• Tidak ada hasil yang ditemukan

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia"

Copied!
11
0
0

Teks penuh

(1)

RERAWATAN DIALEK BASA BALI RING TEMBANG POP BALI:

STUDI KASUS SAJERONING TEMBANG POP BALI MAMURDA

“CIRI-CIRI” KEKAWIAN YONG SAGITA MIWAH “BALI UNITED”

KEKAWIAN KRISNA SURYA PURPA KASOBYAHANG ANTUK DI

UBUD BAND

Ni Putu Diana Sari

1

, Sang Ayu Putu Sriasih

1

, Ida Bagus Putra Manik Aryana

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

{dhiianasari@gmail.com, sap.sriasih@yahoo.com,

putramanikaryana@gmail.com}@undiksha.ac.id

Kuub

Tetilikan sane mamurda Rerawatan Dialek Basa Bali ring Tembang Pop Bali: Studi Kasus Sajeroning Tembang Pop Bali Mamurda “Ciri-ciri” Kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” Kekawian Krisna Surya Purpa Kasobyahang antuk Di Ubud Band puniki matetujon nlatarang indik (1) rerawatan wangun dialek basa Bali miwah (2) ceciren wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” kekawian Krisna Surya Purpa Kasobyahang antuk Di Ubud Band. Tetilikan puniki marupa tetilikan

deskriptif kualitatif. Data sajeroning tetilikan puniki kapupulang antuk (1) kramaning

dokumentasi sane nganggen piranti kartu data miwah (2) kramaning sadu wacana sane nganggen piranti pedoman sadu wacana. Data sane sampun kapolihang, katureksain antuk paletan data tureksa, minakadi (1) reduksi data, (2) nyorohang data, (3) pangwedar data, miwah (4) pamicutet. Pikolih miwah tetepasan sajeroning tetilikan, marupa (1) rerawatan wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” ngunggahang Dialek Bali Dataran nganutin wewidangan 8 kabupaten sajebag jagat Bali miwah (2) ceciren wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” kacihnayang antuk kosa kata, tata suara, miwah tata basa. Tetilikan puniki prasida kaanggen sepat siku-siku sajeroning nelebang kaweruhan dialek basa Bali, prasida kaanggen nyantenang pawiwit pamaos dialek basa Bali, miwah prasida kaanggen nyantenang tembang

pop Bali pinaka piranti peplajahan indik dialek basa Bali.

Kruna jejaton: rerawatan, ceciren, dialek, tembang pop

Abstrak

Penelitian dengan judul Rerawatan Dialek Basa Bali ring Tembang Pop Bali: Studi Kasus

Sajeroning Tembang Pop Bali Mamurda “Ciri-ciri” Kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” Kekawian Krisna Surya Purpa Kasobyahang antuk Di Ubud Band bertujuan mendeskripsikan

tentang (1) gambaran struktur dialek bahasa Bali dan (2) ciri-ciri struktur dialek bahasa Bali dalam lagu pop Bali “Ciri-ciri” karya Yong Sagita dan “Bali United” karya Krisna Surya Purpa yang dipopulerkan oleh Di Ubud Band. Penelitian merupakan penelitian deskriptif kualitatif. Hasil dalam penelitian ini dikumpulkan melalui (1) metode dokumentasi yang menggunakan kartu data dan (2) metode wawancara yang menggunakan pedoman wawancara. Data yang telah dikumpulkan, dianalisis dengan beberapa tahap, yaitu (1) reduksi data, (2) klasifikasi data, (3) deskripsi data, dan (4) kesimpulan. Hasil dan pembahasan dalam penelitian ini, berupa (1) gambaran strukutr dialek bahasa Bali dalam lagu pop “Ciri-ciri” dan “Bali United” menggambarkan Dialek Bali Dataran berdasarkan wilayah 8 kabupaten di Bali dan (2) ciri-ciri

(2)

struktur dialek bahasa Bali dalam lagu pop “Ciri-ciri” dan”Bali United” menampilkan ciri-ciri (1) kosa kata, (2) pengucapan atau aksen, dan (3) struktur bahasa. Penelitian bermanfaat untuk dijadikan sebuah teori dalam mempelajari dialek bahasa Bali, dapat menentukan asal penutur

dialek bahasa Bali, dan menjadikan lagu pop Bali sebagai sebuah media pembelajaran dialek

bahasa Bali.

Kata kunci: gambaran, ciri-ciri, dialek, lagu pop

Abstract

This research of Rerawatan Dialek Basa Bali ring Tembang Pop Bali: Studi Kasus Sajeroning

Tembang Pop Bali Mamurda “Ciri-ciri” Kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” Kekawian Krisna Surya Purpa Kasobyahang antuk Di Ubud Band aims to describe: (1) the structure of

Balinese dialect and (2) the characteristics of Balinese dialect structure in Balinese pop songs “Ciri-Ciri” by Yong Sagita and “Bali United” by Krisna Surya Purpa of Di Ubud Band. This research is descriptive qualitative research. The result of this research was gathered through (1) documentation method which used data card and (2) interview method which used interview guidance. The data was gathered and analyzed through some steps, namely (1) data reduction, (2) data classification, (3) data description, and (4) conclusion. The result and discussion of this research are in the form of (1) description of Balinese dialect structure in Balinese pop songs “Ciri-Ciri” and “Bali United” which illustrate Balinese dialect based on 8 Bali’s regencies and (2) the characteristics of Balinese dialect structure in Balinese pop songs “Ciri-Ciri” and “Bali United”, such as (1) vocabulary, (2) pronunciation or accent, and (3) the language structure which constructs those dialects from each region. This research can be used as a theory in the study of Balinese dialect, determined the dialect speakers of Balinese language, and make pop songs Bali as a medium of learning Balinese dialect.

Keywords: illustration, characteristics, dialect, pop songs

PURWAKA

Negara Indonesia madue wangun

panagara jimbar sane kaiter antuk

makudang-kudang pulo mawit saking pulo Sumatra kantos Papua. Sajeroning pulo-pulo punika wenten makudang-kudang suku, inggih punika suku Jawa, Sunda, Madura, Sasak, Bali, miwah sane tiosan. Soang-soang suku ngagem sima dresta utawi budaya sane mabinayan sakadi kawentenan basa daerah sane kagamel antuk soang-soang suku inucap. Kabaos wenten sawatara 800 (domas) basa daerah sane nglimbak ring Negara Indonesia (Geriya, 2011:1). Basa daerah sane matiosan sajeroning soang-soang suku inucap ngunggahang tata cara mabebaosan sane taler mabinayan. Tata cara mabebaosan punika ngamedalang makudang-kudang dialek sajeroning basa

Indonesia. Indik kawentenan inucap

kakantenang ri kala soang-soang suku mabebaosan nganggen basa Indonesia.

Bebaosan suku Jawa mabasa Indonesia pastika mabinayan ring bebaosan suku Sunda, Batak, Bali, miwah sane tiosan ri

kala mabebaosan nganggen basa

Indonesia.

Kahanan sakadi ring panagara

Indonesia inucap taler prasida

kajantenang ring jagat Bali sane madue makudang-kudang wewidangan turmaning kapalih dados 9 kabupaten miwah kota,

inggih punika Kabupaten Badung,

Buleleng, Jembrana, Karangasem,

Tabanan, Klungkung, Bangli, Gianyar, miwah Kota Denpasar. Krama sane jenek ring wewidangan jagat Bali akehan saking suku utawi etnis Bali, inggih punika krama Bali Aga miwah Bali Dataran, sane ngagem budaya Bali manut sima dresta soang-soang. Parindikan puniki prasida kajantenang sajeroning parikrama ngagem basa Bali pinaka sinalih tunggil wangun budaya Bali. Ring parikrama puniki, wangun basa Bali nglimbak marupa

(3)

wangun Basa Bali Aga miwah Basa Bali Dataran sajeroning Basa Bali Kapara (Jendra, 2006:5). Wangun basa punika taler nglimbak nganutin wewidangan jagat Bali sajeroning kabupaten miwah kota inucap. Wangun basa Bali sakadi punika salanturnyane kabaos dialek sajeroning tata basa Bali.

Wangun dialek basa Bali sakadi sane sampun kabaosang antuk Jendra (2006: 5) ring ajeng, salanturnyane kajantenenang marupa wangun Dialek Bali Aga miwah Dialek Bali Dataran sane madue ceciren (karakteristik) soang-soang pinaka sinalih tunggil cihna (ciri khas) sajeroning basa Bali (Granoka, 1996:16). Kawentenan dialek basa Bali punika taler nyihnayang pawiwit pamaos nganutin sima dresta ring desa pakraman

soang-soang pamaos (Sedeng, 2010:3).

Parindikan puniki prasida kajantenang sajeroning wangun bebaosan krama Bali

sane mabinayan, sakadi wangun

bebaosan krama Bali sane magenah ring

wewidangan gunung pastika pacang

mabinayan ring wangun bebaosan krama Bali sane magenah ring dataran utawi kota. Punika taler wangun bebaosan krama ring Kabupaten Badung pastika pacang mabinayan ring wangun bebaosan krama saking kabupaten sane tiosan. Dialek sane mabinayan punika boya ja ngawinang basa Baline kaon, sakewanten sangkaning pabinayan dialek punika, basa Bali prasida akeh madue rerasmen sane prasida ngardi kaasrian wangun basa Baline kantos mangkin.

Dialek Bali Aga miwah Dialek Bali

Dataran prasida kajantenang ring

wewidangan soang-soang. Dialek Bali Aga (ketahnyane ring pegunungan) prasida kajantenang ring kabupaten-kabupaten sane madue wewengkon Desa Bali Aga, sakadi ring Desa Tenganan miwah

Bugbug sajeroning Kabupaten

Karangasem, ring Desa Trunyan miwah Songan sajeroning Kabupaten Bangli, ring

Desa Tihingan miwah Seminyak

sajeroning Kabupaten Badung, ring Desa Batungsel sajeroning Kabupaten Tabanan,

punika taler ring Desa Tigawasa,

Sidatapa, miwah Cempaga sajeroning Kabupaten Buleleng. Dialek Bali Dataran madue kekuwub sane jimbar turmaning

nglimbak ring sajebag jagat Bali. Indike sakadi punika sane ngawinang Dialek Bali Dataran kaloktah pinaka bebantangan sajeroning ngwangun basa Bali Baku ring basa Bali Kapara (Granoka, 1996:8).

Dialek Bali Aga miwah Dialek Bali Dataran madue ceciren sane prasida

nyantenang pabinayan soang-soang,

minakadi (1) kawentenan kecap aksara suara, (2) kawentenan wangun sor singgih basa, miwah (3) kawentenan wangun kruna (Granoka, 1996:10). Sajeroning ceciren kapartama, kakantenang wenten pabinayan kecap aksara suara /a/ ring ungkur kruna sane kawacen /a/ ring Dialek Bali Aga, sakewanten kawacen /ǝ/ ring Dialek Bali Dataran. Sajeroning ceciren sane kaping kalih, kakantenang wenten wangun sor singgih basa sajeroning

Dialek Bali Dataran, sakewanten

sajeroning Dialek Bali Aga nenten wenten wangun sakadi punika. Sajeroning ceciren sane kaping tiga, kakantenang wenten makudang-kudang kruna sane wantah wenten sajeroning Dialek Bali Aga sane nenten wenten ring Dialek Bali Dataran miwah samalihipun.

Kawentenan ceciren utawi

pabinayan sajeroning dialek inucap patut kauningin miwah kaweruhin antuk krama Bali sinamian. Punika taler ring

wangun-wangun Dialek Bali Dataran sane

matiosan sajeroning kabupaten miwah kota sajebag jagat Bali. Tiosan ring punika, wenten taler wangun dialek basa Bali dataran sajeroning wewidangan jagat Bali ring selat segara, minakadi Nusa Penida, Nusa Lembongan, miwah Nusa Ceningan ring Kabupaten Klungkung, punika taler ring Desa Serangan ring Kota

Denpasar (Wisnu, 2013:5). Utsaha

nelebang miwah nguningayang wangun-wangun dialek basa Bali sakadi ring ajeng prasida mawiguna sajeroning nyantenang (1) pawiwit pamaos, (2) wangun bebaosan pamaos, miwah (3) rasa sagalak-sagilik ring soang-soang pamaos.

Utsaha nelebang wangun-wangun dialek basa Bali sakadi ring ajeng prasida kamargiang sajeroning (1) pendidikan (peplajahan basa Bali) indik dialek, (2) pamaos dialek, miwah (3) genah pawiwit dialek saha panglimbaknyane. Utsaha sane kapartama, prasida kapolihang ring

(4)

sekolah dasar kantos perguruan tinggi sajeroning peplajahan menyimak miwah mabebaosan. Utsaha sane kaping kalih, prasida kapolihang ring parajana sane wantah pamaos pangarep sajeroning dialek punika. Utsaha sane kaping tiga, prasida kapolihang sajeroning genah sane pinaka pawiwit dialek inucap, minakadi ring kabupaten utawi kota, pradesa, miwah panglimbaknyane ring wewidangan dura desa utawi dura kabupaten miwah kota.

Sajeroning ngamargiang utsaha

nelebang dialek (basa Bali) punika, wenten makudang-kudang pikobet sane

kapolihang. Pikobet sajeroning (1)

pendidikan kajantenang ring pidaging peplajahan basa Bali sane arang maosang indik kawentenan dialek basa Bali. Yadiapin wenten mata kuliah menyimak miwah mabebaosan ring perguruan tinggi,

nanging piranti sane nyihnayang

kawentenan dialek basa Bali durung prasida majanten. Kasujatiannyane, piranti sakadi inucap kabaos mabuat pisan sajeroning pangajah-ajahan, sakewanten arang sane urati ring kawentenannyane (Arsyad, 2015:24). Pikobet sajeroning (2)

pamaos dialek kajantenang ring

kawentenan pamaos dialek sane nenten

gumanti prasida kapolihang sakadi

pangapti. Pikobet sajeroning (3) genah dialek kajantenang ring kawentenan galah miwah prabea sane tiosan ri kala nyujur

pagenahan pawiwit dialek saha

panglimbaknyane.

Utsaha nelebang dialek basa Bali sane mabuat sajeroning nyantenang (1) pawiwit pamaos, (2) wangun bebaosan pamaos, miwah (3) rasa sagalak-sagilik ring soang-soang pamaos, nyihnayang parindikan dialek puniki patut kauratiang. Kawentenan pikobet sane kapolihang ri kala mlajahin utawi nelebang dialek basa Bali sajeroning (1) pendidikan, (2) pamaos dialek, miwah (3) genah dialek, nyaratang utsaha ngrereh utawi ngardi piranti miwah

parikrama sane prasida ngawinang

dangan sajeroning mlajahin dialek basa Bali. Sinalih tunggil piranti utawi parikrama sakadi punika, prasida kapolihang ring media seni sakadi tembang pop Bali sane kaloktah kantos mangkin.

Panglimbak tembang pop Bali

mabuat pisan sajeroning basa Bali santukan tembang pop Bali kasenengin antuk krama Bali pamekas ring para

yowanane. Punika sane ngawinang,

tembang pop Bali madue kawigunan sane mautama sajeroning malajahin basa Bali (Sancaya, 2006:10). Tembang pop Bali sane ngunggahang parindikan wangun dialek basa Bali ring wewidangan jagat Bali, inggih punika tembang pop Bali kekawian Yong Sagita sane mamurda “Ciri-ciri”. Salanturnyane, medal wangun tembang pop Bali sakadi punika saking

Krisna Surya Purpa (salanturnyane

kasurat Krisna) sane mamurda “Bali United”. Wangun tembang pop Bali kekawian Yong Sagita sane mamurda “Ciri-ciri” punika nyantenang ceciren wangun Dialek Bali Dataran sane wenten ring soang-soang kabupaten sajebag jagat Bali. Parindikan sakadi punika taler kaunggahang ring tembang pop Bali saking Krisna, sane kasobyahang antuk Di Ubud Band, sane mamurda “Bali United”.

Kawentenan tembang pop Bali

sakadi punika mabuat pinaka piranti utawi parikrama mlajahin dialek basa Bali.

Pidaging dialek basa Bali sane

kaunggahang ring tembang pop Bali inucap madue kautaman, inggih punika (1)

ngulangunin sajeroning wangun, (2)

ringkes sajeroning kekuwub, (3) dangan sajeroning pangurati, miwah (4) kaloktah

sajeroning panglimbak. Punika sane

ngawinang tembang pop Bali prasida becik kaanggen jalaran mlajahin indik kawentenan dialek basa Bali. Punika sane ngawinang tetilikan puniki madue tetujon mangda prasida uning indik rerawatan wangun dialek basa Bali miwah ceciren wangun dialek basa Bali ring tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United”.

Maduluran antuk murda tetilikan puniki, sane nyantenang indik kawentenan dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali, salanturnyane wenten kalih teori sane prasida kaunggahang. Mapaiketan ring parindikan dialek basa Bali, teori sane kaanggen marupa teori sosiolingiustik. Mapaiketan ring parindikan tembang pop Bali, teori sane kaanggen marupa teori budaya populer.

(5)

KRAMANING TETILIKAN

Kramaning tetilikan inggih punika tata cara sajeroning ngamargiang tetilikan (Hikmat, 2011:35). Kawentenan pamargi kramaning tetilikan marupa tata cara

sajeroning ngamolihang, ngwangun,

miwah ngingkupang data sajeroning

tetilikan. Kramaning tetilikan sane

kaanggen sajeroning tetilikan puniki

marupa, (1) palihan tetilikan, (2) jejering miwah panandang tetilikan, (3) kramaning mupulang data, (4) piranti tetilikan, miwah (5) data tureksa.

Kawentenan palihan tetilikan marupa tetilikan kualitatif santukan data tetilikan puniki marupa wicara sane mapaiketan

ring parindikan manusa ring

pakramanipun. Jejering sajeroning tetilikan puniki marupa tembang pop Bali sane mamurda “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” kekawian Krisna (sane kasobyahang antuk Di Ubud Band). Panandang sajeroning tetilikan puniki marupa (1) rerawatan dialek miwah (2) ceciren wangun dialek sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United”. Pikolih data sajeroning tetilikan puniki kapupulang antuk kramaning dokumentasi miwah kramaning sadu wacana. Punika sane ngawinang piranti sane kaanggen marupa kartu data miwah pedoman sadu wacana. Pikolih tetilikan salanturnyane katureksain miwah kacutetang antuk data tureksa marupa (1) reduksi data, (2) nyorohang data, (3) pangwedar data, miwah (4) pamicutet.

HASIL DAN PEMBAHASAN

Pikolih tetilikan sane kapupulang ring kramaning tetilikan marupa, (1)

kramaning dokumentasi (kartu data)

miwah (2) kramaning sadu wacana. Sajeroning adyaya puniki taler katlatarang indik tetepasan sajeroning tetilikan, marupa (1) rerawatan wangun dialek basa Bali miwah (2) ceciren wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” kekawian Krisna.

Pikolih dokumentasi inggih punika

data sane kapupulang sajeroning

kramaning dokumentasi. Data inucap

marupa sesuratan wangun (transkripsi) tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” sane kasurat sajeroning kartu data. Kawentenan tembang pop Bali “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita medal ring warsa 1989 sane ngranjing ring album “Karmina III” sane mamurda “Ciri-ciri”. Ring album puniki, tembang “Ciri-ciri” kawangun antuk 8 pada (bait) miwah 34 carik (baris). Ri kala Yong Sagita ngamedalang album “Puber Kedua” ring warsa 2009 marupa album kompilasi, tembang “Ciri-ciri” taler ngranjing irika. Kawentenan album “Puber Kedua” taler kamedalang ring warsa 2011. Ring album puniki, tembang “Ciri-ciri” katureksain antuk Yong Sagita sajeroning wangun tembang miwah kawentenan pidaging bebaosannyane. Panureksan ring wangun tembang ngawinang pobahan sajeroning pada miwah carik, saking 8 pada miwah 34 carik ring album “Ciri-ciri” magentos dados 7 pada miwah 25 carik ring album “Puber Kedua”. Panureksan ring pidaging bebaosan tembang ngawinang pobahan

sesuratan dialek miwah kawentenan

sesuratan tembang sane nenten

kaunggahang ring album “Puber Kedua”.

Kawentenan tembang pop Bali “Bali

United” kekawian Krisna medal ring warsa 2006 sane kasobyahang antuk Di Ubud

Band sane mawastu sida populer.

Kawentenan tembang punika ngranjing ring album “Bali United”. Tembang punika kawangun antuk 7 pada miwah 26 carik.

Pikolih sadu wacana marupa

panampen-panampen Yong Sagita miwah Krisna maduluran antuk pitaken-pitaken ri

kala ngamargiang kramaning sadu

wacana ring genah sang makakalih. Sadu

wacana majeng ring Yong Sagita

kalaksanayang ring rahina Soma, 25 April 2016 ring Maharani Studio Record Jalan Gajah Mada No 99 Denpasar. Sadu

wacana majeng ring Krisna

kalaksanayang ring rahina Buda, 27 April 2016 ring pagenahan Dane sajeroning Jalan Sri Wedari 99 KIS Tegalantang Ubud – Gianyar. Parikrama sadu wacana sane kamargiang marupa sadu wacana terbuka manut sakadi sane kajantenang ring adyaya III sumangdane sang kalih plapan miwah dangan (santai) ri kala

(6)

ngawinang sang kalih nenten cumpu yening bebaosan ring sadu wacana punika kasanggra antuk piranti marupa alat rekam.

Tetepasan ring tetilikan puniki marupa pangwedar data sajeroning pikolih tetilikan antuk wangun deskriptif kualitatif, inggih punika ngunggahang pangwedar marupa sesuratan bebaosan. Tetepasan puniki mapaiketan ring pikobet tetilikan sane nyantenang indik (1) rerawatan wangun dialek basa Bali miwah (2) ceciren wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” kekawian Krisna.

Kawentenan rerawatan dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” mapaiketan ring

kawentenan dialek basa Bali sane

nglimbak sajebag jagat Bali. Dialek basa

Bali sane kaunggahang sajeroning

tembang inucap marupa Dialek Bali Dataran sane nglimbak ring wewidangan 8 kabupaten, inggih punika Kabupaten (1) Buleleng, (2) Tabanan, (3) Jembrana, (4) Klungkung, (5) Gianyar, (6) Bangli, (7) Karangasem, miwah (8) Badung. Granoka (1996: 8) taler maosang indik Dialek Bali

Dataran sakadi punika tur kabaos

nglimbak ring sajebag jagat Bali. Wangun dialek sane kaunggahang sajeroning tembang inucap makakalih marupa dialek

sane ketah kabaosang antuk

pamaosnyane taler sampun ketah

kapirengang antuk parajana Baline.

Rerawatan dialek Buleleng sane

kaunggahang antuk Yong Sagita

sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun dialek Buleleng marupa wangun bebaosan sane jangkep, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana, wangun panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida

kauratiang ring sesuratan wangun

tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Panees marupa kruna [cicing], [ake], miwah [nani] sane sampun ketah pinaka ceciren dialek Buleleng sampun kasurat sajeroning tembang pop “Bali United”. Kawentenan inucap nenten

utawi durung prasida kaunggahang

sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri”. Tiosan ring punika, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning

tembang pop Bali “Bali United”.

Dadosnyane, kakirangan wangun panees sajeroning rerawatan dialek Buleleng ring tembang pop Bali “Ciri-ciri” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun dialek Buleleng sajeroning tembang pop “Bali United”. Punika taler samalihipun.

Rerawatan dialek Tabanan sane

kaunggahang antuk Yong Sagita

sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun dialek Tabanan marupa wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana, wangun panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida kauratiang ring sesuratan wangun tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang

wianjana sampun prasida kasurat

sajeroning tembang pop “Ciri-ciri”.

Kawentenan inucap nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang

pop Bali “Bali United”. Dadosnyane,

kakirangan wangun kecap aksara suara sajeroning rerawatan dialek Tabanan ring tembang pop Bali “Bali United” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun dialek Tabanan sajeroning tembang pop “Ciri-ciri”.

Rerawatan dialek Jembrana sane

kaunggahang antuk Yong Sagita

sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun

dialek Jembrana marupa wangun

bebaosan sane nenten jangkep miwah tabuh bebaosan sane ngisep. Parindikan puniki prasida kauratiang ring sesuratan wangun tembang soang-soang manut

pikayun sang makakalih. Wangun

rerawatan wangun dialek Jembrana

sajeroning tembang inucap makakalih nyantenang sang makakalih ngunggahang rerawatan wangun dialek Jembrana sane

(7)

Dadosnyane, nenten kapanggihin pabinayan sajeroning rerawatan dialek Jembrana sane kaunggahang.

Rerawatan dialek Klungkung sane

kaunggahang antuk Yong Sagita

sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun

dialek Klungkung marupa wangun

bebaosan sane jangkep, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana, wangun panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida kauratiang ring sesuratan wangun tembang soang-soang manut

pikayun sang makakalih. Wangun

rerawatan wangun dialek Klungkung

sajeroning tembang inucap makakalih nyantenang sang makakalih ngunggahang rerawatan wangun dialek Klungkung sane

pateh sajeroning tembangnyane.

Dadosnyane, nenten kapanggihin

pabinayan sajeroning rerawatan dialek Klungkung sane kaunggahang

Rerawatan dialek Gianyar sane

kaunggahang antuk Yong Sagita

sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun dialek Gianyar marupa wangun bebaosan sane nenten jangkep, wangun kecap aksara suara /i/ sane kaucapang /ae/ utawi /ai/, /e/ sane kaucapang /ae/, /u/ kaucapang /uo/ sajeroning kruna sane nenten kapialang wianjana miwah wangun kecap aksara suara /i/ kaucapang /ai/ sajeroning kruna sane kapialang wianjana, saha tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida kauratiang ring sesuratan wangun tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Wangun bebaosan sane nenten jangkep (bebaosan tugak) marupa kruna [sembil] sane sampun ketah pinaka ceciren dialek

Gianyar sampun prasida kasurat

sajeroning tembang pop “Bali United”. Kawentenan inucap nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang

pop Bali “Ciri-ciri”. Dadosnyane,

kakirangan wangun bebaosan tugak

sajeroning rerawatan dialek Gianyar ring tembang pop Bali “Ciri-ciri” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun

dialek Gianyar sajeroning tembang pop “Bali United”.

Rerawatan dialek Karangasem

sane kaunggahang antuk Yong Sagita sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun

dialek Karangasem marupa wangun

bebaosan sane kengin nyinggihang,

wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane

nenten kapialang wianjana, wangun

panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida

kauratiang ring sesuratan wangun

tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Panees marupa kruna satma [sakit gede] sane sampun ketah

pinaka ceciren dialek Karangasem

sampun prasida kasurat sajeroning

tembang pop “Bali United”. Kawentenan inucap nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri”. Tiosan ring punika, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang

/ǝ/ nenten utawi durung prasida

kaunggahang sajeroning tembang pop

Bali “Bali United”. Dadosnyane,

kakirangan wangun panees sajeroning

rerawatan dialek Karangasem ring

tembang pop Bali “Ciri-ciri” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun dialek Karangasem sajeroning tembang

pop “Bali United”. Punika taler

samalihipun.

Rerawatan dialek Bangli sane

kaunggahang antuk Yong Sagita

sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun dialek Bangli marupa wangun bebaosan sane jangkep, wangun kecap aksara suara /ǝ/ sane kaucapang /o/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana, wangun panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida

kauratiang ring sesuratan wangun

tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Panees marupa kruna [sapurai] sane sampun ketah pinaka ceciren dialek Bangli sampun prasida kasurat sajeroning tembang pop “Ciri-ciri”. Kawentenan inucap nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang

(8)

pop Bali “Bali United”. Dadosnyane, kakirangan wangun panees sajeroning rerawatan dialek Bangli ring tembang pop Bali “Bali United” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun dialek Bangli sajeroning tembang pop “Ciri-ciri”.

Rerawatan dialek Badung sane

kaunggahang antuk Yong Sagita

sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah antuk Krisna sajeroning tembang pop Bali “Bali United” nyantenang wangun dialek Badung marupa wangun bebaosan sane nenten jangkep, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana, wangun panees, miwah tabuh bebaosan sane ngumbang. Parindikan puniki prasida kauratiang ring sesuratan wangun tembang soang-soang manut pikayun sang makakalih. Panees marupa kruna [odah] sane sampun ketah pinaka ceciren dialek Badung sampun prasida kasurat sajeroning tembang pop “Bali United”. Kawentenan inucap nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri”. Tiosan ring punika, wangun kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ nenten utawi durung prasida kaunggahang sajeroning tembang

pop Bali “Bali United”. Dadosnyane,

kakirangan wangun panees sajeroning rerawatan dialek Badung ring tembang pop Bali “Ciri-ciri” prasida kajangkepin antuk rerawatan wangun dialek Badung sajeroning tembang pop “Bali United”. Punika taler samalihipun.

Rerawatan wangun dialek sane kaunggahang sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” marupa Dialek Bali Dataran sajebag jagat Bali sane nglimbak sajeroning kabupaten miwah kota. Ring wangun tembang punika, wangun dialek Kota Denpasar ngranjing ring wangun dialek Badung. Kawentenan wangun Dialek Bali Dataran

sujatinyane nenten ja wantah ring

kabupaten miwah kota punika. Wenten

makudang-kudang wewidangan sane

madue wangun dialek mabinayan ring

dialek kabupaten/kota punika miwah

Dialek Bali Aga, minakadi dialek Serangan ring Kota Denpasar miwah dialek Nusa Penida (sane ngingkupin Nusa Ceningan

miwah Nusa Lembongan) ring Kabupaten Klungkung.

Rerawatan wangun Dialek Bali Dataran sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” kawangun antuk makudang-kudang ceciren, minakadi (1) kosa basa, (2) tata suara, miwah (3) tata basa (Sumarsono, 2014: 74). Ceciren kosa basa marupa panees sajeroning bebaosan. Ceciren tata suara marupa

kecap aksara suara miwah tabuh

bebaosan. Ceciren tata basa marupa tata kruna miwah tata lengkara sajeroning bebaosan.

Ceciren kosa basa sajeroning wangun dialek marupa wangun panees. Sumarsono (2002. 10) taler nyantenang indik wangun panees pinaka ceciren kosa basa sajeroning wangun dialek. Ceciren kosa basa sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” prasida

kajantenang ring makudang-kudang

rerawatan wangun dialek, minakadi dialek

Buleleng, Tabanan, Bangli, miwah

Klungkung.

Ceciren kosa basa sajeroning

dialek Buleleng kacihnayang antuk

wangun panees [cicing], [ake], miwah [nani] sajeroning tembang pop Bali “Bali United”. Parindikan inucap ngawinang

dialek Buleleng karasayang kasar,

sakewanten kasujatiannyane nenten

sakadi punika. Kruna [cicing] sajeroning dialek Buleleng nenten maartos buron santukan ri kala maosang [cicing] pinaka buron, kabaosang [kuluk] antuk krama Buleleng. Kawentenan kruna [ake] sane nyaratang dewek (titiang) miwah [nani] sane nyaratang anak tiosan (ragane) sajeroning dialek Buleleng wantah pinaka bebaosan sane ketah kaanggen ring pasawitran.

Ceciren kosa basa sajeroning dialek Kabupaten Tabanan kacihnayang antuk wangun panees [liak] sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah kruna satma [gering agung] sajeroning tembang pop Bali “Bali United”. Kruna [liak] sajeroning bebaosan Kabupaten Tabanan sujatinyane nenten nyaratang kawisesan utawi pangiwan, sakewanten wantah pinaka panees sane ketah kaanggen sajeroning bebaosan ring pasawitran. Punika taler kruna [gering agung]. Kruna

(9)

inucap wantah pinaka wangun panees sajeroning bebaosan pasawitran ring Tabanan sane nenten mapaiketan ring pinyungkan utawi grubug.

Ceciren kosa basa sajeroning dialek Kabupaten Bangli kacihnayang antuk kruna [seprai] sane kaucapang [sapurai] sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri”. Tiosan ring kruna [sapurai] inucap, sajeroning dialek Bangli taler

kakantenang kruna [batre] sane

kaucapang [baturai] ring bebaosannyane. Kawentenan kruna makakalih inucap nyihnayang kosa basa sane wantah

kaanggen sajeroning dialek Bangli.

Pabinayan kosa basa sajeroning dialek Bangli ring kabupaten tiosan nenten

ngawinang dialek inucap kaon,

sakewanten kosa basa punika prasida nangun ceciren dialek ring Bangli.

Ceciren kosa basa sajeroning dialek Klungkung kacihnayang antuk pangater ber- miwah kruna [doen].

Pangater ber- pinaka pamiteges

sajeroning kruna ring bebaosan

Klungkung. Parindikan punika pateh

sakadi pamiteges [gati] sajeroning

bebaosan Buleleng. Pangater ber- taler pinaka bebaosan sane wantah kaanggen antuk krama Klungkung. Punika taler ring

kawentenan kruna [doen] sajeroning

bebaosan Klungkung sane kaucapang [dogen] ring Buleleng miwah [gen] ring Bali Selatan.

Ceciren tata suara sajeroning wangun dialek marupa wangun kecap aksara suara miwah tabuh bebaosan. Kecap aksara suara Dialek Bali Dataran

kacihnayang antuk kecap /a/ sane

kaucapang /ǝ/ ring ungkur kruna sane

nenten kapialang wianjana. Tabuh

bebaosan dialek kacihnayang antuk tabuh ngumbang miwah tabuh ngisep sajeroning bebaosan. Ceciren tata suara sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” kajantenang ring wewidangan kabupaten sinamian.

Ceciren kecap aksara suara /a/ sane kaucapang /ǝ/ sajeroning Dialek Bali

Dataran prasida kajantenang ring

wewidangan Kabupaten Buleleng,

Karangasem, miwah Klungkung.

Sapanglimbak Dialek Bali Dataran taler kajantenang wenten wangun kecap aksara

suara tiosan ring wangun punika.

Sajeroning Kabupaten Bangli kajantenang wangun kecap aksarsa suara /ǝ/ sane kaucapang /o/ ring ungkur kruna sane nenten kapialang wianjana. Sajeroning Kabupaten Gianyar kajantenang wangun kecap aksara suara /i/ sane kaucapang /ai/ utawi /ae/ ring ungkur kruna sane kapialang wianjana, kecap aksara suara /e/ sane kaucapang /ae/ miwah /u/ sane kaucapang /uo/ ring ungkur kruna sane

nenten kapialang wianjana. Ring

wewidangan Nusa Penida (ngingkupin Nusa Ceningan miwah Nusa Lembongan) kajantenang wangun kecap aksara suara /a/ kaucapang /ǝ / ring ungkur kruna sane

kapialang wianjana. Punika taler

sajeroning Desa Serangan (Kota

Denpasar) kajantenang wangun kecap aksara suara /a/ kaucapang /e/ ring ungkur kruna sane kapialang wianjana.

Kawentenan kecap aksara suara

sajeroning bebaosan inucap prasida

janten kapireng ri kala pamaos dialek inucap mabebaosan.

Ceciren tabuh bebaosan

sajeroning dialek prasida janten kapireng ring wewidangan kabupaten sajebag jagat Bali. Wewidangan 8 kabupaten sane

kaunggahang madue cihna tabuh

bebaosannyane soang-soang, utamipun sajeroning wangun wirama bebaosane, sane kabaos ngumbang miwah ngisep.

Tabuh bebaosan dialek Buleleng,

Karangasem, Bangli, Gianyar, Tabanan,

miwah Badung kabaos ngumbang

sajeroning bebaosan. Tabuh bebaosan dialek Jembrana kabaos ngisep sajeroning

bebaosan. Wangun tabuh bebaosan

inucap sampun kaunggahang sajeroning tembang inucap makakalih. Punika sane ngawinang kawentenan wangun tabuh

bebaosan sajeroning wangun dialek

prasida janten kapireng ri kala

pamaosnyane mabebaosan.

Ceciren tata suara sajeroning wangun dialek marupa tata kruna miwah

tata lengkara. Paarindikan punika

mapaiketan ring bebaosan sane jangkep miwah nenten jangkep (tugak) sajeroning

wangun dialek. Ceciren tata basa

sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” kajantenang ring wewidangan kabupaten sinamian.

(10)

Ceciren tata basa sane jangkep prasida kajantenang sajeroning rerawatan

wangun dialek Buleleng, Klungkung,

miwah Bangli. Parindikan punika

kacihnayang antuk kruna miwah

wewehannyane, marupa pangater miwah pangiring, sane janten kaanggen ring

bebaosannyane. Kawentenan punika

ngawinang rerawatan wangun dialek wewidangan inucap karasayang manut ring wangun Ragam Standar Basa Bali Baku.

Ceciren tata basa sajeroning

rerawatan dialek Karangasem miwah Tabanan taler kacihnayang jangkep ring tembang inucap makakalih. Parindikan punika prasida ngawinang rerawatan

wangun dialek Karangasem miwah

Tabanan karasayang manut ring wangun

Ragam Standar Basa Bali Baku,

sakewanten mabinayan sajeroning

kasujatiannyane. Wangun dialek

Karangasem sane kengin nyinggihang karasayang nenten manut ring wangun Ragam Standar Basa Bali Baku. Wangun

dialek Tabanan sujatinyane sampun

marupa bebaosan sane nenten jangkep (tugak) ring sekalanyane. Parindikan dialek Tabanan sane tugak karasayang ngiyusin wangun dialek Jembrana.

Ceciren tata basa sane nenten jangkep prasida kajantenang sajeroning

rerawatan wangun dialek Badung,

Gianyar, miwah Jembrana. Parindikan punika kacihnayang antuk kruna sane kaucapang tugak miwah nenten anut ring Tata Basa Bali Baku. Ceciren tata basa sane nenten jangkep (tugak) nenten

ngawinang dialek punika kaon,

sakewanten wantah pinaka cihna

bebaosan. Bebaosan sane tugak wantah kapanggihin sajeroning bebaosan nenten ring sesuratan.

PAMUPUT

Pamicutet tetilikan pinaka cutetan sajeroning pidaging tetilikan sane marupa (1) rerawatan wangun dialek miwah (2) ceciren wangun dialek sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” kekawian Yong Sagita miwah “Bali United” kekawian Krisna Surya Purpa kasobyahang antuk Di Ubud

Band. Piteket tetilikan pinaka amatra atur sane prasida kaaturang ring sang sane madue paiketan sajeroning tetilikan puniki, utaminipun majeng ring (1) pangawi tembang, (2) krama Bali, miwah (3) panilik salanturnyane.Pamicutet sane kapolihang

sajeroning pidaging tetilikan indik

rerawatan wangun dialek miwah ceciren wangun dialek sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” mapaiketan ring bantang pikobet, tetujon, pikolih, miwah tetepasan tetilikan sakadi (1) Rerawatan wangun dialek basa Bali sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri”

miwah “Bali United” kajantenang

ngunggahang Dialek Bali Dataran

nganutin wewidangan 8 kabupaten

sajebag jagat Bali manut kawentenan ri kala tembang inucap kakaryanin, inggih punika Kabupaten Buleleng, Tabanan,

Jembrana, Klungkung, Gianyar,

Karangasem, Bangli, miwah Badung

miwah (2) Ceciren wangun dialek sane kaunggahang sajeroning tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” marupa (1) kosa basa, (2) tata suara, miwah (3) tata basa.

Piteket sane kapolihang sajeroning pidaging tetilikan indik rerawatan wangun dialek miwah ceciren wangun dialek ring tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United” mapaiketan ring kawigunan tetilikan sane salanturnyane prasida katuju majeng ring pangawi tembang pinaka jejering tetilikan, krama Bali pinaka jejering

dialek basa Bali, miwah panilik

salanturnyane pinaka jejering panglimbak tetilikan puniki.

Kawentenan piteket majeng ring pangawi utawi panyurat tembang marupa pangapti mangda prasida nglanturang makarya tembang-tembang pop Bali sane mapaiketan ring kawentenan basa Bali sakadi tembang pop Bali “Ciri-ciri” miwah “Bali United”. Kawentenan piteket majeng ring krama Bali marupa pangapti mangda sayan urati indik kawentenan basa Bali, utaminipun kawentenan indik dialek basa Bali sane akeh tur nglimbak ring sajebag jagat Bali. Kawentenan piteket majeng ring panilik salanturnyane marupa pangapti mangda prasida nglimbakang sadaging

pangweruh sane tiosan sajeroning

(11)

United”. Tetilikan indik dialek basa Bali taler patut kalimbakang ring

wewidangan-wewidangan sane tiosan sajabaning

tembang pop Bali

DAFTAR PUSTAKA

Arsyad, Azhar. 2010. Media Pembelajaran (Edisi Revisi). Jakarta: PT Raja Grafindo Persada.

Geriya, I Wayan. 2011. “Bahasa, Aksara,

dan Sastra Bali”. Makalah

kapidartayang ring Kongres Bahasa Bali VII. Denpasar, 12-13 Oktober 2011.

Granoka, Ida Wayan Oka, dkk. 1996. Tata

Basa Bali Baku Bahasa Bali.

Denpasar: Daerah Tingkat I Bali. Hikmat, Mahi M. 2011. Metode Penelitian

Dalam Perspektif Ilmu Komunikasi dan Sastra. Yogyakarta: Graha Ilmu. Jendra, I Wayan. 2006. “Sikap Penutur

Bahasa Bali (BB) dan Pembakuan

Bahasa Bali (Tinjauan

Sosiolinguistik). Makalah

kapidartayang ring Kongres Bahasa Bali VI. Denpasar, 10-13 Oktober 2006.

Sancaya, IDG Windhu. 2006. “Menyadari Eksistensi Bahasa Bali: Catatan untuk Mengembangkan Bahasa Bali Kini dan Di Masa Depan”. Makalah kapidartayang ring Kongres Bahasa Bali VI. Denpasar, 10-13 Oktober 2006.

Sedeng, I Nyoman. Morfosintaksis

Bahasa Bali Dialek Sembiran:

Analisis Tatabahasa Peran dan

Acuan. Denpasar: Udayana

University Press.

Sumarsono. 2002. Sosiolinguistik.

Yogyakarta: Pustaka Pelajar

_______. 2014. Sosiolinguistik.

Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Wisnu, I Wayan Gede. 2013. ”Mata Keterampilan Menyimak”. Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha.

Yuha, Yulia. 2011. “Dialek Bahasa Bali

Dataran. Dalam

http://yuhadongtingblog.blogspot.

com/2011/12/dialek-bahasa-bali-dataran.html?m=1. katedunang

Referensi

Dokumen terkait

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

Metode yang dilakukan dalam penelitian ini adalah penelitian pengembangan (Research and Development). Instrumen yang digunakan untuk mengumpulkan data yaitu 1)

3. Pembimbing Pembantu ialah seorang tenaga pengajar pada Bagian yang bersangkutan atau Bagian lain dalam lingkungan Fakultas Hukum Universitas Syiah Kuala, yang bantuannya

: 114/XII/SPMHATMB/1997 tanggal 19 Desember 1997 yang dibuat dan diterbitkan oleh Camat Kecamatan Medan Belawan, Kota Medan ;--- --- Menimbang bahwa sebagaimana diatur di

Digitized picture adalah gambar yang didapatkan dari sebuah frame dari rekaman kamera, VCR, VCD atau live video lain yang di- capture dan dapat digunakan pada aplikasi

Berdasarkan refleksi hasil pembelajaran menulis surat ini dapat dikemukakan beberapa kekurangan yang dapat digunakan sebagai acuan untuk kegiatan siklus berikutnya. Guru kurang

--- Menimbang bahwa memori banding beserta tambahan memori banding yang dikemukakan oleh pihak Tergugat/Pembanding yang ternyata tidak ada hal-hal yang baru yang perlu

4) Sitem ru+u&an adalah uatu item pen'elenggaraan pela'anan &eehatan 'ang mela&ana&an pelimpahan tanggung +a(ab, timbal#bali& terhadap