KABANATA 56 KABANATA 56
MGA SABI-SABI AT MGA
MGA SABI-SABI AT MGA HAKA-HAKAHAKA-HAKA
Sa wakas ay sumikat din ang ang umaga sa nasisindak na Sa wakas ay sumikat din ang ang umaga sa nasisindak na bayan. Ang daang kinalalagyan ng kuwartel at ng tribunal ay bayan. Ang daang kinalalagyan ng kuwartel at ng tribunal ay tahimik pa at wala isa mang tao; sa mga bahay ay parang walang tahimik pa at wala isa mang tao; sa mga bahay ay parang walang palatandaan n
palatandaan ng buhay. g buhay. GayunmanGayunman, ang kahoy na , ang kahoy na dahon ng isangdahon ng isang bintana ay bumukas at dumungaw ang ulo ng isang bata, na bintana ay bumukas at dumungaw ang ulo ng isang bata, na tumingin-tingin, inihaba ang leeg at tumanaw sa lahat ng tumingin-tingin, inihaba ang leeg at tumanaw sa lahat ng dako«
dako« plas plas !!, ang lagapak ay nagpakilala ng pagtama ng isang, ang lagapak ay nagpakilala ng pagtama ng isang katad sa isang katawan ng tao; ang bibig ng bata·y napangiwi, katad sa isang katawan ng tao; ang bibig ng bata·y napangiwi, napapikit ang mga mata, nawala, at muling
napapikit ang mga mata, nawala, at muling nasara ang bintana.nasara ang bintana.11 Ang halimbawa ay naibigay na; ang pagbubukas at Ang halimbawa ay naibigay na; ang pagbubukas at pagsasarang iyon ay parang nadinig
pagsasarang iyon ay parang nadinig nang iba, sapagkat marahang nang iba, sapagkat marahang nagbukas ang isa pang bintana at nagbukas ang isa pang bintana at maingat n a lumitaw ang ulo ng isang maingat n a lumitaw ang ulo ng isang matandang babae, na kulubot ang matandang babae, na kulubot ang mukha
mukha at waat walang nlang ngipin: gipin: siya sisiya si Manang Pute na nambulahaw nang Manang Pute na nambulahaw nang katakut-takot noong nagsesermon si katakut-takot noong nagsesermon si Padre Damaso.
Padre Damaso. Ang mga bata atAng mga bata at matatanda ang kinatawan ng mga matatanda ang kinatawan ng mga usisero dito sa mundo; ang mga una usisero dito sa mundo; ang mga una ay dahil sa pagnanais na mabatid ang ay dahil sa pagnanais na mabatid ang lahat ng bagay, at ang mga huli ay lahat ng bagay, at ang mga huli ay upang maalaala ang kaganapan
upang maalaala ang kaganapan..
Hindi mag-aalinlangan na walang mangahas na pumalo sa Hindi mag-aalinlangan na walang mangahas na pumalo sa kanya
kanya ng ng tsinelas, tsinelas, sapagkat sapagkat siya siya ay ay matagal matagal na na nakasilip,nakasilip, tumingin sa malayo, ikinunot ang kilay, nagmum og, ibinugang tumingin sa malayo, ikinunot ang kilay, nagmum og, ibinugang malakas ang
malakas ang laman ng laman ng bibig at pagkatapos ay nag-abibig at pagkatapos ay nag-antanda. ntanda. AngAng katapat na bahay ay unti-unti ring nagbukas ng isang bintana at katapat na bahay ay unti-unti ring nagbukas ng isang bintana at makikita si Manan
makikita si Manang Rufa, ang g Rufa, ang ayaw madaya ayaw madaya o mandayao mandaya. . AngAng MGA PALIWANAG
MGA PALIWANAG
1 Ipinakita ang ugali ng mga Pilipino na kapag nagkaroon ng gulo sa 1 Ipinakita ang ugali ng mga Pilipino na kapag nagkaroon ng gulo sa kanilang lugar ay nagsasara ng bintana ang mga tao ² ang sinumang kanilang lugar ay nagsasara ng bintana ang mga tao ² ang sinumang mangahas na magbubukas ay mapapagalitan o masasaktan ng mga mangahas na magbubukas ay mapapagalitan o masasaktan ng mga nakakatanda.
nakakatanda. Sa
Sa layer layer na ito ay mararamdaman din ang parusa na ibinibigay sana ito ay mararamdaman din ang parusa na ibinibigay sa isang indibidwal na pangahas na magbubukas ng bintana sa isang isang indibidwal na pangahas na magbubukas ng bintana sa isang bayan na napaghaharian ng takot.Ppansinin ang bigat ng parusa sa bayan na napaghaharian ng takot.Ppansinin ang bigat ng parusa sa pamamagitan ng pagpalo ng katad/leather.
dalawang matanda ay nagtinginang sandali, nagngitian, dalawang matanda ay nagtinginang sandali, nagngitian, naghudyatan
naghudyatan at kapwat kapwa a muling muling nag-antanda.nag-antanda. ´Jesus
´Jesus!! Akala mo ay Akala mo ay mi mi sa de grac sa de grac i i a a , na may malakas na, na may malakas na mga paputok
mga paputok!µ!µ ang sabi ni Manang Rufa.ang sabi ni Manang Rufa.
´Mula noong gabing looban ni Balat ang bayan ay hindi pa ´Mula noong gabing looban ni Balat ang bayan ay hindi pa ako nakakita ng kagaya kagabi,
ako nakakita ng kagaya kagabi,µµ ang sagot ni Manang Pute.ang sagot ni Manang Pute. ´Gaano karaming putok
´Gaano karaming putok!! May nagsasabing pangkat niMay nagsasabing pangkat ni Matandang Pablo.
Matandang Pablo.µµ ´Mga
´Mga tulisan? tulisan? Hindi Hindi maarimaari!! Sinasabing ang naglabananSinasabing ang naglabanan ay ang m
ay ang mga guwaga guwardiya sibil at ang mrdiya sibil at ang mga kuwadrilyero. ga kuwadrilyero. KayaKaya napipiit si Ginoong Filipo.
napipiit si Ginoong Filipo.µµ22
´´Sanctus Deus Sanctus Deus !! Sinasabing hindi kukulangin sa labing-apatSinasabing hindi kukulangin sa labing-apat ang namatay.
ang namatay.µµ
Ang iba pang bintana ay sunud-sunod na nagbukasan, at Ang iba pang bintana ay sunud-sunod na nagbukasan, at iba·t ibang mukha ang dumungaw, nagbatian at isa·t isa ay iba·t ibang mukha ang dumungaw, nagbatian at isa·t isa ay nagsabi ng kanilang haka-haka. Sa liwanag ng umaga, na para nagsabi ng kanilang haka-haka. Sa liwanag ng umaga, na para bang magiging maganda, ay natanaw sa malayo ang mga sundalo bang magiging maganda, ay natanaw sa malayo ang mga sundalo na magulo at paglalakad na parang mga malabong anino.
na magulo at paglalakad na parang mga malabong anino. ´Hayun ang isa pang patay
´Hayun ang isa pang patay !µ!µang sabi ng isa, mula saang sabi ng isa, mula sa bintana.
bintana.
´Isa?
´Isa? Dalawa Dalawa ang ang aking aking nakikita.nakikita.µµ
´Ako man« ngunit hindi ba ninyo alam kung ano ang ´Ako man« ngunit hindi ba ninyo alam kung ano ang nangyari?
nangyari?µµ tanong ng isang lalakeng mukhang palabiro.tanong ng isang lalakeng mukhang palabiro. ´Marahil ay« ang mga kuwadrilyero«
´Marahil ay« ang mga kuwadrilyero«!µ!µ
´Hindi po; isang pag-aalsa sa loob ng kuwartel ´Hindi po; isang pag-aalsa sa loob ng kuwartel!µ3!µ3 ´Ano bang pa
´Ano bang pag-aalsa? g-aalsa? Ang kura aAng kura ang lumusob sa ng lumusob sa alperesalperes!µ!µ ´Alin man sa sinasabi ninyo ay hindi maari,
´Alin man sa sinasabi ninyo ay hindi maari,µµ sabi ngsabi ng nagtanong, ´mga Insik ang siyang nag-alsa.
nagtanong, ´mga Insik ang siyang nag-alsa.µµ At muling isinara ang kaniyang bintana. At muling isinara ang kaniyang bintana. ´Ang mga Insik
´Ang mga Insik!µ!µ ang ulit ng lahat na lubhang nagtaka.ang ulit ng lahat na lubhang nagtaka. ´Kaya wala pala tayong makita na isa
´Kaya wala pala tayong makita na isa man sa kanilaman sa kanila!µ!µ ´Namatay na lahat marahil.
´Namatay na lahat marahil.µµ
´Inaakala ko na ngang mayroon silang gagawing bagay ´Inaakala ko na ngang mayroon silang gagawing bagay kahapon«
kahapon«µµ44
2
2 Ang mga guwardiya sibil at kuwadrilyero ay nagkakaroon ng mgaAng mga guwardiya sibil at kuwadrilyero ay nagkakaroon ng mga iringan na maaring mauwi sa paglalaban ² dahilan sa kapwa may iringan na maaring mauwi sa paglalaban ² dahilan sa kapwa may sandata. Tandaan na sa huling gabi ng kapistahan ay hinuli ni Don sandata. Tandaan na sa huling gabi ng kapistahan ay hinuli ni Don Filipo ang dalawang guwardiya sibil na nanggulo sa palabas. Ito ang Filipo ang dalawang guwardiya sibil na nanggulo sa palabas. Ito ang makapagpapaliwanag kung bakit pati si Don Felipo ay nakapiit na sa makapagpapaliwanag kung bakit pati si Don Felipo ay nakapiit na sa sandaling iyon.
sandaling iyon. 3
3 Ang isa sa sapantahan ng mga pag-uusap ay maaring ang naganap ay Ang isa sa sapantahan ng mga pag-uusap ay maaring ang naganap ay ´pag-aalsa sa loob ng kuwartel
´Nakikini-kinita
´Nakikini-kinita ko ko na na nga. nga. Kagabi«Kagabi«µµ ´Sayang
´Sayang!µ!µ ang sabi ni Manang Rufa, ´namatay ang sabi ni Manang Rufa, ´namatay na lahat bago magpasko, sa panahon pa naman ng na lahat bago magpasko, sa panahon pa naman ng kanilang pagreregalo« Hinintay muna sana nila ang kanilang pagreregalo« Hinintay muna sana nila ang bagong taon«
bagong taon«µµ55
Unti-unting napupuno ang mga lansangan; ang Unti-unting napupuno ang mga lansangan; ang
una muna ay ang mga aso, manok, baboy at kalapati; sa mga una muna ay ang mga aso, manok, baboy at kalapati; sa mga hayop na ito ay sumunod ang ilang madungis na bata na hayop na ito ay sumunod ang ilang madungis na bata na kapit-kapit ang mga bisig at takot na lumapit nang dahan-dahan sa kapit ang mga bisig at takot na lumapit nang dahan-dahan sa kuwartel; pagkatapos ay ilang matandang babae na may talukbong kuwartel; pagkatapos ay ilang matandang babae na may talukbong na panyo na nakabuhol sa baba, isang malaking kuwintas sa na panyo na nakabuhol sa baba, isang malaking kuwintas sa kamay, at nagkukunwaring nagdarasal upang sila ay hayaang kamay, at nagkukunwaring nagdarasal upang sila ay hayaang dumaan ng
dumaan ng mga sundamga sundalo. lo. Nang makitang Nang makitang maaaring mamaaaring makalakad nakalakad na hindi pinapuputukan ay saka pa lamang nagsilabas ang mga hindi pinapuputukan ay saka pa lamang nagsilabas ang mga lalake na nagkukunwaring walang-bahala; nang mga unang lalake na nagkukunwaring walang-bahala; nang mga unang sandali, ang kanilang mga lakaran ay sa harapan lamang ng sandali, ang kanilang mga lakaran ay sa harapan lamang ng kani-kanilang bahay at hawak ang manok na hinihimas; pagkatapos ay kanilang bahay at hawak ang manok na hinihimas; pagkatapos ay sinubukang lumayu-layo nang kaunti. Minsan- -minsang sinubukang lumayu-layo nang kaunti. Minsan- -minsang humihinto, at sa gayong paraan ay nakarating sa tapat ng humihinto, at sa gayong paraan ay nakarating sa tapat ng tribunal.
tribunal.66
4
4 Mapapansin na ang mga katutubo ay palaging mayroong hinala saMapapansin na ang mga katutubo ay palaging mayroong hinala sa mga Intsik na may gagawing hindi mabuti.
mga Intsik na may gagawing hindi mabuti.
5 Sa haka-hakang mga Intsik ang nag-alsa ay nanghihinayang si 5 Sa haka-hakang mga Intsik ang nag-alsa ay nanghihinayang si Hermana Ruffa na ang mga ito ay ´namatay
Hermana Ruffa na ang mga ito ay ´namatay µµ bago magpasko ² bago magpasko ² nanghihinayang siya sa regalo ng mga Intsik.
nanghihinayang siya sa regalo ng mga Intsik.
Talagang labis ang pagiging materyosa ni Hermana Ruffa - sa Talagang labis ang pagiging materyosa ni Hermana Ruffa - sa pagkakabanggit ng haka-hakang mga Intsik ang nag-alsa ay pagkakabanggit ng haka-hakang mga Intsik ang nag-alsa ay nanghihinayang siya na ang mga ito ay ´namatay
nanghihinayang siya na ang mga ito ay ´namatay µµ bago magpasko ² bago magpasko ² nanghihinayang siya sa regalo ng mga Intsik.
nanghihinayang siya sa regalo ng mga Intsik.
Pansining Mabuti ang Sulat ni Rizal sa Pamilya niya noong Oktubre Pansining Mabuti ang Sulat ni Rizal sa Pamilya niya noong Oktubre 28
28, 1, 1883883, mula sa Madrid, mula sa Madrid
Ewan ko kung papaano palilipasin ang pasko rito. Sakaling, gaya ng Ewan ko kung papaano palilipasin ang pasko rito. Sakaling, gaya ng inaakala ko, ay makakahawig ng mga taong nagdaan ay titipirin ko inaakala ko, ay makakahawig ng mga taong nagdaan ay titipirin ko ang pag-aabala: lahat ng tao buhat sa utusang babae, tagahatid ng ang pag-aabala: lahat ng tao buhat sa utusang babae, tagahatid ng sulat, batang nagbibili ng pahayagan, manggugupit ng buhok, sulat, batang nagbibili ng pahayagan, manggugupit ng buhok, tagapaglinis ng sapatos, tagapagbukas ng pinto, naglilingkod sa tagapaglinis ng sapatos, tagapagbukas ng pinto, naglilingkod sa inuman ng kape, tagapagmasid sa pamantasan, mananahi, inuman ng kape, tagapagmasid sa pamantasan, mananahi, hanggang sa gumagawa ng sapatos, ang lahat ay pawang hanggang sa gumagawa ng sapatos, ang lahat ay pawang nanghihingi ng pamasko bagaman nalalaman nilang ang taong nanghihingi ng pamasko bagaman nalalaman nilang ang taong hinihingan ay malinis ang bulsa« Sa bagay na ito ay mahihinuhang hinihingan ay malinis ang bulsa« Sa bagay na ito ay mahihinuhang ang nangyayari rito ay ganap na kabaligtaran ng nangyayari riyan; ang nangyayari rito ay ganap na kabaligtaran ng nangyayari riyan; ang magsasapatos na Intsik, taga-igib na Intsik at bawat singkit ay ang magsasapatos na Intsik, taga-igib na Intsik at bawat singkit ay nagbibigay ng pamasko sa mga suki nila.
nagbibigay ng pamasko sa mga suki nila.
6 Talagang ang mga Pilipino sa paglalarawan na ito ni Rizal ay 6 Talagang ang mga Pilipino sa paglalarawan na ito ni Rizal ay
Makaraan ang labinlimang minuto ay iba nang usapan ang Makaraan ang labinlimang minuto ay iba nang usapan ang kumakalat.
kumakalat. Si Ibarra, kasaSi Ibarra, kasama ng kaniyang ma ng kaniyang mga alila amga alila ay y tinangkang agawin si Maria Clara, ipinagtanggol ni Kapitan Tiyago, tinangkang agawin si Maria Clara, ipinagtanggol ni Kapitan Tiyago, na katulong ang ng mga guwardiya sibil. Ang bilang ng mga na katulong ang ng mga guwardiya sibil. Ang bilang ng mga napatay ay hindi na labing-apat kundi tatlumpu; si Kapitan Tiyago napatay ay hindi na labing-apat kundi tatlumpu; si Kapitan Tiyago ay may sugat at sa araw na iyon din aalis na kasama ang kanyang ay may sugat at sa araw na iyon din aalis na kasama ang kanyang pamilya patungo sa Maynila.
pamilya patungo sa Maynila.
Ang pagdating ng mga kuwadrilyero na may sulong kariton Ang pagdating ng mga kuwadrilyero na may sulong kariton na may lamang isang bangkay sa isang at sinusundan ng isang na may lamang isang bangkay sa isang at sinusundan ng isang sibil ay nakasindak sa
sibil ay nakasindak sa madla. madla. Nalaman Nalaman na iyon ay na iyon ay galing sagaling sa kumbento; dahil sa anyo ng mga paang nakalawit ay iniisip ng kumbento; dahil sa anyo ng mga paang nakalawit ay iniisip ng isang nanonood kung sino ang taong iyon; sa malayu -layong isang nanonood kung sino ang taong iyon; sa malayu -layong llugar ay may nagsasabing iyon nga ay si gayong tao; sa llugar ay may nagsasabing iyon nga ay si gayong tao; sa malayo-layong dako ay dumami ang bilang ng patay at siya ay naging layong dako ay dumami ang bilang ng patay at siya ay naging tatlo, na kagaya ng Santisima Trinidad (na iisa ay tatlo); tatlo, na kagaya ng Santisima Trinidad (na iisa ay tatlo);77 katutubong usisero.
katutubong usisero.
7 Ang mga pananaw ni Rizal na kontra sa
7 Ang mga pananaw ni Rizal na kontra sa tr tr i i n n i i ty ty ay isa sa dahilan ngay isa sa dahilan ng
pagtutol ng simbahan sa Rizal Bill. pagtutol ng simbahan sa Rizal Bill.
Nag-upisa na iisa at sa paglakad ng panahon ay naging tatlo ² Mula Nag-upisa na iisa at sa paglakad ng panahon ay naging tatlo ² Mula sa
sa mo mo n n o o the the i i s s m m ay nauwi sa trinity. Makikita ang pagigingay nauwi sa trinity. Makikita ang pagiging c c o o ns ns i i stent stent nini
Rizal sa
Rizal sa kaniyang pagbatikos aral kaniyang pagbatikos aral ng ng Santisima TSantisima Trinidad. Pansinin angrinidad. Pansinin ang sulat na ito ni Rizal sa kaniyang Ina noong Disyembre
sulat na ito ni Rizal sa kaniyang Ina noong Disyembre 33, , 1188886, na6, na kasabay halos ng ginagawang pagsulat ni Rizal sa nobelang ito.
kasabay halos ng ginagawang pagsulat ni Rizal sa nobelang ito. ´
´Hindi ko ikinasiya kaylanman, noong makinig ako saHindi ko ikinasiya kaylanman, noong makinig ako sa pangangaral ni Padre Cueto sa loob ng dalawang oras pangangaral ni Padre Cueto sa loob ng dalawang oras
pagkatapos ay naulit ang kababalaghang ginawa ni Kristo na ang pagkatapos ay naulit ang kababalaghang ginawa ni Kristo na ang mga tinapay at mga isda ay dumami, at ang mga patay ay naging mga tinapay at mga isda ay dumami, at ang mga patay ay naging tatlumput walo na.
tatlumput walo na.88 Nang ikapito at kalahati, ay dumating ang ibaNang ikapito at kalahati, ay dumating ang iba pang guwardiya sibil na galing sa iba pang mga kalapit bayan, ang pang guwardiya sibil na galing sa iba pang mga kalapit bayan, ang mga balitaan ay maliwanag na at isinalaysay pa ang ilang mga balitaan ay maliwanag na at isinalaysay pa ang ilang pangyayari.
pangyayari.
´Kagagaling ko lamang sa tribunal at nakita kong ´Kagagaling ko lamang sa tribunal at nakita kong nakabilanggo si Ginoong Filipo at si Ginoong Crisostomo,
nakabilanggo si Ginoong Filipo at si Ginoong Crisostomo,µµ ang sabiang sabi
ng isang lalake kay Manang Pute, ´nakausap ko ang isang sa mga ng isang lalake kay Manang Pute, ´nakausap ko ang isang sa mga nagbabanaty na
nagbabanaty na kuwadrilyero. kuwadrilyero. Sapagkat si BSapagkat si Bruno na anruno na anak nangak nang namatay sa bug
namatay sa bugbog ay isinigaw na abog ay isinigaw na ang lahat kagabi. ng lahat kagabi. Gaya nangGaya nang nalalaman ninyo, ipakakasal ni Kapitan Tiyago ang kanyang anak nalalaman ninyo, ipakakasal ni Kapitan Tiyago ang kanyang anak sa isang binatang Kastila; sa galit ni Crisostomo ay naghiganti at sa isang binatang Kastila; sa galit ni Crisostomo ay naghiganti at tinangkang patayin ang lahat ng Kastila pati ang kura; kagabi ay tinangkang patayin ang lahat ng Kastila pati ang kura; kagabi ay sinalakay ang kuwartel at ang kumbento; at salamat na lamang sa sinalakay ang kuwartel at ang kumbento; at salamat na lamang sa awa ng Diyos, nasa bahay ni Kapitan Tiyago ang kura, nang awa ng Diyos, nasa bahay ni Kapitan Tiyago ang kura, nang mangyari
mangyari iyon. iyon. Sinasabing Sinasabing marami marami ang ang nakatakas. nakatakas. Sinunog Sinunog ngng mga guwardiya sibil ang bahay ni Ginoong Crisostomo, at kung ito mga guwardiya sibil ang bahay ni Ginoong Crisostomo, at kung ito ay hindi muna nadakip y pati
ay hindi muna nadakip y pati siya marahil ay nasunog.siya marahil ay nasunog.µµ99 ´Sinunog ang kanyang bahay?
´Sinunog ang kanyang bahay?µµ
´Ang lahat
´Ang lahat ng alila ang alila ay nakabilanggo. y nakabilanggo. TingnaTingnan ninyo atn ninyo at makikita pa ang usok
makikita pa ang usok!µ!µ sabi ng nagbabalita na lumapit sasabi ng nagbabalita na lumapit sa
bintana, ´ang mga nanggaling doon ay nagbabalita ng mga bintana, ´ang mga nanggaling doon ay nagbabalita ng mga malulungkot na pangyayari.
malulungkot na pangyayari.µµ
Ang lahat
Ang lahat ay nagsitanaw ay nagsitanaw sa itinurong sa itinurong lugar: lugar: isang manipisisang manipis na usok
na usok ang pumaang pumapaitaas pang paitaas pang unti-unti sa langit. unti-unti sa langit. Lahat ay Lahat ay nagpapahayag ng kanilang mga haka-haka na kung minsan ay nagpapahayag ng kanilang mga haka-haka na kung minsan ay may pagkaawa at kung minsan
may pagkaawa at kung minsan ay may masamang hinala.ay may masamang hinala. ´Kaawa-awang binata
´Kaawa-awang binata!µ!µ ang bulalas ng isang matandangang bulalas ng isang matandang
lalake, ang asawa ni Aling Pute. lalake, ang asawa ni Aling Pute.
´Oo nga
´Oo nga!µ!µ ang tugon nito, ´ngunit kahapon ay hindiang tugon nito, ´ngunit kahapon ay hindi
nagpamisa nang patungkol sa kaluluwa ng kanyang ama, na nagpamisa nang patungkol sa kaluluwa ng kanyang ama, na marahil ay siyang lalong nangangailangan kaysa iba.
marahil ay siyang lalong nangangailangan kaysa iba.µµ
´Datapwa·t«tao ka, hindi ka
´Datapwa·t«tao ka, hindi ka ba naaawa«?ba naaawa«?µµ
´Maawa sa mga
´Maawa sa mga excul excul m m ulgad ulgad o o ? ? sabi ng sabi ng mga mga kura kura ay ay
kasalanan an
kasalanan ang maawa g maawa sa mga kaawsa mga kaaway ng Diyos. ay ng Diyos. Hindi ba ninyoHindi ba ninyo
tungkol sa Santisima Trinidad, ang paksang ito·y siya tungkol sa Santisima Trinidad, ang paksang ito·y siya nang lalong kainip-inip na maaring ipangaral sa buhay na nang lalong kainip-inip na maaring ipangaral sa buhay na ito.µ
ito.µ 8
8 IpinakikitaIpinakikitang ng muli dito muli dito ang pagkakaroon ng ang pagkakaroon ng dagdag sa mga dagdag sa mga balita.balita. 9
9 Sa bahaging ito ay nagsisimula ng malaman ng mga tao na ´mayroongSa bahaging ito ay nagsisimula ng malaman ng mga tao na ´mayroong kinalaman
naaalaala?
naaalaala? Sa Sa simenteryo, akasimenteryo, akala la mo amo ay nasa y nasa koral ng koral ng mga mga hayop,hayop, kung lumakad
kung lumakad!µ!µ
´Talaga namang magkahawig ang koral ng mga hayop at ´Talaga namang magkahawig ang koral ng mga hayop at ang
ang C C a a m m p p o o Sant Sant o o ,,µµ ang sagot ng matandang lalake, ´ang kaibahanang sagot ng matandang lalake, ´ang kaibahan ay iisang uri l
ay iisang uri lamang hayop lamang ang pumapasok sa koral.amang hayop lamang ang pumapasok sa koral.µµ1010 ´Sige
´Sige!µ!µ ang sigaw ni Manang Pute, ´ipagtanggol mo paang sigaw ni Manang Pute, ´ipagtanggol mo pa iyang napakaliwa
iyang napakaliwanagan na nagan na pinaparusahan pinaparusahan ng Diyos. ng Diyos. Tingnan Tingnan momo kung hindi pa
kung hindi pati ikaw ay hti ikaw ay hulihin. ulihin. Sumusuporta ka Sumusuporta ka sa isang basa isang bahay hay na gumuguho
na gumuguho!µ!µ
Sa gayong argumento ay napahinto
Sa gayong argumento ay napahinto ang asawa.ang asawa. ´Iyan
´Iyan!µ!µ ang patuloy ng matandang babae, ´mataposang patuloy ng matandang babae, ´matapos pagbuhatan ng kamay si Padre Damaso ay kulang na lang na pagbuhatan ng kamay si Padre Damaso ay kulang na lang na patayin si Padre Salvi.
patayin si Padre Salvi.µµ ´Nguni·t hindi m
´Nguni·t hindi mo o maikakailang mabumaikakailang mabuti siya noong ti siya noong siya ay siya ay bata pa.
bata pa.µµ
´Oo nga, mabuti,
´Oo nga, mabuti,µµ ang argumento ng matandang babae,ang argumento ng matandang babae, ´nguni·t nagpunta sa Espanya; ang lahat ng naparoroon sa ´nguni·t nagpunta sa Espanya; ang lahat ng naparoroon sa Espanya ay nagiging erehe, ang sabi ng
Espanya ay nagiging erehe, ang sabi ng mga kura.mga kura.µµ1111 ´Ohoy
´Ohoy !µ!µ ang sabad ng asawa na nakaapuhap ng pangganti,ang sabad ng asawa na nakaapuhap ng pangganti, ´at ang kura, at ang lahat ng kura, at ang Arsobispo, at ang Papa, ´at ang kura, at ang lahat ng kura, at ang Arsobispo, at ang Papa, at ang mahal na Birhen, hindi ba lahat sila ay galing sa Espanya? at ang mahal na Birhen, hindi ba lahat sila ay galing sa Espanya? Aba
Aba!! di pudi puro erehro erehe rin e rin sila? sila? AbaAba!µ!µ1122
Mabuti na lamang at nailigtas sa kagipitan si Manang Pute, Mabuti na lamang at nailigtas sa kagipitan si Manang Pute, dahilan sa
dahilan sa dumating ndumating na tumaa tumatakbo ang takbo ang isang alilang isang alilang babae ababae att namumutla, na nakaputol sa usapan ng
namumutla, na nakaputol sa usapan ng mag-asawa.mag-asawa.
´Mayroon pong isang nagbigti sa kabilang looban
´Mayroon pong isang nagbigti sa kabilang looban!µ!µ angang sabing hinahabol ang paghinga.
sabing hinahabol ang paghinga. ´Isang nagbigti
´Isang nagbigti!µ!µ ang bulalas ng lahat na puno ng pagkalito.ang bulalas ng lahat na puno ng pagkalito. Ang mga babae ay nangag-antanda, walang nakakilos sa Ang mga babae ay nangag-antanda, walang nakakilos sa kinatatayuan.
kinatatayuan.
10 Mabuti pa ang koral ng hayop iisang lahi lamang ang nakatalaga 10 Mabuti pa ang koral ng hayop iisang lahi lamang ang nakatalaga doon (kung baboy, baboy;) samantalang sa libingan ay iba·t ibang uri ng doon (kung baboy, baboy;) samantalang sa libingan ay iba·t ibang uri ng pagkatao ang inilalagay doon. Maari ninyong basahin ang buong pagkatao ang inilalagay doon. Maari ninyong basahin ang buong kahulugan ng nakasulat na ito sa artikulo ni Rizal na
kahulugan ng nakasulat na ito sa artikulo ni Rizal na Mga Hayop ni Mga Hayop ni Suwan.
Suwan.
11 Pagpapakita ng masamang paglalarawan ng mga prayle sa mga 11 Pagpapakita ng masamang paglalarawan ng mga prayle sa mga Pilipinong nagtutungo sa Espanya para mag-aral ² sila ay nagiging mga Pilipinong nagtutungo sa Espanya para mag-aral ² sila ay nagiging mga mga erehe.
mga erehe. 1
122 Pang-insulto ni Rizal sa mga katuran ng mga prayle noon² naPang-insulto ni Rizal sa mga katuran ng mga prayle noon² na nagiging erehe ang mga kabataang Pilipino na nagtutungo sa Espanya. nagiging erehe ang mga kabataang Pilipino na nagtutungo sa Espanya. Dahilan sa ang mga Espayol mismo at mga kaparian ay galing sa Dahilan sa ang mga Espayol mismo at mga kaparian ay galing sa Espanya.
´Opo,
´Opo,µµ ang patuloy ng alila na nanginginig,ang patuloy ng alila na nanginginig, ´mangunguha sana ako ng gisantes« tumingin ako ´mangunguha sana ako ng gisantes« tumingin ako sa kabilang halamanan upang tingnan kung naroon sa kabilang halamanan upang tingnan kung naroon si«
si« at nakita ko ang isang katawang uuguy-ugoy;at nakita ko ang isang katawang uuguy-ugoy; ang akala ko ay si Teo
ang akala ko ay si Teo,, ang alila, na siyangang alila, na siyang karaniwang nagbibigay sa akin
karaniwang nagbibigay sa akin««1133 lumapit akolumapit ako upang« mamitas ng gisantes, at nakita kong hindi upang« mamitas ng gisantes, at nakita kong hindi pala siya kundi iba, isang patay; kumaripas ako ng pala siya kundi iba, isang patay; kumaripas ako ng takbo at«
takbo at«µµ
´Halika, tingnan natin,
´Halika, tingnan natin,µµ sabi ng matandang lalake nasabi ng matandang lalake na tumayo, ´ituro mo sa kung
tumayo, ´ituro mo sa kung saan naroon.saan naroon.µµ ´Huwag kang pumaroon
´Huwag kang pumaroon!µ!µ ang sigaw ni Manang Pute saang sigaw ni Manang Pute sa lalake, na pinigilan ito sa baro, ´masasawi ka
lalake, na pinigilan ito sa baro, ´masasawi ka!! Nagbigti?Nagbigti? Mademonyo siya
Mademonyo siya!µ!µ
´Bayaan mong makita ko, punta ka sa tribunal, Juan, at ´Bayaan mong makita ko, punta ka sa tribunal, Juan, at ipaalam mo, marahil ay hindi pa patay.
ipaalam mo, marahil ay hindi pa patay.µµ
At nagtungo sa taniman, na kasunod ang ali
At nagtungo sa taniman, na kasunod ang alila na nagtatagola na nagtatago sa kanyang likod; ang mga babae at pati si Manang Pute ay sa kanyang likod; ang mga babae at pati si Manang Pute ay kasunod sa likuran na pawang may taglay na takot at nasang kasunod sa likuran na pawang may taglay na takot at nasang mabatid ang bagay.
mabatid ang bagay. ´Hayun po,
´Hayun po,µµ ang sabi ng alila, na huminto at itinuro ngang sabi ng alila, na huminto at itinuro ng daliri.
daliri.
Ang pangkat na nag-uusisa ay huminto sa malayo at Ang pangkat na nag-uusisa ay huminto sa malayo at binayaang lumapit na mag-isa ang matanda.
binayaang lumapit na mag-isa ang matanda.
Isang katawan na nakabitin sa sanga ng punong-santol, na Isang katawan na nakabitin sa sanga ng punong-santol, na marahang
marahang iniuugoy dahil iniuugoy dahil sa hihip ng sa hihip ng hangin. hangin. TiningnaTiningnan sandalin sandali ng matanda; nakita ang mga naninigas na paa, mga kamay, ang ng matanda; nakita ang mga naninigas na paa, mga kamay, ang mga bahid sa damit,
mga bahid sa damit, ang ulong nakayuko.ang ulong nakayuko.
´Hindi nararapat nating galawin hanggang hindi ´Hindi nararapat nating galawin hanggang hindi dumarating ang mga maykapangyarihan,
dumarating ang mga maykapangyarihan,µµ ang sabing malakas,ang sabing malakas, ´matigas na, malaon nang patay.
´matigas na, malaon nang patay.µµ1144
Ang mga babae ay unti-unting lumalapit. Ang mga babae ay unti-unting lumalapit.
´Ito ang kapitbahay nating natitira sa kubong iyon, may ´Ito ang kapitbahay nating natitira sa kubong iyon, may dalawang linggo lamang na kararating; tingnan ninyo ang peklat dalawang linggo lamang na kararating; tingnan ninyo ang peklat sa mukha.
sa mukha.µµ
1
133 Inakala ng katulong na ang katawang uugoy-ugoy ay si Teo ² sanay Inakala ng katulong na ang katawang uugoy-ugoy ay si Teo ² sanay
kaya siyang makita na uugoy-ugoy ang katawan ni Teo.
kaya siyang makita na uugoy-ugoy ang katawan ni Teo. Ano kaya angAno kaya ang ibinibigay ni
ibinibigay ni Teo sa katulong na babae ni Manang Pute ² Teo sa katulong na babae ni Manang Pute ² ugoy-ugoyugoy-ugoy.. 1
144 Mapapansin na sa panahon ni Rizal ay mayroon ng kaalaman angMapapansin na sa panahon ni Rizal ay mayroon ng kaalaman ang
mga Pilipino sa sistema ng inbestigasyon ² ito ay makikita sa hindi mga Pilipino sa sistema ng inbestigasyon ² ito ay makikita sa hindi paggalaw
paggalaw ng ng bangkay bangkay hanggang hanggang hindi hindi ito ito nakikita nakikita ng ng mgamga maykapangyarihan.
´Abemaria«
´Abemaria«!µ!µ ang buang bulalas ng lalas ng ilang babae. ilang babae. ´Ipagdasal n´Ipagdasal natinatin ang kanyang kaluluwa,
ang kanyang kaluluwa,µµ ang sinabi ng isang dalaga matapos naang sinabi ng isang dalaga matapos na matingnan at masiyasat ang nakabitin.
matingnan at masiyasat ang nakabitin. ´Hangal, erehe
´Hangal, erehe!µ!µ ang pagalit na sabi sa kanya ni Manangang pagalit na sabi sa kanya ni Manang Pute.
Pute. ´Hindi mo ´Hindi mo ba alam ba alam ang saang sabi nbi ni Padre i Padre Damaso? Damaso? IsangIsang paghalay sa Diyos ang ipagdasal ang isang kondenado; ang paghalay sa Diyos ang ipagdasal ang isang kondenado; ang nagbibigti ay walang ligtas sa impiyerno kaya hindi inililibing sa nagbibigti ay walang ligtas sa impiyerno kaya hindi inililibing sa lupang sagrado.
lupang sagrado.µµ
At idinugtong pang: At idinugtong pang:
´Nakikini-kinita ko na ngang ang taong iyan ay magtatapos ´Nakikini-kinita ko na ngang ang taong iyan ay magtatapos sa masama; hindi ko malaman kung ano ang ikinabubuhay.
sa masama; hindi ko malaman kung ano ang ikinabubuhay.µµ
´Dalawang beses na nakita ko siyang kausap ng ´Dalawang beses na nakita ko siyang kausap ng sakristan-mayor,
mayor,µµ ang sabi ng dalaga.ang sabi ng dalaga.1515
´Eh, hindi marahil upang siya ay mangumpisal o magbigay ´Eh, hindi marahil upang siya ay mangumpisal o magbigay ng pamisa
ng pamisa!µ!µ
Dumating ang mga kapit-bahay at isang malaking pulutong Dumating ang mga kapit-bahay at isang malaking pulutong ang pumalibot sa bangkay
ang pumalibot sa bangkay na umuna umuuga pa uga pa rin. rin. Nang may Nang may kalahating oras na ay dumating ang isang
kalahating oras na ay dumating ang isang alguwas alguwas i i l l , ang, ang direktorsilyo at dalawang kuwadrilyero;
direktorsilyo at dalawang kuwadrilyero;1616 tinanggal ng mga hulingtinanggal ng mga huling tinuran ang bangkay sa pagkakabitin at inilagay sa isang tinuran ang bangkay sa pagkakabitin at inilagay sa isang papag-papagan.
papagan.
´Ang taong ito ay nagmamadali sa pagkamatay,
´Ang taong ito ay nagmamadali sa pagkamatay,µµ ang sabingang sabing nakatawa ng direktorsilyo, samantalang inaalis ang panulat na nakatawa ng direktorsilyo, samantalang inaalis ang panulat na nasa kanyang tainga.
nasa kanyang tainga. Ginawa ang kanyang mga makakahulingGinawa ang kanyang mga makakahuling tanong, siniyasat ang alila na kanyang nilito, kung minsan ay tanong, siniyasat ang alila na kanyang nilito, kung minsan ay binabalaan, kung minsan ay sinabi raw ang ganito o gayong binabalaan, kung minsan ay sinabi raw ang ganito o gayong bagay na hindi naman talagang sinabi, kaya ang alila, dahil sa bagay na hindi naman talagang sinabi, kaya ang alila, dahil sa akalang siya ay mabibilanggo, ay nag-iiyak at sinabi na tuloy akalang siya ay mabibilanggo, ay nag-iiyak at sinabi na tuloy na hindi sitaw ang kanyang tinungo roon kundi« at tinawag na hindi sitaw ang kanyang tinungo roon kundi« at tinawag pa si Teo p
pa si Teo para sumaksiara sumaksi..1717
15 Mayroong malimit na pag-uusap ang namatay at ang sakristan mayor 15 Mayroong malimit na pag-uusap ang namatay at ang sakristan mayor ²dito masasabing mayroong transaksiyon na namamagitan sa kanila. ²dito masasabing mayroong transaksiyon na namamagitan sa kanila.
16
16 Noon pa man ay palaging huling dumating ang mga alagad ngNoon pa man ay palaging huling dumating ang mga alagad ng batas sa pinangyarihan ng krimen
batas sa pinangyarihan ng krimen..
17 Maging sa paraan ng inbestigasyon ay wala pa ring nagbago ² mga 17 Maging sa paraan ng inbestigasyon ay wala pa ring nagbago ² mga tanong na nakakalito at may halong pananakot. Mapapansin na tanong na nakakalito at may halong pananakot. Mapapansin na lumabas sa inbestigasyon na ang alilang babae ay hindi pala lumabas sa inbestigasyon na ang alilang babae ay hindi pala nanghihingi ng gulay sa kabilang bakuran at kaya siya naroroon ay dahil nanghihingi ng gulay sa kabilang bakuran at kaya siya naroroon ay dahil mayroong kinakatagpo. Ang lumitaw tuloy sa inbestigasyon ay hindi ukol mayroong kinakatagpo. Ang lumitaw tuloy sa inbestigasyon ay hindi ukol sa krimen, kundi ang relasyon ng alila sa kapwa alilang si Teo.
sa krimen, kundi ang relasyon ng alila sa kapwa alilang si Teo. ItoIto kayakaya ang dahilan upang mapagkamalan ng katulong na babae na si Teo ang dahilan upang mapagkamalan ng katulong na babae na si Teo ang katawan na
Samantala naman ay isang tagabukid, na malapad ang Samantala naman ay isang tagabukid, na malapad ang salakot at may tapal sa leeg, ang masusing
salakot at may tapal sa leeg, ang masusing tumitingin sa bangkay at sa lubid. Ang mukha ay tumitingin sa bangkay at sa lubid. Ang mukha ay kagaya rin halos ng buong katawan sa pangingitim; kagaya rin halos ng buong katawan sa pangingitim; sa ibabaw ng tali ay may dalawang gu rlis at sa ibabaw ng tali ay may dalawang gu rlis at dalawang
dalawang latay; anlatay; ang nag nakalibid kalibid na lubid na lubid ay may maputiaputi at walang ba
at walang bahid ng dugohid ng dugo. . Ang tagaAng tagabukid ay bukid ay masiyasat na tinitingnan ang baro at salawal, masiyasat na tinitingnan ang baro at salawal, napunang may lupa at may bagong sira sa ilang napunang may lupa at may bagong sira sa ilang
dako; datapwat ang lalong nakatawag sa kanyang pansin ay ang dako; datapwat ang lalong nakatawag sa kanyang pansin ay ang mga amorsikong nakadikit hanggang sa leeg ng baro.
mga amorsikong nakadikit hanggang sa leeg ng baro.1188 ´Ano ang tinitingnan mo?
´Ano ang tinitingnan mo?µµ ang tanong sa kanya ngang tanong sa kanya ng direktorsilyo.
direktorsilyo.
´Tinitingnan ko po kung makikilala ko,
´Tinitingnan ko po kung makikilala ko,µµ ang bulong naang bulong na nagpugay nang kaunti nguni·t lalong ibinaba ang salakot.
nagpugay nang kaunti nguni·t lalong ibinaba ang salakot.
´Hindi mo ba narinig na iyan ay nangngangalang Lucas? ´Hindi mo ba narinig na iyan ay nangngangalang Lucas? tulog ka ba?
tulog ka ba?µµ
Ang lahat n
Ang lahat ng ay nagtawg ay nagtawanan. anan. Ang tagabukid, na Ang tagabukid, na napahiya,napahiya, ay bumulong ng ilang salita at umalis na nakatungo at marahan ay bumulong ng ilang salita at umalis na nakatungo at marahan ang lakad.
ang lakad. ´Oy
´Oy !! Saan ang punta ninyo?Saan ang punta ninyo?µµ ang sigaw sa kanya ngang sigaw sa kanya ng matanda, ´hindi riyan ang labasan, iyan ay patungo sa bahay ng matanda, ´hindi riyan ang labasan, iyan ay patungo sa bahay ng namatay
namatay !µ!µ1199
Tulog pa nga
Tulog pa nga!µ!µ ang sabing pakutya ngang sabing pakutya ng d d i i rect rect o o rc rc i i ll ll o o ,,
´kailangang buhusan ng tubig sa ulo. ´kailangang buhusan ng tubig sa ulo.µµ
Ang mga naroroon ay muling nagtawanan. Iniwan ng Ang mga naroroon ay muling nagtawanan. Iniwan ng tagabukid ang pook na iyon kung saan
tagabukid ang pook na iyon kung saan ginampanan niya ngginampanan niya ng isang masamang papel
isang masamang papel at nagtunat nagtungo sa go sa simbahan. simbahan. Nang nNang nasaasa sakristiya na ay ipi
sakristiya na ay ipinagtanong ang sakristan-mayor.nagtanong ang sakristan-mayor. ´Natutulog pa
´Natutulog pa!µ!µ2200 ang pabugal na sagot sa kanya, ´hindi baang pabugal na sagot sa kanya, ´hindi ba ninyo alam na kagabi ay nilooban ang
ninyo alam na kagabi ay nilooban ang kumbento?kumbento?µµ
1
188 Ang bangkay ay hindi nagpatiwakal ² kundi pinatay. Ang mgaAng bangkay ay hindi nagpatiwakal ² kundi pinatay. Ang mga gurlis/
gurlis/scratches scratches na iyon sa mga nag-aral ngna iyon sa mga nag-aral ng cr cr imi imi n n o o l l o o gy gy ay palatandaanay palatandaan
ng pakikipaglaban. Ang pagkakaroon ng gurlis ay pagpapakita na hindi ng pakikipaglaban. Ang pagkakaroon ng gurlis ay pagpapakita na hindi napatay agad ng kriminal ang kaniyang biktima, dahil sa ito ay napatay agad ng kriminal ang kaniyang biktima, dahil sa ito ay lumalaban. May sugat, walang bahid ng dugo ang lubid, may bagong sira lumalaban. May sugat, walang bahid ng dugo ang lubid, may bagong sira ang damit. - Ang amorseko ay nakakalat sa kaniyang baro hanggang sa ang damit. - Ang amorseko ay nakakalat sa kaniyang baro hanggang sa leeg ²
leeg ² nagpapakita na ito gumulong muna sa damuhan at hindinagpapakita na ito gumulong muna sa damuhan at hindi pumanhik ng puno para magpakamatay
pumanhik ng puno para magpakamatay.. 1
199 Ang tagabukid ay nagbalak na pumunta sa bahay ng namatay. ² Ang tagabukid ay nagbalak na pumunta sa bahay ng namatay. ² parang nais na siyasatin ang bahay ng namatay.
´Hihintayin kong magising. ´Hihintayin kong magising.µµ
Pinagmasdan siya ng mga sakristan nang walang pitagang Pinagmasdan siya ng mga sakristan nang walang pitagang pagmamasid ng mga taong naugali na sila·y pagpakitaan ng pagmamasid ng mga taong naugali na sila·y pagpakitaan ng masama.
masama.2211 Sa isang madilim na sulok, ang may pisak na isangSa isang madilim na sulok, ang may pisak na isang mata ay natutulog
mata ay natutulog sa isang mahabsa isang mahabang upuan. ang upuan. Ang salamin ay Ang salamin ay nasa noo at ka
nasa noo at kasalabit sa mga buhsalabit sa mga buhok; ang ok; ang dibdib niyang tuyo atdibdib niyang tuyo at payat ay nakahantad at tumataas at bumababang ng naayon. Ang payat ay nakahantad at tumataas at bumababang ng naayon. Ang tagabukid ay umupong malapit sa natutulog at nakahandang tagabukid ay umupong malapit sa natutulog at nakahandang maghintay, ngunit nahulog ang kanyang salapi at kaniyang maghintay, ngunit nahulog ang kanyang salapi at kaniyang hinanap sa tulong ng isang kandila sa ilalim ng upuuan ng hinanap sa tulong ng isang kandila sa ilalim ng upuuan ng sakristan-mayor.
sakristan-mayor. Napansin din Napansin din ng tagabukid ang ng tagabukid ang amorsiko saamorsiko sa pantalon at sa mga manggas ng baro ng natutulog,
pantalon at sa mga manggas ng baro ng natutulog,2222 na nagisingna nagising
din, at kinusot ng kamay ang nag-iisa niyang mata nalalabi, at din, at kinusot ng kamay ang nag-iisa niyang mata nalalabi, at pagalit na binulyawang ang tao.
pagalit na binulyawang ang tao.
´Ibig ko po lamang magpamisa, ginoo
´Ibig ko po lamang magpamisa, ginoo!µ!µ ang sagot nito naang sagot nito na
parang humihingi ng paumanhin. parang humihingi ng paumanhin.
´Tapos na ang lahat ng misa,
´Tapos na ang lahat ng misa,µµ ang sabi ng bulag naang sabi ng bulag na
pinatamis ang pangungusap,
pinatamis ang pangungusap,2323 ´kung ibig ninyong bukas«´kung ibig ninyong bukas« patungkol ba iyan sa mga kaluluwa sa
patungkol ba iyan sa mga kaluluwa sa Purgatoryo?Purgatoryo?µµ
´Hindi po,
´Hindi po,µµ ang sagot ng tagabukid na sabay sa pag-aabot ngang sagot ng tagabukid na sabay sa pag-aabot ng
piso. piso.
At matapos niyang matitigan sa nag-iisang matang At matapos niyang matitigan sa nag-iisang matang nakakikita ay nagpatuloy na ang sabi ay: ´Patungkol po sa isang nakakikita ay nagpatuloy na ang sabi ay: ´Patungkol po sa isang taong malapit nang
taong malapit nang mamatay.mamatay.µµ
At nilisan ng taga-bukid ang sakristiya. ´Nahuli ko sana At nilisan ng taga-bukid ang sakristiya. ´Nahuli ko sana kagabi
kagabi!µ!µ ang buntong-hiningang pagkakasabi,ang buntong-hiningang pagkakasabi, samantalangsamantalang
inaalis ang tapal sa mukha at umunat upang manumbalik ang inaalis ang tapal sa mukha at umunat upang manumbalik ang tunay na mukha at tindig ni
tunay na mukha at tindig ni EliasElias..2424
2
20 Natutulog pa ang sakristang mayor sa kabila ng naging malaking0 Natutulog pa ang sakristang mayor sa kabila ng naging malaking
panganib sa nakalipas na gabi. Kung ganoon mayroon itong panganib sa nakalipas na gabi. Kung ganoon mayroon itong pinagpuyatan.
pinagpuyatan.
2
21 Ang masamang pag-ugali ay bunga ng masamang pagtrato sa tao.1 Ang masamang pag-ugali ay bunga ng masamang pagtrato sa tao.
Ang mga sakristan ay hindi nirespeto sa loob ng kumbento at ito rin ang Ang mga sakristan ay hindi nirespeto sa loob ng kumbento at ito rin ang tingin at trato nila sa mga taong nakakababa sa kanya.
tingin at trato nila sa mga taong nakakababa sa kanya.
22
22 Mayroon din amorsiko sa pantalon ng ang sakristan mayor at katuadMayroon din amorsiko sa pantalon ng ang sakristan mayor at katuad
ng nasa bangkay ni Lucas. ng nasa bangkay ni Lucas.
23
23 Kapag may perang kikitahin, nagiging matamis ang pananalita ngKapag may perang kikitahin, nagiging matamis ang pananalita ng
isang tao, nawawala ang galit. isang tao, nawawala ang galit.
24
24 ´samantalang inaalis ang tapal sa mukha at umunat upang´samantalang inaalis ang tapal sa mukha at umunat upang
manumbalik ang tunay na mukha at tindig ni Elias. manumbalik ang tunay na mukha at tindig ni Elias.µµ
Nilagyan ni Rizal ng elemento ng pagbabalatkayo ang isa sa kaniyang Nilagyan ni Rizal ng elemento ng pagbabalatkayo ang isa sa kaniyang pinakamahalagang tauhan sa nobela ² hindi kaya ang kakayahan na pinakamahalagang tauhan sa nobela ² hindi kaya ang kakayahan na iyon ng tauhan ay salamin ng pagkatao ng nobelista.
iyon ng tauhan ay salamin ng pagkatao ng nobelista.
Maunawaan sana na ang sa pangalang Elias ay halos maisusulat ang Maunawaan sana na ang sa pangalang Elias ay halos maisusulat ang salitang
