicing] pinaka buron, kabaosang [kuluk] antuk krama Buleleng. Kawentenan kruna [ake] sane nyaratang dewek (titiang) miwah [nani] sane nyaratang anak tiosan (ragane) sajeroning dialek Buleleng wantah pinaka bebaosan sane ketah kaanggen ring pasawitran.
Ceciren kosa basa sajeroning dialek Kabupaten Tabanan kacihnayang antuk wangun panees [liak] sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah kruna satma [gering agung] sajeroning tembang pop Bali “Bali United”. Kruna [liak] sajeroning bebaosan Kabupaten Tabanan sujatinyane nenten nyaratang kawisesan utawi pangiwan, sakewanten wantah pinaka panees sane ketah kaanggen sajeroning bebaosan ring pasawitran. Punika taler kruna [gering agung]. Kruna
inucap wantah pinaka wangun panees sajeroning bebaosan pasawitran ring Tabanan sane nenten mapaiketan ring pinyungkan utawi grubug.
Ceciren kosa basa sajeroning dialek Kabupaten Bangli kacihnayang antuk kruna [seprai] sane kaucapang [sapurai] sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri”. Tiosan ring kruna [sapurai] inucap, sajeroning dialek Bangli taler
kakantenang kruna [batre] sane
kaucapang [baturai] ring bebaosannyane. Kawentenan kruna makakalih inucap nyihnayang kosa basa sane wantah
kaanggen sajeroning dialek Bangli.
Pabinayan kosa basa sajeroning dialek Bangli ring kabupaten tiosan nenten
ngawinang dialek inucap kaon,
sakewanten kosa basa punika prasida nangun ceciren dialek ring Bangli.
Ceciren kosa basa sajeroning dialek Klungkung kacihnayang antuk pangater ber- miwah kruna [doen].
Pangater ber- pinaka pamiteges
sajeroning kruna ring bebaosan
Klungkung. Parindikan punika pateh
sakadi pamiteges [gati] sajeroning
bebaosan Buleleng. Pangater ber- taler pinaka bebaosan sane wantah kaanggen antuk krama Klungkung. Punika taler ring
kawentenan kruna [doen] sajeroning
bebaosan Klungkung sane kaucapang [dogen] ring Buleleng miwah [gen] ring Bali Selatan.
Ceciren tata suara sajeroning wangun dialek marupa wangun kecap aksara suara miwah tabuh bebaosan. Kecap aksara suara Dialek Bali Dataran
kacihnayang antuk kecap /a/ sane
kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane
nenten kapialang wianjana. Tabuh
bebaosan dialek kacihnayang antuk tabuh ngumbang miwah tabuh ngisep sajeroning bebaosan. Ceciren tata suara sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” kajantenang ring wewidangan kabupaten sinamian.
Ceciren kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ sajeroning Dialek Bali
Dataran prasida kajantenang ring
wewidangan Kabupaten Buleleng,
Karangasem, miwah Klungkung.
Sapanglimbak Dialek Bali Dataran taler kajantenang wenten wangun kecap aksara
suara tiosan ring wangun punika.
Sajeroning Kabupaten Bangli kajantenang wangun kecap aksarsa suara /ǝ/ sane kaucapang /o/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana. Sajeroning Kabupaten Gianyar kajantenang wangun kecap aksara suara /i/ sane kaucapang /ai/ utawi /ae/ ring ungkur kruna sane kapialang wianjana, kecap aksara suara /e/ sane kaucapang /ae/ miwah /u/ sane kaucapang /uo/ ring ungkur kruna sane
nenten kapialang wianjana. Ring
wewidangan Nusa Penida (ngingkupin Nusa Ceningan miwah Nusa Lembongan) kajantenang wangun kecap aksara suara /a/ kaucapang /ǝ / ring ungkur kruna sane
kapialang wianjana. Punika taler
sajeroning Desa Serangan (Kota
Denpasar) kajantenang wangun kecap aksara suara /a/ kaucapang /e/ ring ungkur kruna sane kapialang wianjana.
Kawentenan kecap aksara suara
sajeroning bebaosan inucap prasida
janten kapireng ri kala pamaos dialek inucap mabebaosan.
Ceciren tabuh bebaosan
sajeroning dialek prasida janten kapireng ring wewidangan kabupaten sajebag jagat Bali. Wewidangan 8 kabupaten sane
kaunggahang madue cihna tabuh
bebaosannyane soang-soang, utamipun sajeroning wangun wirama bebaosane, sane kabaos ngumbang miwah ngisep.
Tabuh bebaosan dialek Buleleng,
Karangasem, Bangli, Gianyar, Tabanan,
miwah Badung kabaos ngumbang
sajeroning bebaosan. Tabuh bebaosan dialek Jembrana kabaos ngisep sajeroning
bebaosan. Wangun tabuh bebaosan
inucap sampun kaunggahang sajeroning tembang inucap makakalih. Punika sane ngawinang kawentenan wangun tabuh
bebaosan sajeroning wangun dialek
prasida janten kapireng ri kala
pamaosnyane mabebaosan.
Ceciren tata suara sajeroning wangun dialek marupa tata kruna miwah
tata lengkara. Paarindikan punika
mapaiketan ring bebaosan sane jangkep miwah nenten jangkep (tugak) sajeroning
wangun dialek. Ceciren tata basa
sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” kajantenang ring wewidangan kabupaten sinamian.
Ceciren tata basa sane jangkep prasida kajantenang sajeroning rerawatan
wangun dialek Buleleng, Klungkung,
miwah Bangli. Parindikan punika
kacihnayang antuk kruna miwah
wewehannyane, marupa pangater miwah pangiring, sane janten kaanggen ring
bebaosannyane. Kawentenan punika
ngawinang rerawatan wangun dialek wewidangan inucap karasayang manut ring wangun Ragam Standar Basa Bali Baku.
Ceciren tata basa sajeroning
rerawatan dialek Karangasem miwah Tabanan taler kacihnayang jangkep ring tembang inucap makakalih. Parindikan punika prasida ngawinang rerawatan
wangun dialek Karangasem miwah
Tabanan karasayang manut ring wangun
Ragam Standar Basa Bali Baku,
sakewanten mabinayan sajeroning
kasujatiannyane. Wangun dialek
Karangasem sane kengin nyinggihang karasayang nenten manut ring wangun Ragam Standar Basa Bali Baku. Wangun
dialek Tabanan sujatinyane sampun
marupa bebaosan sane nenten jangkep (tugak) ring sekalanyane. Parindikan dialek Tabanan sane tugak karasayang ngiyusin wangun dialek Jembrana.
Ceciren tata basa sane nenten jangkep prasida kajantenang sajeroning
rerawatan wangun dialek Badung,
Gianyar, miwah Jembrana. Parindikan punika kacihnayang antuk kruna sane kaucapang tugak miwah nenten anut ring Tata Basa Bali Baku. Ceciren tata basa sane nenten jangkep (tugak) nenten
ngawinang dialek punika kaon,
sakewanten wantah pinaka cihna
bebaosan. Bebaosan sane tugak wantah kapanggihin sajeroning bebaosan nenten ring sesuratan.
PAMUPUT
Pamicutet tetilikan pinaka cutetan sajeroning pidaging tetilikan sane marupa (1) rerawatan wangun dialek miwah (2) ceciren wangun dialek sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” kekawian Krisna Surya Purpa kasobyahang antuk Di Ubud
Band. Piteket tetilikan pinaka amatra atur sane prasida kaaturang ring sang sane madue paiketan sajeroning tetilikan puniki, utaminipun majeng ring (1) pangawi tembang, (2) krama Bali, miwah (3) panilik salanturnyane.Pamicutet sane kapolihang
sajeroning pidaging tetilikan indik
rerawatan wangun dialek miwah ceciren wangun dialek sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” mapaiketan ring bantang pikobet, tetujon, pikolih, miwah tetepasan tetilikan sakadi (1) Rerawatan wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri”
miwah “Bali United” kajantenang
ngunggahang Dialek Bali Dataran
nganutin wewidangan 8 kabupaten
sajebag jagat Bali manut kawentenan ri kala tembang inucap kakaryanin, inggih punika Kabupaten Buleleng, Tabanan,
Jembrana, Klungkung, Gianyar,
Karangasem, Bangli, miwah Badung
miwah (2) Ceciren wangun dialek sane kaunggahang sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” marupa (1) kosa basa, (2) tata suara, miwah (3) tata basa.
Piteket sane kapolihang sajeroning pidaging tetilikan indik rerawatan wangun dialek miwah ceciren wangun dialek ring tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” mapaiketan ring kawigunan tetilikan sane salanturnyane prasida katuju majeng ring pangawi tembang pinaka jejering tetilikan, krama Bali pinaka jejering
dialek basa Bali, miwah panilik
salanturnyane pinaka jejering panglimbak tetilikan puniki.
Kawentenan piteket majeng ring pangawi utawi panyurat tembang marupa pangapti mangda prasida nglanturang makarya tembang-tembang pop Bali sane mapaiketan ring kawentenan basa Bali sakadi tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United”. Kawentenan piteket majeng ring krama Bali marupa pangapti mangda sayan urati indik kawentenan basa Bali, utaminipun kawentenan indik dialek basa Bali sane akeh tur nglimbak ring sajebag jagat Bali. Kawentenan piteket majeng ring panilik salanturnyane marupa pangapti mangda prasida nglimbakang sadaging
pangweruh sane tiosan sajeroning
United”. Tetilikan indik dialek basa Bali taler patut kalimbakang ring
wewidangan-wewidangan sane tiosan sajabaning
tembang pop Bali
DAFTAR PUSTAKA
Arsyad, Azhar. 2010. Media Pembelajaran (Edisi Revisi). Jakarta: PT Raja Grafindo Persada.
Geriya, I Wayan. 2011. “Bahasa, Aksara,
dan Sastra Bali”. Makalah
kapidartayang ring Kongres Bahasa Bali VII. Denpasar, 12-13 Oktober 2011.
Granoka, Ida Wayan Oka, dkk. 1996. Tata
Basa Bali Baku Bahasa Bali.
Denpasar: Daerah Tingkat I Bali. Hikmat, Mahi M. 2011. Metode Penelitian
Dalam Perspektif Ilmu Komunikasi dan Sastra. Yogyakarta: Graha Ilmu. Jendra, I Wayan. 2006. “Sikap Penutur
Bahasa Bali (BB) dan Pembakuan
Bahasa Bali (Tinjauan
Sosiolinguistik). Makalah
kapidartayang ring Kongres Bahasa Bali VI. Denpasar, 10-13 Oktober 2006.
Sancaya, IDG Windhu. 2006. “Menyadari Eksistensi Bahasa Bali: Catatan untuk Mengembangkan Bahasa Bali Kini dan Di Masa Depan”. Makalah kapidartayang ring Kongres Bahasa Bali VI. Denpasar, 10-13 Oktober 2006.
Sedeng, I Nyoman. Morfosintaksis
Bahasa Bali Dialek Sembiran:
Analisis Tatabahasa Peran dan
Acuan. Denpasar: Udayana
University Press.
Sumarsono. 2002. Sosiolinguistik.
Yogyakarta: Pustaka Pelajar
_______. 2014. Sosiolinguistik.
Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Wisnu, I Wayan Gede. 2013. ”Mata Keterampilan Menyimak”. Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha.
Yuha, Yulia. 2011. “Dialek Bahasa Bali
Dataran. Dalam
http://yuhadongtingblog.blogspot.
com/2011/12/dialek-bahasa-bali-dataran.html?m=1. katedunang