Noli Me Tangere Deciphered-kab042

(1)

KABANATA 42

ANG MAG-ASAWANG ESPADAÑA

Nakatapos na ang kapistahan; at muli na namang Nakatapos na ang kapistahan; at muli na namang naunawaan ng mga taong-bayan, na kagaya rin ng ibang naunawaan ng mga taong-bayan, na kagaya rin ng ibang nakalipas na mga taon, lalong naging

nakalipas na mga taon, lalong naging dukha ang kanilang mga kabang-yaman, dukha ang kanilang mga kabang-yaman, nagpagod sila, nagpatulo ng pawis at nagpagod sila, nagpatulo ng pawis at nagpuyat nang hindi naman tunay na nagpuyat nang hindi naman tunay na nagsaya, hindi-nagkaroon ng mga bagong nagsaya, hindi-nagkaroon ng mga bagong kaibigan; sa isang salita, binayaran nila ng kaibigan; sa isang salita, binayaran nila ng mahal an kanilang kaguluhan at mga sakit mahal an kanilang kaguluhan at mga sakit ng ulo.

ng ulo.

Subalit walang kailangan; sa

taong darating ay gayon din ang

gagawin, gayon din sa isang daang taong

susunod, sapagkat ito ang kinaugalian

susunod, sapagkat ito ang kinaugalian..

11

Naghahari ang malaking Naghahari ang malaking kalungkutan sa

kalungkutan sa bahay ni Kbahay ni Kapitan Tiyago: apitan Tiyago: nakasara annakasara ang lahat ngg lahat ng bintana, bahagya nang marinig ang lakad ng mga tao sa sahig, at bintana, bahagya nang marinig ang lakad ng mga tao sa sahig, at sa kusina lamang maaring

sa kusina lamang maaring mag-usap nang malakas. Ang kaluluwamag-usap nang malakas. Ang kaluluwa ng pamamahay, si Maria Clara, ay nakahiga; sa kanyang ng pamamahay, si Maria Clara, ay nakahiga; sa kanyang kalagayan ay nababakas sa mukha ng lahat, na gaya ng kalagayan ay nababakas sa mukha ng lahat, na gaya ng pagkakabakas ng mga damdaming taglay sa mukha ng isang tao. pagkakabakas ng mga damdaming taglay sa mukha ng isang tao.

´Ano sa ak

´Ano sa akala mo, Isaala mo, Isabel: bel: maglimos kaya amaglimos kaya ako sa krus sako sa krus sa Tunasan o sa Matahong?µ ang tanong na marahan nang Tunasan o sa Matahong?µ ang tanong na marahan nang

naghihinagpis na am

naghihinagpis na ama. a. ´Ang krus sa T´Ang krus sa Tunasan ay lumalaki, nguunasan ay lumalaki, ngunitnit ang sa Mataho

ang sa Matahong ay nang ay nagpapawis: gpapawis: alin analin ang inaakala mong inaakala mong lalongg lalong milagroso?µ

milagroso?µ22

Si Tia Isabel ay nag-isip, iginalaw ang ulo at bumulong: Si Tia Isabel ay nag-isip, iginalaw ang ulo at bumulong: ´Lumalaki« ang paglaki ay nakakahiti kaysa sa pagpapawis: ´Lumalaki« ang paglaki ay nakakahiti kaysa sa pagpapawis: lahat tayo ay pinapawisan ngunit hindi lahat tayo ay lumalaki.µ lahat tayo ay pinapawisan ngunit hindi lahat tayo ay lumalaki.µ MGA PALIWANAG

MGA PALIWANAG

1 Ipinapaalam ni Rizal na wala naman talagang natatamo ang bayan sa 1 Ipinapaalam ni Rizal na wala naman talagang natatamo ang bayan sa pagdaraos ng kapistahan. Kasalatan ang iniiwan nito sa mga pagdaraos ng kapistahan. Kasalatan ang iniiwan nito sa mga mamamayan ng bayan. Mapansin ang sinabi ni Rizal na ´

mamamayan ng bayan. Mapansin ang sinabi ni Rizal na ´sa sandaangsa sandaang taon na susunod ay ganito ang gagawin nila, sapagkat ito ang taon na susunod ay ganito ang gagawin nila, sapagkat ito ang nakaugalian

nakaugalian.µ.µ

Sa kaisipan ng mga Italyano ay nakatala na ´

Sa kaisipan ng mga Italyano ay nakatala na ´Nagtatapos ang Nagtatapos ang Kapistahan, Hindi ang kahangalan

Kapistahan, Hindi ang kahangalan ..

2 Sa panahong iyon ay laganap ang paniniwala sa pagmimilagro ng mga 2 Sa panahong iyon ay laganap ang paniniwala sa pagmimilagro ng mga santo upang magbigay daan sa paggaling ng isang maysakit.

(2)

´Tunay nga, Isabel, ngunit tingnan mo ang « ´Tunay nga, Isabel, ngunit tingnan mo ang «

pagpawisan ang isang kahoy na ginagawa sanang paa

ng bangko ay hindi mumunting kababalaghan

««33 _Ang_Ang lalong mabuti kaya ay kapwa natin limusan ang lalong mabuti kaya ay kapwa natin limusan ang dalawang krus, sa gayon ay hindi magselos ang isa·t isa dalawang krus, sa gayon ay hindi magselos ang isa·t isa at mapapadali ang paggaling ni Maria Clara« Ayos ba at mapapadali ang paggaling ni Maria Clara« Ayos ba ang silid?

ang silid? Batid mo nBatid mo nang kasaang kasama nina ma nina doktor ang isandoktor ang isangg

ginoong tila kamag-anak ni Padre Damaso; dapat na walang ginoong tila kamag-anak ni Padre Damaso; dapat na walang magkulang na anuman.µ

magkulang na anuman.µ

Sa kabilang dulo ng kainan ay naroroon ang magpinsang si Sa kabilang dulo ng kainan ay naroroon ang magpinsang si Sinang at si Victoria, na naroon upang samahan ang maysakit. Sinang at si Victoria, na naroon upang samahan ang maysakit. Tinutulungan sila ni Andeng sa paglilinis ng mga kasangkapang Tinutulungan sila ni Andeng sa paglilinis ng mga kasangkapang

pilak na kagamitan sa pag-inom ng tsa. pilak na kagamitan sa pag-inom ng tsa.

´Kilala ba ninyo si Doktor Espadaña?µ ang masusing ´Kilala ba ninyo si Doktor Espadaña?µ ang masusing tanong kay Victoria ng kapatid sa suso ni Maria Clara. ´Hindi!µ ang tanong kay Victoria ng kapatid sa suso ni Maria Clara. ´Hindi!µ ang sagot ng tinanong, ´ang tanging alam ko tungkol sa kanya ay sagot ng tinanong, ´ang tanging alam ko tungkol sa kanya ay mahal kung sumingil,

mahal kung sumingil,44 _{ayon sa sabi ni}_{ayon sa sabi ni Kapitan Tiyago.µ}_{Kapitan Tiyago.µ}

´Kung gayon ay dapat maging mabuti!µ ang sabi ni Andeng, ´Kung gayon ay dapat maging mabuti!µ ang sabi ni Andeng, ´ang nag-opera sa tiyan ni Aling Maria ay mahal kung sumingil, ´ang nag-opera sa tiyan ni Aling Maria ay mahal kung sumingil, kaya marunong.µ

kaya marunong.µ

´Hangal,µ ang bulalas ni Sinang, ´hindi ang lahat ng mahal ´Hangal,µ ang bulalas ni Sinang, ´hindi ang lahat ng mahal kung

kung sumingil sumingil ay ay marunong. marunong. Tingnan mo Tingnan mo si si Doktor Guevara;Doktor Guevara; matapos na hindi makapag-paanak na mabuti, at pinutol pa ang matapos na hindi makapag-paanak na mabuti, at pinutol pa ang ulo ng bata, ay siningil nang limampung piso ang balo«ang ulo ng bata, ay siningil nang limampung piso ang balo«ang nalalaman ay ang sumingil nang mahal.µ

nalalaman ay ang sumingil nang mahal.µ55

´Ano ang malay mo?µ ang tanong ng pinsan, na marahang ´Ano ang malay mo?µ ang tanong ng pinsan, na marahang sumiko sa kanya.

sumiko sa kanya.

´Hindi ko malalaman? Ang asawa, na naglalagare ng kahoy, ´Hindi ko malalaman? Ang asawa, na naglalagare ng kahoy, matapos na mawalan ng asawa ay nawalan pa ng bahay, dahil matapos na mawalan ng asawa ay nawalan pa ng bahay, dahil

3 Naipakita ni Rizal ang kaniyang kahusayan sa pagkutya sa 3 Naipakita ni Rizal ang kaniyang kahusayan sa pagkutya sa panatisismo ² ipinapaalam ni Rizal na ang krus na kahoy ay ginawa panatisismo ² ipinapaalam ni Rizal na ang krus na kahoy ay ginawa sanang upuang bangko, ngunit ang mapalad na kahoy ay naging krus sanang upuang bangko, ngunit ang mapalad na kahoy ay naging krus na niluluhuran at pinagdadasalan ng tao samantalang ang kaputol nito na niluluhuran at pinagdadasalan ng tao samantalang ang kaputol nito ay ginagawang upuan at maaring minamamalas na nakakatanggap ng di ay ginagawang upuan at maaring minamamalas na nakakatanggap ng di kananais na amoy na ipinagkakaloob ng kaniyang pinagmagandahang kananais na amoy na ipinagkakaloob ng kaniyang pinagmagandahang loob na paupuin. Iisang kahoy na pinagmulan, nagkaroon ng ibang loob na paupuin. Iisang kahoy na pinagmulan, nagkaroon ng ibang pagtingin at pagpapahalaga ayon sa pagkakagawa sa kanya. Mapalad pagtingin at pagpapahalaga ayon sa pagkakagawa sa kanya. Mapalad ang mga bahagi ng PUNO na nagiging PUON. Dahil meron ng Santa ang mga bahagi ng PUNO na nagiging PUON. Dahil meron ng Santa Mesa, maari na rin sigurong magkaroon ng Santa Silya.

Mesa, maari na rin sigurong magkaroon ng Santa Silya.

4 Ang katanyagan ni Dr. Espadaña ay hindi sa kahusayan sa 4 Ang katanyagan ni Dr. Espadaña ay hindi sa kahusayan sa panggagamot (hindi naman ito manggagamot) kundi sa kamahalan ng panggagamot (hindi naman ito manggagamot) kundi sa kamahalan ng kaniyang p

kaniyang paniningianiningil.l.

5 Isang pagkutya at pagkondena sa mga mangaggamot na nakagawa ng 5 Isang pagkutya at pagkondena sa mga mangaggamot na nakagawa ng malpratice

(3)

pinilit siyang magbayad ng alkalde, na kaibigan ng pinilit siyang magbayad ng alkalde, na kaibigan ng manggagamot

manggagamot« « hindi ko hindi ko malalaman? malalaman? Si TSi Tatay pa atay pa ang nagpautangang nagpautang sa kanya ng kuwalta upang makaparoon sa Sta. Cruz.

sa kanya ng kuwalta upang makaparoon sa Sta. Cruz.66

Isang sasakyang huminto sa tapat ng bahay ang pumutol Isang sasakyang huminto sa tapat ng bahay ang pumutol sa mga usapan. Patakbong pumanaog ng hagdanan si Kapitan sa mga usapan. Patakbong pumanaog ng hagdanan si Kapitan Tiyago, kasunod si Tia Isabel upang salubungin ang mga bagong Tiyago, kasunod si Tia Isabel upang salubungin ang mga bagong

dating.

dating. Ang mga duAng mga dumating na ito ay mating na ito ay sina Doktor Don Tsina Doktor Don Tiburcio deiburcio de Espadaña, ang asawa na si Doktora Victorina delos Reyes de de Espadaña, ang asawa na si Doktora Victorina delos Reyes de de Espadaña, at isang binatang Kastila na may mainam na tindig at Espadaña, at isang binatang Kastila na may mainam na tindig at pagmumukhang may

pagmumukhang may mainam na mainam na anyo. anyo. Ang Ang suot ng suot ng babae ay babae ay isang sutlang balabal na may mga bulaklak at sumbrerong may isang sutlang balabal na may mga bulaklak at sumbrerong may isang malaking anyo ng loro na halos pitpit sa mga sintas/

isang malaking anyo ng loro na halos pitpit sa mga sintas/lace lace nana pula at bughaw;

pula at bughaw;

tila nakadagdag sa mga kulubot ng kanyang

mukha; ang alikabok sa daan na nahalo sa pulbos sa kanyang

pisngi

; gaya nang makita natin siya sa Maynila ay ; gaya nang makita natin siya sa Maynila ay

nakakapit din

sa bisig niya ang kanyang pilay na asawa

..77

´Ipinakikilala ko sa inyo ang aming pinsang si Don Alfonso ´Ipinakikilala ko sa inyo ang aming pinsang si Don Alfonso Linares de Espadaña!µ ang sinabi ni Donya Victorina, na itinuro Linares de Espadaña!µ ang sinabi ni Donya Victorina, na itinuro ang binata, ´sila

ang binata, ´sila ay inanak ng isang kamag-anak ni Padre ay inanak ng isang kamag-anak ni Padre Damaso;Damaso;

pribadong kalihim ng lahat ng ministro

«µ«µ88 _{Ang binata ay}_{Ang binata ay} yumuko: si Kapitan

yumuko: si Kapitan Tiyago naman ay halos napahalik sa kamay ngTiyago naman ay halos napahalik sa kamay ng binata.

binata. Samantalang iniaaSamantalang iniaakyat ang marakyat ang maraming maleta at mgaming maleta at mga s

s _aco_acos s _{de viaje/travelling bag}_{de viaje/travelling bag}_{, samantalang inihahatid sila ni}_{, samantalang inihahatid sila ni} Kapitan Tiyago sa kani-kanilang magiging silid, ay isalaysay natin Kapitan Tiyago sa kani-kanilang magiging silid, ay isalaysay natin ang ilang bagay tungkol sa mag-asawang ito na bahagya na nating ang ilang bagay tungkol sa mag-asawang ito na bahagya na nating nakilala sa mga

nakilala sa mga unang kabanata.unang kabanata.

6 Ang kuwento ay hango sa katotohanan dahilan sa may katulad itong 6 Ang kuwento ay hango sa katotohanan dahilan sa may katulad itong kaganapan sa Calamba. (Poblete)

kaganapan sa Calamba. (Poblete)

7 Maaring isipin kung bakit inilarawan ni Rizal ang mag-asawang de 7 Maaring isipin kung bakit inilarawan ni Rizal ang mag-asawang de Espadaa na laging nakakapit/akay ni Donya Victorina si Don Tiburcio. Espadaa na laging nakakapit/akay ni Donya Victorina si Don Tiburcio. Isang paglalarawan ng maraming mga mag-asawang Espanyol at Isang paglalarawan ng maraming mga mag-asawang Espanyol at Pilipina. Ang katotohanan ay pasanin ng mga asawang babae (na Pilipina. Ang katotohanan ay pasanin ng mga asawang babae (na mayayaman) ang kanilang asawang Espanyol, na ang ilan ay mga mayayaman) ang kanilang asawang Espanyol, na ang ilan ay mga hampas lupa lamang sa Espanya. Kaya ang mga lalaking Espanyol na ito hampas lupa lamang sa Espanya. Kaya ang mga lalaking Espanyol na ito ay nagtungo sa Pilipinas ay para maghanap ng mga mayayaman o mga ay nagtungo sa Pilipinas ay para maghanap ng mga mayayaman o mga tagapagmanang mapapangasawa.

tagapagmanang mapapangasawa.

8 Pribadong kalihin ng lahat ng ministro ² sa paraan pa lang ng 8 Pribadong kalihin ng lahat ng ministro ² sa paraan pa lang ng pagpapakilala ni Dna.Victorina ay makikita na ang labis na kayabangan. pagpapakilala ni Dna.Victorina ay makikita na ang labis na kayabangan. Una ang isang

Una ang isang ministro sa ministro sa kagawaran ay marami kagawaran ay marami ng gampanin ng gampanin - tapos- tapos ipakikilalang pribadong kalihim ng lahat ng ministro. Ipinapakita ni ipakikilalang pribadong kalihim ng lahat ng ministro. Ipinapakita ni Rizal kung papaano ipinakikila ng mga Espanyol ang kanilang sarili mga Rizal kung papaano ipinakikila ng mga Espanyol ang kanilang sarili mga bagong dating na kamag-anak sa Pilipinas. Pinalalaki ang sarili para bagong dating na kamag-anak sa Pilipinas. Pinalalaki ang sarili para hangaan ng mga Pilipinong tubo sa bansa.

(4)

Si Donya Victorina ay isang babaeng nagtataglay ng Si Donya Victorina ay isang babaeng nagtataglay ng apatnapung limang Agosto, na katumbas ng tatlumpu·t dalawang apatnapung limang Agosto, na katumbas ng tatlumpu·t dalawang Abril, ayon sa sarili niyang pagtaya sa pagbilang.

Abril, ayon sa sarili niyang pagtaya sa pagbilang.99 _{Ayon sa lagi}_{Ayon sa lagi} niyang sinasabi, siya·y naging maganda noong kanyang kabataan, niyang sinasabi, siya·y naging maganda noong kanyang kabataan, nagkaroon ng mainam na pangangatawan, ngunit dahil sa mahilig nagkaroon ng mainam na pangangatawan, ngunit dahil sa mahilig sa pagmamalas sa sariling kagandahan ay hindi niya pinansin ang sa pagmamalas sa sariling kagandahan ay hindi niya pinansin ang maraming Pilipinong nangibig sa kanya sapagka·t ang kanyang maraming Pilipinong nangibig sa kanya sapagka·t ang kanyang nais ay ang makatagpo ng ibang lahi.

nais ay ang makatagpo ng ibang lahi.1010 _{Ayaw niyang ipagkaloob}_{Ayaw niyang ipagkaloob} kaninuman ang kanyang maliit at maputing kamay, ngunit hindi kaninuman ang kanyang maliit at maputing kamay, ngunit hindi dahil sa kakulangan sa pagtitiwala,

dahil sa kakulangan sa pagtitiwala,

sapagka·t madalas na

nagkakaloob siya ng mga hiyas at mga pag-aaring mahahalaga

sa ilang nagbabaka-sakaling taga-ibang lupa at tagarito

..1111

Anim na buwan muna bago nangyari ang aming istorya sa Anim na buwan muna bago nangyari ang aming istorya sa kabanatang ito ay nakita niyang naging

kabanatang ito ay nakita niyang naging

katotohanan ang kanyang

pinakamagandang pangarap, ang pangarap pinakamagandang pangarap, ang pangarap niya sa kaniyang buong buhay, na siyang niya sa kaniyang buong buhay, na siyang sanhi ng pagpapawalang-kabuluhan sa sanhi ng pagpapawalang-kabuluhan sa mga tamis ng kabataan at maging sa mga mga tamis ng kabataan at maging sa mga pangako sa pag-ibig ni Kapitan Tiyago, na pangako sa pag-ibig ni Kapitan Tiyago, na ibinulong sa kanyang mga pandinig o ibinulong sa kanyang mga pandinig o inawit

inawit sa sa isang isang harana. harana. Natagalang Natagalang luboslubos bago n

bago nangyari angyari ang pang pangarap; ngangarap; ngunit siunit si Donya Victorina, na kahit na masamang Donya Victorina, na kahit na masamang mangastila, ay higit pa sa pagiging-Kastila mangastila, ay higit pa sa pagiging-Kastila kay

kay

Agustina

de

Zaragoza

Zaragoza,,

1212 _ay_ay

9 45 anyos si Dna Victorina, ngunit ang pagpapakilala ay 32 pa lang. 9 45 anyos si Dna Victorina, ngunit ang pagpapakilala ay 32 pa lang. 10 Ano ang tunay na anyo ni Donya Victorina? Matutulala ka kapag 10 Ano ang tunay na anyo ni Donya Victorina? Matutulala ka kapag nabasa mo ang tunay na nais ilarawan ni Rizal ukol sa babaeng ito, at nabasa mo ang tunay na nais ilarawan ni Rizal ukol sa babaeng ito, at maaring ito rin ang dahilan kung bakit nais niyang makapag-asawa ng maaring ito rin ang dahilan kung bakit nais niyang makapag-asawa ng isang Espanyol.

isang Espanyol.

11 Ang trabaho ni Donya Victorina ay sumososyo o nagpapahiram ng 11 Ang trabaho ni Donya Victorina ay sumososyo o nagpapahiram ng puhunan sa mga katutubo at dayuhang negosyante sa Pilipinas sa puhunan sa mga katutubo at dayuhang negosyante sa Pilipinas sa kaniyang kapanahunan.

kaniyang kapanahunan.

12 Agustina de Aragon ang tunay na pangalan ² ipinaganak noong 12 Agustina de Aragon ang tunay na pangalan ² ipinaganak noong Marso 3,

Marso 3, 1786 at 1786 at namatay noong namatay noong Mayo 29, Mayo 29, 1857. Nakilala 1857. Nakilala siya sasiya sa kaniyang ginawang partisipasyon sa pakikibahagi pagtatanggol sa kaniyang ginawang partisipasyon sa pakikibahagi pagtatanggol sa lunsod ng Zaragosa na noon ay kinukubkob ng mga Pranses. Siya ang lunsod ng Zaragosa na noon ay kinukubkob ng mga Pranses. Siya ang kinikilalang

kinikilalang J J _{oan of Arc}_{oan of Arc}_{ng Espanya. Maaring basahin ang Agustina de}_{ng Espanya. Maaring basahin ang Agustina de} Aragon sa sa

Aragon sa sa www.wikipedia.orgwww.wikipedia.org..

Ang pangalang Agustina ang isa sa mga dahilan upang mapagdugtong Ang pangalang Agustina ang isa sa mga dahilan upang mapagdugtong na hinango ni Rizal ang tauhang ito sa isa niyang kamag-anak na si na hinango ni Rizal ang tauhang ito sa isa niyang kamag-anak na si

(5)

nakababatid

nakababatid nang nang salawikaing: salawikaing: ´´mabuti na ang tumagal kay mabuti na ang tumagal kay s s _a_a hindi mangyari,

hindi mangyari,µ at inaaliw niya ang sarili sa pagbanggit ngµ at inaaliw niya ang sarili sa pagbanggit ng ´´walang lubo walang lubo s s _{na kaligayahan}_{na kaligayahan}s s _{a lupa}_{a lupa}_{,µ na isa sa kanyang mga}_{,µ na isa sa kanyang mga} salawikaing laging nasasabi-sabi sa sarili sapagkat ang mga salawikaing laging nasasabi-sabi sa sarili sapagkat ang mga salitang ito ay hindi lumalabas sa kanyang mga labi sa harap ng salitang ito ay hindi lumalabas sa kanyang mga labi sa harap ng ibang tao.

ibang tao.

Si Donya Victorina na dumaan sa una, pangalawa, Si Donya Victorina na dumaan sa una, pangalawa, pangatlo, at pang-apat niyang kabataan, na hawak ang lambat pangatlo, at pang-apat niyang kabataan, na hawak ang lambat upang mabingwit sa lawak ng mundo ang

upang mabingwit sa lawak ng mundo ang dahilan ng kanyang mgadahilan ng kanyang mga pagpupuyat, ay napilitang umayon sa ipinagkaloob sa kanya ng pagpupuyat, ay napilitang umayon sa ipinagkaloob sa kanya ng kapalaran.

kapalaran. Kung sa hKung sa halip ng tatlumpu·t dalawang Aalip ng tatlumpu·t dalawang Abril ay nagingbril ay naging tatlumpu·t isa lamang ang kanyang dalahin (bagay na sa kanyang tatlumpu·t isa lamang ang kanyang dalahin (bagay na sa kanyang aritmetika ay isang malaking agwat),

aritmetika ay isang malaking agwat),1313 _{ay isinauli sana niya ang}_{ay isinauli sana niya ang} huli na ipinagkaloob ni Kapalaran, upang mag-antay ng ibang huli huli na ipinagkaloob ni Kapalaran, upang mag-antay ng ibang huli na lalong kapit sa

na lalong kapit sa kanyang hakanyang hangad. ngad. Ngunit sa dahilang naNgunit sa dahilang nasa taosa tao ang pagbabalak, ay nasa kagipitan naman ang pagpapasya, ang pagbabalak, ay nasa kagipitan naman ang pagpapasya,1414 siyang nangangailangang lubha ng isang asawa at napilitang siyang nangangailangang lubha ng isang asawa at napilitang masiyahan sa isang lalake na ibinuga ng

masiyahan sa isang lalake na ibinuga ng Ex Ex _tremadura_tremadura_,,1515 _at_at matapos na makalaboy ng anim o pitong taon sa mundo, na matapos na makalaboy ng anim o pitong taon sa mundo, na

parang bagong Ulises, ay nakatagpo rin sa pulo ng Luzon ng

Agustina Medel. Agustina Medel.

13 Habang tumatanda ay nagpapabata ng edad si Dna. Victorina. 13 Habang tumatanda ay nagpapabata ng edad si Dna. Victorina. 14 Binago ni Rizal ang talata ng Biblia na ´

14 Binago ni Rizal ang talata ng Biblia na ´Datapwa·t sa dahilang nasaDatapwa·t sa dahilang nasa tao ang pagbabalak, ay nasa Diyos naman ang pagpapasya

tao ang pagbabalak, ay nasa Diyos naman ang pagpapasyaµ µ atat pinalitan ng isang kaayusan na ´

pinalitan ng isang kaayusan na ´ang tao ay nagpaplano sa mgaang tao ay nagpaplano sa mga maayos na panahon, ngunit nagpapasiya sa panahon ng biglaang maayos na panahon, ngunit nagpapasiya sa panahon ng biglaang kagipitan

kagipitan.µ.µ 15

15 Ex Ex _tramadura_tramadura _{- isang rehiyon sa Timog-kanluran ng Espanya na}_{- isang rehiyon sa Timog-kanluran ng Espanya na}

nasa hangganan ng bansang Espanya at Portugal. Matatagpuan sa nasa hangganan ng bansang Espanya at Portugal. Matatagpuan sa rehiyong ito ang mga probinsiya ng Badajoz at Caceres. Dito nagmula si rehiyong ito ang mga probinsiya ng Badajoz at Caceres. Dito nagmula si Don Tiburcio de Espadaña.

Don Tiburcio de Espadaña.

Bakit pinili ni Rizal na ang pagmulan ni Don Tiburcio ay ang rehiyon Bakit pinili ni Rizal na ang pagmulan ni Don Tiburcio ay ang rehiyon ng Extramadura sa Espanya?

ng Extramadura sa Espanya?

Bagay na bagay ang lugar na ito para kay Don Tiburcio, dahilan sa ang Bagay na bagay ang lugar na ito para kay Don Tiburcio, dahilan sa ang rehiyon ng Extramadura ang pinakamahirap sa buong Espanya. Subalit rehiyon ng Extramadura ang pinakamahirap sa buong Espanya. Subalit sa rehiyon na ito sumilang ang maraming mga mananakop na Espanyol sa rehiyon na ito sumilang ang maraming mga mananakop na Espanyol katulad ni Hernando Cortez, Francisco Pizarro, Pedro de Alvarado, Pedro katulad ni Hernando Cortez, Francisco Pizarro, Pedro de Alvarado, Pedro de Valdivia at marami pang iba. Ang paggamit ni Rizal sa Extramadura de Valdivia at marami pang iba. Ang paggamit ni Rizal sa Extramadura bilang pinagmulan ni Don Tiburcio ay isang pagpapakita na ang huling bilang pinagmulan ni Don Tiburcio ay isang pagpapakita na ang huling Espanyol na ibubuga ng Extramadura ay isang inutil. Isang patagong Espanyol na ibubuga ng Extramadura ay isang inutil. Isang patagong panlilibak ni Rizal sa Espanya, upang ipakita ang patuloy na paghina panlilibak ni Rizal sa Espanya, upang ipakita ang patuloy na paghina nito sa bawat paglakad ng panahon.

(6)

matutuluyan, salapi at isang tuyot na Calipso

,,1616 _{ang kanyang}_{ang kanyang} kabiyak na dalan

kabiyak na dalandan« ay! adan« ay! at ang dalandang ito ay t ang dalandang ito ay maasim. maasim. AngAng pangalan ng kahabag-habag na ito ay Tiburcio Espadaña at kahit pangalan ng kahabag-habag na ito ay Tiburcio Espadaña at kahit may tatlumpu·t limang taon at mukhang matanda ay bata kay may tatlumpu·t limang taon at mukhang matanda ay bata kay Donya

Donya Victorina na Victorina na may may tatlumpu·t tatlumpu·t dalawa.dalawa.

Ang sanhi nito ay

madaling mahinala, ngunit mapanganib sabihin

..1717 Siya ay

Siya ay nagtungo sa nagtungo sa Pilipinas na

Pilipinas na oficial oficial quinto

quinto 1818 _sa_sa Aduana

Aduana nguni·t sanguni·t sa sama ng palad, sama ng palad, bukod sa nahilo at bukod sa nahilo at nabalian ng isang nabalian ng isang paa sa paglalayag. paa sa paglalayag. Makaraan ang Makaraan ang labinlimang araw labinlimang araw ng pagtatrabaho ng pagtatrabaho at nang wala na ni at nang wala na ni isang kuwalta, ay isang kuwalta, ay

inalis sa katungkulan at inuutos na pauwiin sakay ng bapor inalis sa katungkulan at inuutos na pauwiin sakay ng bapor Salvadora

Salvadora ..1919

16 Si Donya Victorina ay isang tuyot na Calypso ² isang insulto ni Rizal 16 Si Donya Victorina ay isang tuyot na Calypso ² isang insulto ni Rizal sa kaniyang tauhan, dahilan sa ang tunay na Calypso ay isang batang sa kaniyang tauhan, dahilan sa ang tunay na Calypso ay isang batang nimpa ng dagat sa mitolohiyang Griyego, naninirahan na mag-isa sa sa nimpa ng dagat sa mitolohiyang Griyego, naninirahan na mag-isa sa sa mitikal na pulo ng Ogygia sa Dagat Ionian. Nang ang bayaning Griyego mitikal na pulo ng Ogygia sa Dagat Ionian. Nang ang bayaning Griyego na si Ulyses ay mapadpad sa Ogygia, ang nimpa ay umibig sa kanya at na si Ulyses ay mapadpad sa Ogygia, ang nimpa ay umibig sa kanya at ginawang halos isang bilanggo sa loob ng pitong taon. Ipinangako ni ginawang halos isang bilanggo sa loob ng pitong taon. Ipinangako ni Calypso ang kawalan ng kamatayan at panghabang panahong kabataan Calypso ang kawalan ng kamatayan at panghabang panahong kabataan kung mananatili ang lalaki sa kaniya, subalit hindi ito naging sapat kung mananatili ang lalaki sa kaniya, subalit hindi ito naging sapat upang hindi hanapin ni Ulyses ang umuwi sa kaniyang tahanan. Sa upang hindi hanapin ni Ulyses ang umuwi sa kaniyang tahanan. Sa panghihimasok ni Zeus ay nakaalis si Ulyses sa pulo at si Calypso ay panghihimasok ni Zeus ay nakaalis si Ulyses sa pulo at si Calypso ay namatay sa labis na kalungkutan pagkatapos na umalis ng lalaki.

namatay sa labis na kalungkutan pagkatapos na umalis ng lalaki.

17 Isang pagbibiro ni Rizal na kaya madaling tumanda si Don Tiburcio 17 Isang pagbibiro ni Rizal na kaya madaling tumanda si Don Tiburcio ay dahilan sa pagmamaltrato ni Donya Victorina. Subalit ang hanay na ay dahilan sa pagmamaltrato ni Donya Victorina. Subalit ang hanay na ito ng pananalita ay kaniya ring iniuukol sa isang lipunan na walang ito ng pananalita ay kaniya ring iniuukol sa isang lipunan na walang pagpaparaya sa malayang pamamahayag.

pagpaparaya sa malayang pamamahayag. Madaling hinalain,Madaling hinalain, mapanganib na sabihin

mapanganib na sabihin..

18 Mababang opisyal sa kawanihan ng pamahalaan. 18 Mababang opisyal sa kawanihan ng pamahalaan.

19 Ang bapor na ito ay siyang sinakyan ni Rizal noong una siyang umalis 19 Ang bapor na ito ay siyang sinakyan ni Rizal noong una siyang umalis ng Pilipinas noong Mayo 1882.

(7)

Dahilan sa masamang karanasan sa dagat ay ayaw ng Dahilan sa masamang karanasan sa dagat ay ayaw ng bumalik sa Espanya nang hindi nakakakita ng kapalaran, at bumalik sa Espanya nang hindi nakakakita ng kapalaran, at binalak niya ang ma

binalak niya ang maghanap. ghanap. Ang karaAng karangalan niya sa pangalan niya sa pagka- gka-Kastila ay hindi magpahintulot na siya ay magbatak ng buto; Kastila ay hindi magpahintulot na siya ay magbatak ng buto;2020 inibig nga sana niya ang gumawa upang mabuhay nang mabuti, inibig nga sana niya ang gumawa upang mabuhay nang mabuti, nguni·t hindi siya pahintulutan ng kadakilaan ng mga Kastila, at nguni·t hindi siya pahintulutan ng kadakilaan ng mga Kastila, at ang kadakilaang ito ay hindi naman makapagligtas sa kanya sa ang kadakilaang ito ay hindi naman makapagligtas sa kanya sa mga

mga pangangailangapangangailangan.n.

Sa pasimula ay nabuhay siya sa gastos ng ilang Sa pasimula ay nabuhay siya sa gastos ng ilang kababayang Kastila, subalit si Tiburcio ay taong may kahihiyan, kababayang Kastila, subalit si Tiburcio ay taong may kahihiyan, nagiging mapait sa kanya ang kinakain, kaya hindi tumataba nagiging mapait sa kanya ang kinakain, kaya hindi tumataba kundi lalo pa

kundi lalo pa ngang namngang namayat. ayat. Sa dahilang wala siyaSa dahilang wala siyangng nalalamang karunungan, ni salapi, ni rekomendasyon maiharap nalalamang karunungan, ni salapi, ni rekomendasyon maiharap kahit kanino upang mapasok sa isang kawanihan ay kahit kanino upang mapasok sa isang kawanihan ay

pinagpayuhan siya ng ilang kababayan, upang siya·y mapalayo

sa kanila, na tumungo sa lalawigan at doon ay magpakilalang

parang doktor

parang doktor..

2121 _{Ayaw sanang pumayag sa gayon ang ating}_{Ayaw sanang pumayag sa gayon ang ating} lalake sapagkat kahit na siya naging utusan sa pagamutan ng San lalake sapagkat kahit na siya naging utusan sa pagamutan ng San Carlos ay hindi naman siya nakapag-aral ng anuman tungkol sa Carlos ay hindi naman siya nakapag-aral ng anuman tungkol sa panggagamot:

panggagamot: ang kanyang kanyang tungkulin ang tungkulin ay ang ay ang magpalis ngmagpalis ng alikabok ng mga upuan, lagyan ng apoy ang mga

alikabok ng mga upuan, lagyan ng apoy ang mga

darangan

darangan,,

2222 _at_at ito ay sa

ito ay sa sandaling panahon lamang.sandaling panahon lamang.

Datapwat sa dahilang lalong nauuwi sa kagipitan ay Datapwat sa dahilang lalong nauuwi sa kagipitan ay pinakinggan din niya ang payo, nagtungo siya sa lalawigan at pinakinggan din niya ang payo, nagtungo siya sa lalawigan at sinimulan ang pagdalaw sa ilang maysakit na sinisingil niya nang sinimulan ang pagdalaw sa ilang maysakit na sinisingil niya nang mura, alinsun

mura, alinsunod sa od sa idinidikta ng kanyang idinidikta ng kanyang konsensiya. konsensiya. Nguni·tNguni·t

20 Ikinahihiya ng mga Espanyol na nagtutungo sa Pilipinas ang gawaing 20 Ikinahihiya ng mga Espanyol na nagtutungo sa Pilipinas ang gawaing kamay. Ang mga

kamay. Ang mga Pilipino ay mahawa Pilipino ay mahawa sa kanilang ksa kanilang kahangalan ² ito ahangalan ² ito ay ay nagbunga ng ating pagtuturing na ang gawaing kamay ay isang nagbunga ng ating pagtuturing na ang gawaing kamay ay isang ´mababang uri ng trabaho.µ

´mababang uri ng trabaho.µ 21 Isa sa

21 Isa sa personal na karanasan ni personal na karanasan ni Jose Rizal Jose Rizal ay nang ay nang siya ay nag-aaralsiya ay nag-aaral sa Unibersidad Central de Madrid ay nakatagpo niya ang dati niyang sa Unibersidad Central de Madrid ay nakatagpo niya ang dati niyang propesor sa Medisina sa UST na ang pangalan ay Dr. Franco. Sa propesor sa Medisina sa UST na ang pangalan ay Dr. Franco. Sa panahon na si Rizal ay nag-aaral sa UST, ang nasabing propesor ay panahon na si Rizal ay nag-aaral sa UST, ang nasabing propesor ay walang ginawa kundi takutin ang kaniyang mga estudyante na walang ginawa kundi takutin ang kaniyang mga estudyante na ibabagsak sa kaniyang itinuturong aralin. Laking pagtataka ni Rizal, ibabagsak sa kaniyang itinuturong aralin. Laking pagtataka ni Rizal, dahilan sa ang kaniyang propesor ay naging kamag-aral niya sa isang dahilan sa ang kaniyang propesor ay naging kamag-aral niya sa isang aralin sa Medisina sa Unibersidad Central, at ang kaniyang dating aralin sa Medisina sa Unibersidad Central, at ang kaniyang dating propesor na naging kamag-aral ay bumagsak sa aralin na kapwa nila propesor na naging kamag-aral ay bumagsak sa aralin na kapwa nila kinukuha.

kinukuha.

22 Isang metal na

22 Isang metal na kagamitan na ginagamit sa kagamitan na ginagamit sa labas ng labas ng bahay kung saanbahay kung saan sinusunog ang karbon o uling para magamit sa paluluto o pampainit ng sinusunog ang karbon o uling para magamit sa paluluto o pampainit ng mga tao sa panahon ng taglamig.

(8)

gaya noong binatang pilosopo na sinasabi ni

Samaniego

2323 _ay_ay nagtapos sa pagsingil nang malaki at tinaasan ang sinisingil sa nagtapos sa pagsingil nang malaki at tinaasan ang sinisingil sa kanyang pagdalaw sa mga maysakit; dahil dito ay ipinalagay na kanyang pagdalaw sa mga maysakit; dahil dito ay ipinalagay na siya ay mabuting manggagamot at marahil ay yumaman sana siya siya ay mabuting manggagamot at marahil ay yumaman sana siya kundi nabalitaan ng

kundi nabalitaan ng protomedicato protomedicato 2424 _{sa Maynila ang kanyang}_{sa Maynila ang kanyang} malaking pagsingil at pakikiagaw sa

malaking pagsingil at pakikiagaw sa panggagamopanggagamot sa iba.t sa iba.

Namagitan at ipinagtanggol siya ng ilang katao at mga Namagitan at ipinagtanggol siya ng ilang katao at mga guro, ´Kayo naman!µ sabi nila sa naiinggit na si Dr. C., ´bayaan na guro, ´Kayo naman!µ sabi nila sa naiinggit na si Dr. C., ´bayaan na ninyong kumita nang kaunti, at kumita iyan ng mga anim o pitong ninyong kumita nang kaunti, at kumita iyan ng mga anim o pitong libong piso ay makababalik na iyan sa kanyang bayan at libong piso ay makababalik na iyan sa kanyang bayan at mamumuhay doon nang payapa.

mamumuhay doon nang payapa.2525 _{Ano na lamang ang mawawala}_{Ano na lamang ang mawawala} sa inyo?

sa inyo? Dahil sa inulol niya Dahil sa inulol niya ang mga walanang mga walang muwang g muwang nana Indio Indio ?? Sila ang mag

Sila ang mag-ingat. -ingat. Iyan aIyan ay isang kaawa-awa; y isang kaawa-awa; huwag ninhuwag ninyongyong alisan ng tinapay sa

alisan ng tinapay sa bibig; kahabagan ang kapwa Kastila!µbibig; kahabagan ang kapwa Kastila!µ2626

Ang doktor ay may paglingap sa pagka-Kastila at pumayag Ang doktor ay may paglingap sa pagka-Kastila at pumayag na sumang-ayon sa ganitong pananaw; ngunit ang balita ay na sumang-ayon sa ganitong pananaw; ngunit ang balita ay nakarating sa mga taong-bayan, ay unti-unting nawalan sa kanya nakarating sa mga taong-bayan, ay unti-unting nawalan sa kanya ng tiwala, at sa kaunting panahon lamang ay naubos na ang ng tiwala, at sa kaunting panahon lamang ay naubos na ang nagpagamot kay Don Tiburcio Espadaña, at muli

nagpagamot kay Don Tiburcio Espadaña, at muli na namang halosna namang halos siya ay magpa

siya ay magpalimos ng kakainin limos ng kakainin para sa arawpara sa araw-araw. -araw. NangNang panahong iyon nabalitaan mula sa isang kaibigan, na naging panahong iyon nabalitaan mula sa isang kaibigan, na naging matalik na kaibigan naman ni Donya Victorina, ang kagipitang matalik na kaibigan naman ni Donya Victorina, ang kagipitang kinalalagyan ng babaeng ito, pati na ang kanyang pag-ibig sa kinalalagyan ng babaeng ito, pati na ang kanyang pag-ibig sa Espanya at

Espanya at kagandahang-kagandahang-puso ng puso ng babae. babae. Doon ay Doon ay nakabakas sinakabakas si Don Tiburcio ng munting bahagi ng langit at hiniling siya ay Don Tiburcio ng munting bahagi ng langit at hiniling siya ay ipakilala.

ipakilala.

Si Donya Victorina at si Don Tiburcio ay nagkita.

Si Donya Victorina at si Don Tiburcio ay nagkita. b b _{uto na}_{uto na}

lamang ang natitira sa mga taong nahuhuli sa handaan lamang ang natitira sa mga taong nahuhuli sa handaan angang

23 Samaniego ² may-akda ng isang aklat ng pabula na nakasulat sa 23 Samaniego ² may-akda ng isang aklat ng pabula na nakasulat sa Espanyol at ginagamit noon sa mga paaralan.

Espanyol at ginagamit noon sa mga paaralan.

24 Lupon ng mga manggagamot na nagtatakda ng alituntunin sa 24 Lupon ng mga manggagamot na nagtatakda ng alituntunin sa paggagamot at sa pagsingil.

paggagamot at sa pagsingil.

25 Pansinin na ipinagtatanggol ng mga Espanyol ang kanilang mga 25 Pansinin na ipinagtatanggol ng mga Espanyol ang kanilang mga kapwa Espanyol ² ang katulad nito sa ating panahon ay ipinagtatanggol kapwa Espanyol ² ang katulad nito sa ating panahon ay ipinagtatanggol ng mga kakampi sa pulitika ang pagkakasala ng kanilang mga kasama ng mga kakampi sa pulitika ang pagkakasala ng kanilang mga kasama sa partido.

sa partido.

26 Walang pagmamalasakit ang lupon ng mga manggagamot sa mga 26 Walang pagmamalasakit ang lupon ng mga manggagamot sa mga Pilipino. Pinalusot ang katiwalian o iregularidad ni Tiburcio dahilan sa Pilipino. Pinalusot ang katiwalian o iregularidad ni Tiburcio dahilan sa ito ay Espanyol o kakampi nila. Nakakahabag ang mga walang muwang ito ay Espanyol o kakampi nila. Nakakahabag ang mga walang muwang na Pilipino na nagiging

na Pilipino na nagiging guinea pig guinea pig ng mga walang pakundangangng mga walang pakundangang manggagamot.

(9)

naibulalas niya

naibulalas niya marahil kung siyamarahil kung siya·y marunong ·y marunong ng Latin! ng Latin! AngAng babae ay hindi na labis lamang sa pagkahinog, laos na; ang babae ay hindi na labis lamang sa pagkahinog, laos na; ang kanyang makapal na buhok ay naging isang munting pusod na kanyang makapal na buhok ay naging isang munting pusod na lamang, na ayon sa sabi ng alilang babae ay kasinlaki ng isang ulo lamang, na ayon sa sabi ng alilang babae ay kasinlaki ng isang ulo ng bawang;

ng bawang;2727 _{ang mga mata niya·y nagdamdam na rin nang}_{ang mga mata niya·y nagdamdam na rin nang} malaki; kailangan niyang madalas na ipikit nang kaunti upang malaki; kailangan niyang madalas na ipikit nang kaunti upang makakita nang malayu-layo:

makakita nang malayu-layo:

ang ugali na lamang niya ang

tanging nalalabi

..

Nang makaraan ang kalahating oras na pag-uusap ay Nang makaraan ang kalahating oras na pag-uusap ay pakiramdaman sila at nagkamabutihan.

pakiramdaman sila at nagkamabutihan.

Ang gusto sana ng

babae ay isang Kastilang hindi pilay, hindi utal, hindi panot,

hindi pingot, hindi natalsik ang laway kung nagsasalita at

mayroong ng kaunti pang isip at mataas na katungkulan, na

gaya nang sinasabi-sabi

;;2828 _{ngunit ang mga Kastilang ganito ay}_{ngunit ang mga Kastilang ganito ay} hindi nakitungo sa kanya kailanman upang hingin ang kanyang hindi nakitungo sa kanya kailanman upang hingin ang kanyang kamay.

kamay. Hindi miminsan Hindi miminsan niyang naniyang nadinig ang dinig ang sabing:sabing: ang ang pagkakataon ay panot kung ilarawan

pagkakataon ay panot kung ilarawan at inakala niyang buung-buoat inakala niyang buung-buo na si Don Tiburcio ay siya nang tunay na pagkakataon sapagkat na si Don Tiburcio ay siya nang tunay na pagkakataon sapagkat dahil sa mga malulungkot na gabing dinanas ay nagtaglay na ng dahil sa mga malulungkot na gabing dinanas ay nagtaglay na ng maagang pagkapanot.

maagang pagkapanot.2929 _{Sinong babaeng may tatlumput dalawang}_{Sinong babaeng may tatlumput dalawang} taon ang hindi maingat?

taon ang hindi maingat?

Sa lugar naman ni Don Tiburcio ay

nakaramdam ito ng

isang munting kalungkutan nang maisip ang kanilang

honeymoon

honeymoon ..

Ngumiti nang ngiting pagtitiis at inalaala ang

larawan ng gutom

..3030 _{Hindi siya nagtaglay ng malaking hangad na}_{Hindi siya nagtaglay ng malaking hangad na} magkasalapi at ma

magkasalapi at matangi: tangi: ang kanyang ang kanyang mga hangamga hangarin ay maliliit,rin ay maliliit, ang kanyang isipan ay maikli, nguni·t ang kanyang puso,

ang kanyang isipan ay maikli, nguni·t ang kanyang puso,

na hindi

pa nakakaramdam ng pag-ibig ay nangarap ng iba kaysa

gayong diwata

. . Noong Noong kanyang kanyang kabataan, kabataan, kapag siya·y kapag siya·y mahihigang pagod sa isang masamang higaan, matapos makain mahihigang pagod sa isang masamang higaan, matapos makain

27 Nauubos ang buhok, ito ang dahilan kung bakit gumamit ng peluka 27 Nauubos ang buhok, ito ang dahilan kung bakit gumamit ng peluka na pula ng kulay ng buhok.

na pula ng kulay ng buhok.

28 Dito ay makikita ang istilo ni Rizal sa panunudyo ² hindi niya 28 Dito ay makikita ang istilo ni Rizal sa panunudyo ² hindi niya direktang sinabi kung ano ang hitsura ni Don Tiburcio, ngunit ipinakita direktang sinabi kung ano ang hitsura ni Don Tiburcio, ngunit ipinakita niya ito sa pagsasabi ng mga kapangitan na malayo sa tunay na gusto ni niya ito sa pagsasabi ng mga kapangitan na malayo sa tunay na gusto ni Dna. Victorina.

Dna. Victorina.

29 Si Don Tiburcio ay panot at ito na ang pagkakataon ni Dna. Victorina. 29 Si Don Tiburcio ay panot at ito na ang pagkakataon ni Dna. Victorina. 30 Ano kaya ang hitsura ng isang babae na ang asawang lalaki ay 30 Ano kaya ang hitsura ng isang babae na ang asawang lalaki ay natatakot o nandidiri na makasama sa gabi ng

natatakot o nandidiri na makasama sa gabi ng honeymoon honeymoon ? Ito na ang? Ito na ang kasukdulan ng pagkutya ni Rizal sa pangit na anyo ng kaniyang tauhan kasukdulan ng pagkutya ni Rizal sa pangit na anyo ng kaniyang tauhan na si Dna. Victorina. Para kay Tiburcio, kung pangit si Dna. Victorina ay na si Dna. Victorina. Para kay Tiburcio, kung pangit si Dna. Victorina ay higit na pangit kaharapin at makapiling ang gutom.

(10)

ang munting hapunan at upang maparaan ang pagkatunaw ng ang munting hapunan at upang maparaan ang pagkatunaw ng

gazpacho

gazpacho ay natutulog siyang binubuo sa isip ang isang nakangitiay natutulog siyang binubuo sa isip ang isang nakangiti at mapang-akit na

at mapang-akit na larawan ng isanlarawan ng isang kadalagahang kadalagahan. . Makaraan aMakaraan angng panahong iyon, nang ang mga sama ng loob at mga paghihirap ay panahong iyon, nang ang mga sama ng loob at mga paghihirap ay nadagdagan, ay dumaan ang mga taon at ang kagiliw-giliw na nadagdagan, ay dumaan ang mga taon at ang kagiliw-giliw na larawan ay hindi dumating. Ang inisip na lamang niya·y isang larawan ay hindi dumating. Ang inisip na lamang niya·y isang mabuting babaen

mabuting babaeng g masipag, masipag, masimasikhay khay sa sa bbuhay, uhay, nana makapagdadala sa kanya ng isang munting bigay-kaya, makaaaliw makapagdadala sa kanya ng isang munting bigay-kaya, makaaaliw sa kanyang kapagalan sa paggawa at aaway sa kanya sa kanyang kapagalan sa paggawa at aaway sa kanya maminsan- maminsan-minsan; kung isip-isipin niya ang mga away ay waring isang minsan; kung isip-isipin niya ang mga away ay waring isang kaligayahan!

kaligayahan! Datapwa·t nDatapwa·t nang mapilitan ang mapilitan siyang magpasiyang magpalabuy-laboy labuy-laboy sa mga bayan-bayan, hindi na upang humanap ng isang sa mga bayan-bayan, hindi na upang humanap ng isang kayamanan kundi ng isang mabuti-buting kalagayan na lamang kayamanan kundi ng isang mabuti-buting kalagayan na lamang upang maparaan ang kaunti niyang buhay na nalalabi; nang upang maparaan ang kaunti niyang buhay na nalalabi; nang magpangarap siya dahil sa mga salaysay ng kanyang mga magpangarap siya dahil sa mga salaysay ng kanyang mga kababayang nanggagaling sa kabila ng dagat ay tumungo sa kababayang nanggagaling sa kabila ng dagat ay tumungo sa Pilipinas at ang kanyang mga isipan ay natungo sa isang mistisang Pilipinas at ang kanyang mga isipan ay natungo sa isang mistisang makiyas, sa isang

makiyas, sa isang magandangmagandang India India na may malalaki at maiitim nana may malalaki at maiitim na mata, nababalot sa mga sutla at madadalang na kayo, puno ng mata, nababalot sa mga sutla at madadalang na kayo, puno ng brilyante at ginto, naghahandog sa kanya ng pag-ibig, mga brilyante at ginto, naghahandog sa kanya ng pag-ibig, mga sasakyan, atbp.

sasakyan, atbp.

Dumating sa Pilipinas at inakalang mangyayari

na ang kanyang mga pangarap sa dahilang ang mga dalagang

nagtutungo sa Luneta at Malecon, na sakay ng mga sasakyang

pinilakan, ay tumingin sa kanya nang tinging may

pagsisiyasat

pagsisiyasat..

3131 _{Subalit nang siya ay maalis sa tungkulin, ang}_{Subalit nang siya ay maalis sa tungkulin, ang}

mistisa o

mistisa o India India ay nawala, at kahit mahirap ay napilitan siyangay nawala, at kahit mahirap ay napilitan siyang ibaba ang balak sa larawan ng isang balo, ngunit balong ibaba ang balak sa larawan ng isang balo, ngunit balong makalulugod.

makalulugod. Kaya nang Kaya nang makitang bahagi lamamakitang bahagi lamang ng kanyng ng kanyangang pangarap ang naging totoo ay nalungkot siya, ngunit sa dahilang pangarap ang naging totoo ay nalungkot siya, ngunit sa dahilang mayroon siyang kaunting pagmumuni-muni, nasabi sa sa sarili mayroon siyang kaunting pagmumuni-muni, nasabi sa sa sarili na:

na: ´Iyon ay isang pan´Iyon ay isang pangarap, at sa mugarap, at sa mundo ay hindi nabndo ay hindi nabubuhay saubuhay sa pangangarap!µ

pangangarap!µ Sa ganitong pSa ganitong paraan niya naraan niya nilulutas ang kanyilulutas ang kanyangang mga pag-a

mga pag-aalinlangan: alinlangan: ang baang babae ay gubae ay gumagamit ngmagamit ng polvo polvo s s _{de arroz}_{de arroz}_,, pwe! pag sila·y nakasal ay saka na niya ipaaalis:

pwe! pag sila·y nakasal ay saka na niya ipaaalis:

totoo na

maraming kulubot ang mukha ng babae, nguni·t higit na

marami ang sira at sulsi ng kanyang amerikana

marami ang sira at sulsi ng kanyang amerikana;;

3232 _{ang babae ay}_{ang babae ay}

isang matandang mapagmalaki, mapagmataas at dominante, isang matandang mapagmalaki, mapagmataas at dominante, ngunit ang gutom ay lalong dominante, mapagmalaki at ngunit ang gutom ay lalong dominante, mapagmalaki at 31 Naismiran si Tiburcio ng mga babaeng Pilipina, kahit na siya ay 31 Naismiran si Tiburcio ng mga babaeng Pilipina, kahit na siya ay Espanyol ² ipinakikita ni Rizal na ang mga babaeng Pilipina kahit na Espanyol ² ipinakikita ni Rizal na ang mga babaeng Pilipina kahit na noong kaniyang kapanahunan ay may mataas na panlasa.

noong kaniyang kapanahunan ay may mataas na panlasa.

32 Sa bandang huli ay naging praktikal si Don Tiburcio sa pagpili ng 32 Sa bandang huli ay naging praktikal si Don Tiburcio sa pagpili ng babaeng magiging asawa.

(11)

mapagmataas, at saka ang isa pa ay ipinanganak naman siyang mapagmataas, at saka ang isa pa ay ipinanganak naman siyang may m

may matamis natamis na ugaa ugali. li. At sino At sino ang nakaang nakaaalam? aalam? Nababago Nababago ngng pag-ibig ang mga ugali; napakasama magsalita ng Kastila, ngunit pag-ibig ang mga ugali; napakasama magsalita ng Kastila, ngunit maging siya man ay hindi rin tumpak alinsunod sa sabi ng pinuno maging siya man ay hindi rin tumpak alinsunod sa sabi ng pinuno ng Kagawaran nang ipaalam sa kanya ang pagkakaalis niya sa ng Kagawaran nang ipaalam sa kanya ang pagkakaalis niya sa katungkulan, at saka ano ang kailangan kung ang babae ay katungkulan, at saka ano ang kailangan kung ang babae ay matanda, pangit a

matanda, pangit at kakutya-kutya? t kakutya-kutya? Siya naman Siya naman ay pilay, walangay pilay, walang ngipin at panot!

ngipin at panot! Ibig pa ni Don TIbig pa ni Don Tiburcio na siya na aniburcio na siya na ang mag-alagag mag-alaga kaysa siya ay alagaan

kaysa siya ay alagaan dahil sa sakit at gutomdahil sa sakit at gutom. . Kapag siya ay Kapag siya ay minaliit ng

minaliit ng isang kaisang kaibigan ay ibigan ay sumasagot nasumasagot na: : ´´Pagkalooban mo

Pagkalooban mo

ako ng tinapay at tawagin mo akong hangal

ako ng tinapay at tawagin mo akong hangal.µ

.µ3333

Sa karaniwang sabi, si Don Tiburcio ay isang taong hindi Sa karaniwang sabi, si Don Tiburcio ay isang taong hindi nakagagawa ng masama kahit sa isang

nakagagawa ng masama kahit sa isang langaw; walang kakayahanlangaw; walang kakayahan na magtago ng masamang kaisipan, hindi siya palalo,

na magtago ng masamang kaisipan, hindi siya palalo,

nagpari

sana siya kung noong unang panahon

sana siya kung noong unang panahon..

3434 _{Ang kanyang}_{Ang kanyang} pagkakalagi sa Pilipinas ay hindi nakapagbigay sa kanya ng pagkakalagi sa Pilipinas ay hindi nakapagbigay sa kanya ng paniniwalang siya ay nakakahigit, mahalaga at may malaking paniniwalang siya ay nakakahigit, mahalaga at may malaking katangian, na sa iilang linggo lamang ay tinataglay na ng marami katangian, na sa iilang linggo lamang ay tinataglay na ng marami sa kanyang mga kababayan.

sa kanyang mga kababayan.3535 _{Ang kanyang puso ay hindi}_{Ang kanyang puso ay hindi} nagtataglay kailanman ng pagkamuhi; hindi pa siya nakakatagpo nagtataglay kailanman ng pagkamuhi; hindi pa siya nakakatagpo ng isang pilibustero;

ng isang pilibustero; wala siyang nakikita kundi wala siyang nakikita kundi mga kaawa-awanmga kaawa-awangg tao na kailangang alisan ng pag-aari kung hindi hangad ang tao na kailangang alisan ng pag-aari kung hindi hangad ang maging kaaawa-awa pa kaysa kanila. Nang binalak na siya ay maging kaaawa-awa pa kaysa kanila. Nang binalak na siya ay isakdal dahil sa pagkukunwaring manggagamot ay hindi sumama isakdal dahil sa pagkukunwaring manggagamot ay hindi sumama ang kaniyang loob, hindi dumaing; kinikilala niya ang katwiran at ang kaniyang loob, hindi dumaing; kinikilala niya ang katwiran at walang isinagot kundi: ´

walang isinagot kundi: ´Kailangang lamang na mabuhay

Kailangang lamang na mabuhay!µ

!µ3636

Nagkasalan nga sila o nagkasakalan, at nagtungo sila sa Nagkasalan nga sila o nagkasakalan, at nagtungo sila sa Sta. Ana upang idaos ang

Sta. Ana upang idaos ang honeymoon honeymoon , ngunit nang kinagabihan ng, ngunit nang kinagabihan ng kasal ay nakaramdam si Donya Victorina ng matinding sakit sa kasal ay nakaramdam si Donya Victorina ng matinding sakit sa tiyan dahil sa

tiyan dahil sa empat empat s s _o_o_{, at napasalamat sa Diyos si Don Tiburcio,}_{, at napasalamat sa Diyos si Don Tiburcio,} nagpakita ng pa

nagpakita ng pagiging masuyo giging masuyo at pagkamaat pagkamaingat. ingat. GayunmanGayunman, nang, nang sumunod na gabi ay tumupad siya ng dapat gawin ng isang sumunod na gabi ay tumupad siya ng dapat gawin ng isang 33 Isang desperadong pananaw ng isang taong labis na naghihirap.

33 Isang desperadong pananaw ng isang taong labis na naghihirap.

34 Ang lakas na mang-insulto ni Riza sa pamamagitan ng pagsasabi ng 34 Ang lakas na mang-insulto ni Riza sa pamamagitan ng pagsasabi ng mga katangian na iyon ni Don Tiburcio ay angkop para maging pari mga katangian na iyon ni Don Tiburcio ay angkop para maging pari noong unang panahon ²

noong unang panahon ² nais na iparamdam ni Rizal na hindi na iyonnais na iparamdam ni Rizal na hindi na iyon

ang ugali ng mga pari sa

ang ugali ng mga pari sa kaniyang panahonkaniyang panahon..

35 Si Don Tiburcio ay hindi nahawa sa masamang ugali ng mga 35 Si Don Tiburcio ay hindi nahawa sa masamang ugali ng mga Espanyol na naninirahan sa Pilipinas na nagiging labis na mayabang sa Espanyol na naninirahan sa Pilipinas na nagiging labis na mayabang sa kanilang kapanahunan, dahilan sa pagmamaliit sa mga Pilipino.

kanilang kapanahunan, dahilan sa pagmamaliit sa mga Pilipino.

36 Ito rin ang linya o paliwanag na ginagamit na rasyonal ng mga 36 Ito rin ang linya o paliwanag na ginagamit na rasyonal ng mga empleyado at pinuno ng pamahalaan na nagugumon sa katiwalian.

(12)

mabuting lalake, at kinabukasan, nang siya ay manalamin, ay mabuting lalake, at kinabukasan, nang siya ay manalamin, ay malungkot na napangiti dahil sa pagkakamalas sa kanyang gilagid malungkot na napangiti dahil sa pagkakamalas sa kanyang gilagid na ulila:

na ulila: nang gabing iyon nang gabing iyon ay hindi babaay hindi bababa sa sampuba sa sampung taon angng taon ang kanyang itinanda.

kanyang itinanda.3737

Dahil sa nasiyahan si Donya Victorina sa kanyang

asawa

ay ipinagpagawa ng pustiso, pinasukatan ng damit sa mgaay ipinagpagawa ng pustiso, pinasukatan ng damit sa mga mahuhusay na mananahi sa siyudad; nagpabili mga

mahuhusay na mananahi sa siyudad; nagpabili mga arana arana atat kalesa, humingi sa Batangas at sa Albay ng pinakamatuling kalesa, humingi sa Batangas at sa Albay ng pinakamatuling kabayo at pinilit pang magkaroon ang lalake ng dalawang kabayo at pinilit pang magkaroon ang lalake ng dalawang kabayong patatakbuhin sa karera ng kabayo.

kabayong patatakbuhin sa karera ng kabayo.3838 _Samantalang_Samantalang iniiba ang ayos ng kanyang asawa ay hindi naman nalimot ang iniiba ang ayos ng kanyang asawa ay hindi naman nalimot ang kaniyang katawan; pinalitan ng kagayakang taga-Europa ang kaniyang katawan; pinalitan ng kagayakang taga-Europa ang sayang sutla at barong pinya; pinalitan ang pusod-Pilipina ng mga sayang sutla at barong pinya; pinalitan ang pusod-Pilipina ng mga pelukang kulot-kulot at sa tulong ng kanyang mga kagayakang pelukang kulot-kulot at sa tulong ng kanyang mga kagayakang hindi angkop sa kanyang katawan ay ginulo ang kapayapaan ng hindi angkop sa kanyang katawan ay ginulo ang kapayapaan ng mga tahimik at mapag-usisang mga kapit-bahay.

mga tahimik at mapag-usisang mga kapit-bahay.3939

Kailanman ay hindi niya pinalalabas na naglalakad ang Kailanman ay hindi niya pinalalabas na naglalakad ang asawa; ayaw ang babae na makita ng mga tao na ito ay pilay; asawa; ayaw ang babae na makita ng mga tao na ito ay pilay; dinadala siyang mamasyal sa mga pook na walang mga dinadala siyang mamasyal sa mga pook na walang mga dumadaan, bagay na isinasama ng loob ng babae, na may dumadaan, bagay na isinasama ng loob ng babae, na may pagnanais

pagnanais na itanghal anna itanghal ang asawa sa g asawa sa mga dakong lalong mga dakong lalong maramingmaraming tao, ngunit hindi umiimik dahil sa paglingap sa kanilang tao, ngunit hindi umiimik dahil sa paglingap sa kanilang honeymoon

honeymoon . Nagsimula ang pag-unti ng buwan, panahon na para. Nagsimula ang pag-unti ng buwan, panahon na para punahin ng lalake na ang pagamit ng pulbos sa mukha ay mali at punahin ng lalake na ang pagamit ng pulbos sa mukha ay mali at hindi siyang totoong kulay (masagwa); ikinunot ni Donya Victorina hindi siyang totoong kulay (masagwa); ikinunot ni Donya Victorina ang kilay a

ang kilay at tiningnan t tiningnan ang ngiping pustiso nang ngiping pustiso ng lalake. g lalake. Ito ay Ito ay huminto at nakilala ng babae at naunawaan ng lalaki ang huminto at nakilala ng babae at naunawaan ng lalaki ang kaniyang kahinaan.

kaniyang kahinaan.4040

37 Naging isang malaking suliranin para kay Don Tiburcio ang kaniyang 37 Naging isang malaking suliranin para kay Don Tiburcio ang kaniyang gagawing

pakikipag-gagawing pakikipag-honeymoon honeymoon sa asawa. Gaano ba talaga kapangit sisa asawa. Gaano ba talaga kapangit si Donya Victorina?

Donya Victorina?

38 Aba nag-enjoy si Donya Victorina kay Don Tiburcio ² mapapansin na 38 Aba nag-enjoy si Donya Victorina kay Don Tiburcio ² mapapansin na si Donya Victorina ay naging isang

si Donya Victorina ay naging isang a a s s _{ucarera de mama}_{ucarera de mama}_..

39 Sa kapanahunan pa man ni Rizal ang pagbabago ng kaanyuan ng 39 Sa kapanahunan pa man ni Rizal ang pagbabago ng kaanyuan ng isang babae ay nagiging dahilan ng mga usap-usapan at pagsisiyasat ng isang babae ay nagiging dahilan ng mga usap-usapan at pagsisiyasat ng mga kapit-bahay. Maging sa ating panahon, lalo na ang pagbabago ng mga kapit-bahay. Maging sa ating panahon, lalo na ang pagbabago ng kaanyuan (at maging ng kasarian) sa pamamagitan ng medisina ay isa kaanyuan (at maging ng kasarian) sa pamamagitan ng medisina ay isa pa ring dahilan ng usap-usapan at pagsisiyasat.

pa ring dahilan ng usap-usapan at pagsisiyasat. 40 Sa

40 Sa pagkakataong ito ay ipinakita na ni Donya Victorina ang pagkakataong ito ay ipinakita na ni Donya Victorina ang kaniyankaniyangg pagiging dominante. Isa sa mga katangian ni Donya Victorina ay ang pagiging dominante. Isa sa mga katangian ni Donya Victorina ay ang kaniyang kakayahan na dominahin ang isang Espanyol na nasa kaniyang kakayahan na dominahin ang isang Espanyol na nasa kaniyang

(13)

Hindi naglaon at inakala ng babae na siya ay Hindi naglaon at inakala ng babae na siya ay nagdadalang-tao at ibinalita ang gayon sa lahat ng kanyang kaibigan. ´Sa tao at ibinalita ang gayon sa lahat ng kanyang kaibigan. ´Sa buwang darating, ako at si de Espadaña ay magtutungo sa buwang darating, ako at si de Espadaña ay magtutungo sa P

P _eñin_eñins s _ala_ala_::4141 _{ayokong ipanganak dito ang aking anak at matawag}_{ayokong ipanganak dito ang aking anak at matawag} na rebolusyonaryo.µ

na rebolusyonaryo.µ

Nilagyan ng isang

Nilagyan ng isang de de ang apelyido ng kanyang asawa; angang apelyido ng kanyang asawa; ang de

de ay hindi naman ginagastusan at nakapagbibigay-uri saay hindi naman ginagastusan at nakapagbibigay-uri sa pangalan.

pangalan. Pag Pag siya siya ay luay lumalagda malagda ay inilalagay ay inilalagay niyang: niyang: VictorinaVictorina de los Reyes

de los Reyes de de de Espadaña; itongde Espadaña; itong de de de Espadaña ang kanyangde Espadaña ang kanyang kinahuhumalingan; hindi naalis sa isip ang gayon ng kanyang kinahuhumalingan; hindi naalis sa isip ang gayon ng kanyang asawa ni ng litograpong gumawa ng kanyang mga

asawa ni ng litograpong gumawa ng kanyang mga calling card calling card .. ´Kung iisang

´Kung iisang de de lamang ang ilalagay ko ay aakalaing walanglamang ang ilalagay ko ay aakalaing walang de de ang iyong apelyido, hangal!µ sabi

ang iyong apelyido, hangal!µ sabi sa kanyang asawa.sa kanyang asawa.

Walang malimit na pinagsasabi kung hindi ang kanyang Walang malimit na pinagsasabi kung hindi ang kanyang paghahanda para sa isang paglalakbay, isinaulong lahat ang mga paghahanda para sa isang paglalakbay, isinaulong lahat ang mga bayang titigilan, kaya·t kalugud-lugod na siya ay pakinggan kung bayang titigilan, kaya·t kalugud-lugod na siya ay pakinggan kung nagsasalita:

nagsasalita: ´Titingnan ´Titingnan ko ko angang i i s s _mo sa_mo_sa _canal_canal sa_sa _Suez_Suez_{; inaakala ni}_{; inaakala ni} De Espadaña na iyon ang pinakaminam sa lahat, at nalibot na ni De Espadaña na iyon ang pinakaminam sa lahat, at nalibot na ni De Espadañ

De Espadaña ang buong a ang buong mundo. mundo. Marahil ay hindi na ako Marahil ay hindi na ako babalikbabalik sa bayang ito ng mga

sa bayang ito ng mga s s _alvaje_alvaje_._{. Hindi}_{Hindi ako}_{ako ipinanganak}_ipinanganak upang mabuhay dito;

upang mabuhay dito;

mabuti sa akin ang Aden

oo

Port Said

;;

mula pagkabata ay inakala ko na ang

gayon

, atbp.µ, atbp.µ4242 _{Binabahagi ni Donya Victorina ang}_{Binabahagi ni Donya Victorina ang} 41 Tiwaling bigkas ng

41 Tiwaling bigkas ng penin penin s s _ula_ula_{, na ang tinutukoy ay ang tangway ng}_{, na ang tinutukoy ay ang tangway ng}

Iberia na kinaroroonan ng Espanya. Iberia na kinaroroonan ng Espanya.

42 PALIWANAG NA MAGBIBIGAY DAAN UPANG MALAMAN ANG TUNAY 42 PALIWANAG NA MAGBIBIGAY DAAN UPANG MALAMAN ANG TUNAY NA ANYO NI DONYA VICTORINA:

NA ANYO NI DONYA VICTORINA:

mabuti sa akin ang Aden² mayroong dalawang ipinakikita dito si mabuti sa akin ang Aden² mayroong dalawang ipinakikita dito si Rizal

Rizal..

Si Rizal sa kaniyang talaarawan ay sinabi na ang Si Rizal sa kaniyang talaarawan ay sinabi na ang

´Aden ay isang pook ng mga bundok ng batong-buhay at hubad ´Aden ay isang pook ng mga bundok ng batong-buhay at hubad sa anumang mga bagay na nabubuhay« Ni isang dahon o ugat man sa anumang mga bagay na nabubuhay« Ni isang dahon o ugat man lamang. Ang mga tao dito ay maiitim na parang uling« ang buhok ay lamang. Ang mga tao dito ay maiitim na parang uling« ang buhok ay parang balahib

parang balahibo ng tupa; ang sa ilan ay may ay o ng tupa; ang sa ilan ay may ay may kulay pula may kulay pula at may at may isang anyong kakaiba. Sa unang pagkakita ay parang gumagamit ng isang anyong kakaiba. Sa unang pagkakita ay parang gumagamit ng peluka:µ

peluka:µ

Una ang kahinaan ni Dna. Victorina sa larangan ng heograpiya, Una ang kahinaan ni Dna. Victorina sa larangan ng heograpiya, SUBALIT ANG PINAKAMAHALAGA ay ang:

SUBALIT ANG PINAKAMAHALAGA ay ang: Pangalawang nais n

Pangalawang nais na ipakita a ipakita ni Rizal ni Rizal ay ay ang tunay nang tunay na kaanyuan a kaanyuan nini Dna. Victorina

Dna. Victorina. Ito ang dahilan kung bakit sa Kabanata 3 ay naapakan. Ito ang dahilan kung bakit sa Kabanata 3 ay naapakan ni Tinyente Guevarra ang saya ni Donya Victorina habang tinitingnan ni Tinyente Guevarra ang saya ni Donya Victorina habang tinitingnan nito ang peluka ng babae.

(14)

mundo alinsunod sa sarili niyang heograpiya, sa Pilipinas at mundo alinsunod sa sarili niyang heograpiya, sa Pilipinas at Espanya, kaiba ng mga

Espanya, kaiba ng mga chulo chulo 43 43 _{na binabahagi sa Espanya at}_{na binabahagi sa Espanya at}

Amerika o sa tawag na

Amerika o sa tawag na Tsina.Tsina.

Alam ng asawa na ang ilan sa mga bagay na ito ay Alam ng asawa na ang ilan sa mga bagay na ito ay kababawan, ngunit hindi kumikibo upang di siya sigawan at kababawan, ngunit hindi kumikibo upang di siya sigawan at ipamukha sa

ipamukha sa kanya ang kanya ang pagkautal. pagkautal. NagkunwNagkunwaring naglilihi upangaring naglilihi upang maragdagan ang kanyang pangangarap na maging ina, at maragdagan ang kanyang pangangarap na maging ina, at nagsusuot ng mga makulay, puno ng mga bulaklak at mga

nagsusuot ng mga makulay, puno ng mga bulaklak at mga ribbon ribbon

at naglakad na naka

at naglakad na naka robe robe sa Escolta;sa Escolta;4444 _{ngunit ay! nakaraan ang}_{ngunit ay! nakaraan ang}

tatlong buwan at ang pangarap ay napawi, at sapagkat wala nang tatlong buwan at ang pangarap ay napawi, at sapagkat wala nang dahilan upang katakutan ang pagkakaroon ng isang anak na dahilan upang katakutan ang pagkakaroon ng isang anak na rebolusyonaryo, sa ganito ay hindi na itinuloy ang paglalakbay. rebolusyonaryo, sa ganito ay hindi na itinuloy ang paglalakbay. Nahumaling sa pagtatanong sa mga manggagamot, hilot, Nahumaling sa pagtatanong sa mga manggagamot, hilot, matatanda, atbp., ngunit walang nangyari; kahit

matatanda, atbp., ngunit walang nangyari; kahit sumama ang loobsumama ang loob ni Kapitan Tiyago ay

ni Kapitan Tiyago ay

biniru-biro niya si San Pascual Bailon

,,4545

ayaw siyang lumapit sa kaninumang santo o santa

ayaw siyang lumapit sa kaninumang santo o santa4646 _{kaya nasabi}_{kaya nasabi}

tuloy sa kanya ng isang kaibigan ng kanyang asawa, na: tuloy sa kanya ng isang kaibigan ng kanyang asawa, na: ´´

Maniwala kayo sa akin, kayo ang tanging

espiritu fuerte,espiritu fuerte,µµ

sa

bayang ito na nakaiinip!

µµ4747 _{Ang babae ay ngumiti nang hindi}_{Ang babae ay ngumiti nang hindi} Port Said ² isang lugar sa Hilagang silangan ng Ehipto na siyang bukana Port Said ² isang lugar sa Hilagang silangan ng Ehipto na siyang bukana ng Suez Canal ² Sa paglalakbay dito ni Rizal ay natagpuan na ang ng Suez Canal ² Sa paglalakbay dito ni Rizal ay natagpuan na ang mamamayan ng lugar na maitim ang kulay ay nagsasalita ng mga mamamayan ng lugar na maitim ang kulay ay nagsasalita ng mga dayuhang wika. ²

dayuhang wika. ²

Talagang bagay sa dalawang lugar na ito

Talagang bagay sa dalawang lugar na ito si Dna. Victorinasi Dna. Victorina..

43 Chulo ² pangkat ng mga tao sa Madrid na tinitingnan ng mga 43 Chulo ² pangkat ng mga tao sa Madrid na tinitingnan ng mga naninirahan sa

naninirahan sa lungsod bilang lungsod bilang mga tao mga tao na na na mga na mga walang dangal,walang dangal, manduduwit, hampas-lupa.

manduduwit, hampas-lupa.

44 Isipin na si Dna. Victorina ay

naka-44 Isipin na si Dna. Victorina ay naka-robe robe sa Escolta. Gaano kayasa Escolta. Gaano kaya karaming pawis ang lumabas sa kaniyang katawan.

karaming pawis ang lumabas sa kaniyang katawan.

45 Sa kabanata 6 ay nagkaroon ako ng mapangahas na 45 Sa kabanata 6 ay nagkaroon ako ng mapangahas na pagpapakahulugan ukol kay San Pascual de Baylon bilang simbolismo pagpapakahulugan ukol kay San Pascual de Baylon bilang simbolismo ng mga prayle na nakakabuntis ng mga babae sa Pilipinas. Sa bahaging ng mga prayle na nakakabuntis ng mga babae sa Pilipinas. Sa bahaging ito ay kinukumpirma ni Rizal sa pamamagitan ng paglalarawan niya sa ito ay kinukumpirma ni Rizal sa pamamagitan ng paglalarawan niya sa kaisipan ni Donya Victorina ² na ang pagbanggit niya sa San Pascual de kaisipan ni Donya Victorina ² na ang pagbanggit niya sa San Pascual de Baylon ay isang anyo ng panunudyo sa mga dayuhang kaparian na Baylon ay isang anyo ng panunudyo sa mga dayuhang kaparian na nakakabuntis ng mga babae sa Pilipinas.

nakakabuntis ng mga babae sa Pilipinas.

46 Hindi siya lumalapit sa mga santa at lalo sa mga santo (mga prayle) 46 Hindi siya lumalapit sa mga santa at lalo sa mga santo (mga prayle) para magdalang-tao.

para magdalang-tao. 47 M

47 Maraming araming kahulugan skahulugan sa a Espanyol Espanyol ang ang ´´e e s s _{piritu fuerte}_{piritu fuerte}_{µ, ngunit ang}_{µ, ngunit ang} maaring pakahulugan ni Rizal ay pangahas o matapang, masigla. maaring pakahulugan ni Rizal ay pangahas o matapang, masigla. Maaring si Dna. Victorina ay isang hangal sa kaniyang pagkukunwaring Maaring si Dna. Victorina ay isang hangal sa kaniyang pagkukunwaring Espanyola, ngunit ang kaniyang katangian ay makikita sa kaniyang mga Espanyola, ngunit ang kaniyang katangian ay makikita sa kaniyang mga