KABANATA 55 KABANATA 55
ANG PAGKAKAGULO ANG PAGKAKAGULO
Sa komedor ay kumakain sina Kapitan Tiyago, si Linares at Sa komedor ay kumakain sina Kapitan Tiyago, si Linares at si Tia Isabel; mula dito ay maririnig ang tunog ng mga pinggan at si Tia Isabel; mula dito ay maririnig ang tunog ng mga pinggan at kubyertos.
kubyertos. Sinabi ni ni Maria Sinabi ni ni Maria Clara na Clara na hindi siya nagugutom hindi siya nagugutom atat umupo sa piyano, kasama ang masayahing si Sinang na umupo sa piyano, kasama ang masayahing si Sinang na bumubulong sa tainga niya ng mga misteryosong pangungusap, bumubulong sa tainga niya ng mga misteryosong pangungusap, samantalang si Padre Salvi ay palakad-lakad sa magkabilang dulo samantalang si Padre Salvi ay palakad-lakad sa magkabilang dulo ng sa
ng salas na las na hindi mahindi mapalagay.palagay.
Hindi totoong hindi nagugutom, ang maysakit; hinihintay Hindi totoong hindi nagugutom, ang maysakit; hinihintay niya ang pagdating ng isang tao at sinamantala ang sandaling ang niya ang pagdating ng isang tao at sinamantala ang sandaling ang nagmamasid sa kanyang
nagmamasid sa kanyang Argos Argos ::11 ay hindi nakaharapay hindi nakaharap:: na sa mgana sa mga
sandaling ito ay kasama ni
sandaling ito ay kasama ni Linares na paghahapunan.Linares na paghahapunan.
´Tingnan mo kung hindi mananatiliti yang multong iyan ´Tingnan mo kung hindi mananatiliti yang multong iyan dito hanggang ikawalo,µ bulong ni Sinang na itinuro ang kura, ´sa dito hanggang ikawalo,µ bulong ni Sinang na itinuro ang kura, ´sa ikawalo pupunta
ikawalo pupunta rito. rito. Iyan maIyan man ay umiibig rin na kan ay umiibig rin na kagaya nigaya ni Linares.
Linares.22 TiningnaTiningnan na may takot ni Man na may takot ni Maria Clara ang ria Clara ang kaibigan. kaibigan. ItoIto
naman, ay di napupuna ng kausap, na patuloy sa kanyang naman, ay di napupuna ng kausap, na patuloy sa kanyang teribleng kasasalita
teribleng kasasalita:: ´Alam ko na kung bakit ayaw pang umaalis´Alam ko na kung bakit ayaw pang umaalis kahit naririnig ang aking mga parunggit
kahit naririnig ang aking mga parunggit:: ayaw magastusan ngayaw magastusan ng ilaw sa
ilaw sa kumbento! kumbento! Alam mAlam mo? o? Magmula nMagmula nang ang ikaw aikaw ay may magkasakit,gkasakit, ang dalawang lampara na pinaiilawan ay muling nawalan ng ang dalawang lampara na pinaiilawan ay muling nawalan ng ilaw«
ilaw«33 Pero tingnan mo ang mga mata at Pero tingnan mo ang mga mata at mukha!µmukha!µ
Sa sandaling yaon ay tumugtog ng ikawalo ang orasan sa Sa sandaling yaon ay tumugtog ng ikawalo ang orasan sa bahay.
bahay. Ang kura Ang kura ay kinikilabutang ay kinikilabutang umupo sa umupo sa isang sulok.isang sulok.
´Nandito na siya!µ ang sabi ni Sinang kay Maria Clara, sabay ´Nandito na siya!µ ang sabi ni Sinang kay Maria Clara, sabay sa pagkurot dito, ´naririnig mo?µ
sa pagkurot dito, ´naririnig mo?µ
Ang kampana ng simbahan ay tumugtog at silang lahat ay Ang kampana ng simbahan ay tumugtog at silang lahat ay nagtayuan upang magdasal; si Padre Salvi, na ang boses ay nagtayuan upang magdasal; si Padre Salvi, na ang boses ay
M
MGA PALIWANAGGA PALIWANAG 1
1 Isang mitolohikal na Isang mitolohikal na nilikha na nilikha na mayroong mayroong isandaang mata isandaang mata ² ² ditodito
inihalintulad si Padre Salvi dahilan sa nararamdaman hindi lamang ni inihalintulad si Padre Salvi dahilan sa nararamdaman hindi lamang ni Maria Clara kundi ng kaniyang mga kasamahang dalaga ang malimit na Maria Clara kundi ng kaniyang mga kasamahang dalaga ang malimit na pagtingin ng pari sa magandang dalaga.
pagtingin ng pari sa magandang dalaga.
2 Sa bahaging ito ay tahasan na sinabi ni Sinang na may pag-ibig si 2 Sa bahaging ito ay tahasan na sinabi ni Sinang na may pag-ibig si Padre Salvi kay Maria Clara.
Padre Salvi kay Maria Clara.
3 Simbolismo ng pagdidilim ng isip ni Padre Sybila ² katulad ito sa 3 Simbolismo ng pagdidilim ng isip ni Padre Sybila ² katulad ito sa pagkawala ng liwanag ng bituin sa langit habang hindi nakakatulog ang pagkawala ng liwanag ng bituin sa langit habang hindi nakakatulog ang pare sa una niyang pagkakita kay Maria Clara sa Kabanata 5.
mahina at na
mahina at nanginginig ang siyannginginig ang siyang namuno, ngug namuno, ngunit dahilan sa nit dahilan sa angang isa·t isa ay may sariling iniisip ay hindi napuna iyon.
isa·t isa ay may sariling iniisip ay hindi napuna iyon.
Halos hindi pa natatapos ang dasal nang dumating si Halos hindi pa natatapos ang dasal nang dumating si Ibarra.
Ibarra. Ang binata Ang binata ay hindi ay hindi lamang lulamang luksaksa sa pananamit, maging sa pagmumukha, sa pananamit, maging sa pagmumukha, kaya nang makita ni Maria Clara ay kaya nang makita ni Maria Clara ay napatindig na parang nais na salubungin napatindig na parang nais na salubungin upang itanong kung napaano, nguni·t sa upang itanong kung napaano, nguni·t sa sandaling iyon ay narinig ang maraming sandaling iyon ay narinig ang maraming putok n
putok ng barg baril. il. Napatigil si INapatigil si Ibarra nabarra na pasuling-suling, hindi makapagsalita.
pasuling-suling, hindi makapagsalita. AngAng kura ay nagtago sa likod ng isang kura ay nagtago sa likod ng isang haligi
haligi..44 Muling nagkaroon ng putukan atMuling nagkaroon ng putukan at
malakas na pagsabog ang nadinig sa lugar malakas na pagsabog ang nadinig sa lugar ng simbahan, na sinundan ng sigawan at ng simbahan, na sinundan ng sigawan at takbuhan.
takbuhan. Si Kapitan Si Kapitan Tiyago, Tiyago, si Tia Isi Tia Isabelsabel at si Linares ay patakbong pumasok at at si Linares ay patakbong pumasok at sumisigaw ng
sumisigaw ng:: tulisan! tulisan! tulisan!tulisan!
Sinusundan sila ni Andeng na hawak ang duraan
Sinusundan sila ni Andeng na hawak ang duraan55 at tumakbo saat tumakbo sa
tabi ng kanyang kapatid sa suso. tabi ng kanyang kapatid sa suso.
Si Tia Isabel ay napaluhod, umiiyak at nagdarasal ng
Si Tia Isabel ay napaluhod, umiiyak at nagdarasal ng ky ky rie rie eleison
eleison ; si Kapitan Tiyago, namumutla at nanginginig na may ; si Kapitan Tiyago, namumutla at nanginginig na may hawak na tinidor na may nakatuhog pang atay ng manok at hawak na tinidor na may nakatuhog pang atay ng manok at umiiyak na parang iniaalay ito sa larawan ng Birhen sa Antipolo; umiiyak na parang iniaalay ito sa larawan ng Birhen sa Antipolo;66
si Linares na ang bibig ay puno ng pagkain ay hawak pa ang isang si Linares na ang bibig ay puno ng pagkain ay hawak pa ang isang kutsara; si Sinang at si Maria Clara ay nagyakap, ang tanging kutsara; si Sinang at si Maria Clara ay nagyakap, ang tanging hindi kumikilos, na parang bato, ay si Crisostomo na ang hindi kumikilos, na parang bato, ay si Crisostomo na ang pamumutla ay hindi mailarawan.
pamumutla ay hindi mailarawan.
Ang mga sigawan at mga pagsabog ay nagpatuloy, ang mga Ang mga sigawan at mga pagsabog ay nagpatuloy, ang mga bintana ay nagsasarahan ng malakas, nadidinig ang mga sipol, at bintana ay nagsasarahan ng malakas, nadidinig ang mga sipol, at paminsan-minsang putok. ´Diyos ko maawa ka sa amin! paminsan-minsang putok. ´Diyos ko maawa ka sa amin! S
Santiago, natutupad ang hulaantiago, natutupad ang hula««77 isara mo ang mga bintana!µ angisara mo ang mga bintana!µ ang
hikbi ni Tia Isabel. hikbi ni Tia Isabel.
4 Simbolismo na nagpapakita na ang prayle ay mayroong matatag na 4 Simbolismo na nagpapakita na ang prayle ay mayroong matatag na kanlungan sa panahon na magkakagulo ang bayan.
kanlungan sa panahon na magkakagulo ang bayan. 5 Ang duraan ay maaring isang arinola.
5 Ang duraan ay maaring isang arinola.
6 Isang malupit na simbolismo ni Rizal na upang mabuhay ng mapayapa 6 Isang malupit na simbolismo ni Rizal na upang mabuhay ng mapayapa ang mga mayayamang Pilipino ay kailangan nila mabuhay na mayroong ang mga mayayamang Pilipino ay kailangan nila mabuhay na mayroong suhol sa kanilang paboritong santo.
suhol sa kanilang paboritong santo.
7 Sa hanay ng pananalitang ito ay ipinararating ni Rizal sa kaniyang 7 Sa hanay ng pananalitang ito ay ipinararating ni Rizal sa kaniyang mga mambabasa na noon pa man ay mayroon ng antisipasyon ang mga mambabasa na noon pa man ay mayroon ng antisipasyon ang maraming mga Pilipino sa pagkakaroon ng katuparan ng isang maraming mga Pilipino sa pagkakaroon ng katuparan ng isang himagsikan ng bayan. (Kaugany ito ng pagnanais ni Pilosopo Tasyo ng himagsikan ng bayan. (Kaugany ito ng pagnanais ni Pilosopo Tasyo ng
´Limampung malaking kuwitis at dalawang
´Limampung malaking kuwitis at dalawang m m isa de isa de
gracia
gracia !µ ang sagot ni Kapitan Tiyago, ´!µ ang sagot ni Kapitan Tiyago, ´ora pro nobis ora pro nobis !µ!µ88
Unti-unti na nagbalik ang isang nakakakilabot na Unti-unti na nagbalik ang isang nakakakilabot na katahimikan« nadinig ang boses ng alperes na patakbong katahimikan« nadinig ang boses ng alperes na patakbong sumisigaw
sumisigaw:: ´Padre
´Padre Kura! Kura! Padre Padre Salvi! Salvi! Parito Parito kayo!µkayo!µ
´´Miserere Miserere ! Ang alperes ay humihingi ng! Ang alperes ay humihingi ng confesion confesion !µ9 sigaw!µ9 sigaw ni Tia Isabel.
ni Tia Isabel.
´May sugat ang alperes?µ ang sa huli ay naitanong ni ´May sugat ang alperes?µ ang sa huli ay naitanong ni Linares,
Linares,
´ah«!µ
´ah«!µ1010 At saka lamang napansin na hindi pa nangunguyaAt saka lamang napansin na hindi pa nangunguya
ang pagkain sa kanyang bibig. ang pagkain sa kanyang bibig.1111
´Parito kayo, Padre
´Parito kayo, Padre Kura! Kura! Wala na Wala na kayong dapakayong dapat nat na ikatakot!µ ang patuloy na sigaw ng alperes.
ikatakot!µ ang patuloy na sigaw ng alperes.
Si Padre Salvi na namumutla, sa wakas ay umalis sa Si Padre Salvi na namumutla, sa wakas ay umalis sa pinagtataguan at pumanaog sa hagdanan.
pinagtataguan at pumanaog sa hagdanan. ´Napatay ng
´Napatay ng mga tulisan anmga tulisan ang alperes! g alperes! Maria, Sinang, Maria, Sinang, doondoon kayo sa silid, sarahan
kayo sa silid, sarahan ninyong mabuti ninyong mabuti ang pinto! ang pinto! Diyos ko maDiyos ko maawaawa ka sa amin!µ
ka sa amin!µ
Si Ibarra man ay nagtungo din sa hagdanan kahit na Si Ibarra man ay nagtungo din sa hagdanan kahit na sinasabi ni Tia Isabel na
sinasabi ni Tia Isabel na::
´Huwag kang umalis, hindi ka nangumpisal, huwag kang ´Huwag kang umalis, hindi ka nangumpisal, huwag kang umalis!µ Ang mabait na matanda ay naging matalik na kaibigan ng umalis!µ Ang mabait na matanda ay naging matalik na kaibigan ng kanyang ina.
kanyang ina.
Ngunit si Ibarra ay umalis; para sa kanya ay umiikot ang Ngunit si Ibarra ay umalis; para sa kanya ay umiikot ang lahat ng bagay sa kaniyang paligid, parang nawawala ang kanyang lahat ng bagay sa kaniyang paligid, parang nawawala ang kanyang tinututungan.
tinututungan. Umuugong Umuugong ang kanyang ang kanyang tainga, ang kanytainga, ang kanyang paaang paa ay mabigat at walang kaayusan sa paghakbang
ay mabigat at walang kaayusan sa paghakbang:: alon ng dugo,alon ng dugo, dilim at
dilim at liwanag ang nagsasalitan sa kanyang paningin.liwanag ang nagsasalitan sa kanyang paningin.
isang unos na lilinis sa karumihan ng bayan na nasa Kabanata isang unos na lilinis sa karumihan ng bayan na nasa Kabanata 114.)4.)
8 Mga sambit na pangako sa poon na kaniyang ipagkakaloob kung 8 Mga sambit na pangako sa poon na kaniyang ipagkakaloob kung makakaligtas sa pag-aalsa. Mahahalata dito ang simbolismo ng labis na makakaligtas sa pag-aalsa. Mahahalata dito ang simbolismo ng labis na pagkatakot ni Kapitan Tiyago sa kaguluhan na maaring umalis sa pagkatakot ni Kapitan Tiyago sa kaguluhan na maaring umalis sa kaniyang k
kaniyang kayamananayamanan..
9 Sa gitna ng kaguluhan ay nagawa pa ni Rizal na magpatawa noong 9 Sa gitna ng kaguluhan ay nagawa pa ni Rizal na magpatawa noong tumawag ang alperes kay Padre Salvi ² mangungumpisal na raw..
tumawag ang alperes kay Padre Salvi ² mangungumpisal na raw..
10
10 Nang marinig na ´may sugat ang alperesµ si Linares ay parangNang marinig na ´may sugat ang alperesµ si Linares ay parang
nabunutan ng tinik sa dibdib. Dahilan sa makakaiwas siya sa nabunutan ng tinik sa dibdib. Dahilan sa makakaiwas siya sa ginagawang paghahamon ng duelo ni Donya Victorina.
ginagawang paghahamon ng duelo ni Donya Victorina.
11
11 Sa takot ay hindi niya napansin na may laman pa ang kaniyang bibig,Sa takot ay hindi niya napansin na may laman pa ang kaniyang bibig,
ngunit ng marinig na may sugat ang alperes ay saka siya huminga ng ngunit ng marinig na may sugat ang alperes ay saka siya huminga ng malalim ² doon niya napansin ang bara sa kaniyang bibig.
Kahit na ang buwan ay lumiliwanag na mabuti sa langit, Kahit na ang buwan ay lumiliwanag na mabuti sa langit, natatalisod ang binata sa mga bato at putol na kahoy na nasa natatalisod ang binata sa mga bato at putol na kahoy na nasa kalsadang
kalsadang walang walang tao atao at t tahimik.tahimik.
Sa malapit sa kuwartel ay nakikita niya ang mga sundalong Sa malapit sa kuwartel ay nakikita niya ang mga sundalong nakabayoneta ang mga baril at nag-uusap ng malakas, kaya hindi nakabayoneta ang mga baril at nag-uusap ng malakas, kaya hindi siya napuna nang dumaan.
siya napuna nang dumaan.
Sa tribunal, ang mga palo, sigaw, daing, tungayaw ay Sa tribunal, ang mga palo, sigaw, daing, tungayaw ay maririnig
maririnig:: ang boses ng alperes ay siyang lalong malakas atang boses ng alperes ay siyang lalong malakas at nananaig sa lahat.
nananaig sa lahat.
´Ilagay sa pangawan!
´Ilagay sa pangawan!1122 Lagyan ng posas ang mga kamay!Lagyan ng posas ang mga kamay!
Paputukan
Paputukan ng ng dalawadalawang ng putok putok ang ang kikilos! kikilos! Sarhento,Sarhento, magbabantay ka
magbabantay kayo! yo! Ngayon ay wNgayon ay walang alang maglalakad sa maglalakad sa lansanganlansangan kahit ang Diyos! Kapitan,
kahit ang Diyos! Kapitan, huwag kayong matutulog!µhuwag kayong matutulog!µ
Minadali ni Ibarra ang paglakad patungo sa bahay; Minadali ni Ibarra ang paglakad patungo sa bahay; hinihintay siya ng kanyang mga balisang alil
hinihintay siya ng kanyang mga balisang alila.a.
´Bigyan siya ng pinakamahusay na kabayo at magsitulog ´Bigyan siya ng pinakamahusay na kabayo at magsitulog na kayo!µ ang sabi niya sa mga bataan.
na kayo!µ ang sabi niya sa mga bataan.
Pumasok sa kanyang gabinete at madaliang inihanda ang Pumasok sa kanyang gabinete at madaliang inihanda ang isang maleta.
isang maleta. Binuksan anBinuksan ang kaha de g kaha de yero, inilabas ang yero, inilabas ang lahat nglahat ng lamang sa
lamang salapi at inilagalapi at inilagay sa isang y sa isang sako. sako. Iniligpit ang laIniligpit ang lahat nghat ng kanyang alaas, inalis sa pagkakasabit ang larawan ni Maria Clara, kanyang alaas, inalis sa pagkakasabit ang larawan ni Maria Clara, matapos na makapaglagay ng isang balaraw at dalawang rebolber matapos na makapaglagay ng isang balaraw at dalawang rebolber ay nagtungo
ay nagtungo sa lalagyan sa lalagyan ng mga ng mga kasangkapan.kasangkapan.1133
Sa mga sandaling iyon ay tatlong malalakas na pukpok ang Sa mga sandaling iyon ay tatlong malalakas na pukpok ang narinig sa pinto.
narinig sa pinto.
´Sino iyan?µ ang tanong ni Ibarra sa pamamagitan ´Sino iyan?µ ang tanong ni Ibarra sa pamamagitan kinikilabutang boses.
kinikilabutang boses.
´Buksan ninyo, sa ngalan ng Hari, dalian niyo ang ´Buksan ninyo, sa ngalan ng Hari, dalian niyo ang pagbubukas o gigibain namin ang pinto!µ ang walang galang na pagbubukas o gigibain namin ang pinto!µ ang walang galang na sagot na boses Kastila.
sagot na boses Kastila.
Tumingin si Ibarra sa lugar ng ng bintana; kuminang ang Tumingin si Ibarra sa lugar ng ng bintana; kuminang ang kanyang mga mata at ikinasa ang kanyang rebolber; ngunit kanyang mga mata at ikinasa ang kanyang rebolber; ngunit nagbago ng isip, binitiwan ang mga armas at siya na mismo ang nagbago ng isip, binitiwan ang mga armas at siya na mismo ang nagbukas, nang ang mga utusan ay kasalukuyan namang nagbukas, nang ang mga utusan ay kasalukuyan namang dumarating.
dumarating.
Tatlong guwardiya ang kaagad ay sumunggab sa
Tatlong guwardiya ang kaagad ay sumunggab sa kanya.kanya.
1
12 Pangawan (2 Pangawan (stoc stoc k k s s ) ²parusahang kahoy na may butas kung saan) ²parusahang kahoy na may butas kung saan
isinusuot ang ulo at kamay ng isang naparusahan. isinusuot ang ulo at kamay ng isang naparusahan.
1
13 Kaya lamang ayaw umalis ni Ibarra ay sa natatakot siya sa maaring3 Kaya lamang ayaw umalis ni Ibarra ay sa natatakot siya sa maaring
manyayari kay
manyayari kay Maria Maria Clara Clara sa sa kaguluhan. Sa kaguluhan. Sa pagkakataong ito pagkakataong ito ay ay handa na
handa na siyang umalis siyang umalis pagkat hindi pagkat hindi napahamak si napahamak si Maria Maria Clara. SaClara. Sa ngayon siya ay aalis para sa sariling kaligtasan pagkat naipaalam na ni ngayon siya ay aalis para sa sariling kaligtasan pagkat naipaalam na ni Elias na si Ibarra ang pinalalabas na pasimuno ng pag-aalsa.
´Sumama kayo sa amin sa ngalan ng Hari!µ ang sabi ng ´Sumama kayo sa amin sa ngalan ng Hari!µ ang sabi ng sarhento.
sarhento.
´Bakit?µ ´Bakit?µ
´Sasabihin na
´Sasabihin na lamang sa lamang sa inyo inyo doon, , bawdoon, , bawal sa amin al sa amin angang magsabi.
magsabi.
Nag-isip sandali ang binata at maaring upang huwag Nag-isip sandali ang binata at maaring upang huwag mahalata ng mga sundalo ang kanyang paghahanda sa pagtakas mahalata ng mga sundalo ang kanyang paghahanda sa pagtakas ay kumuha ng isang sumbrero at nagsabing
ay kumuha ng isang sumbrero at nagsabing:: ´Susunod a
´Susunod ako sa inyoko sa inyo! ! Maaring ilang Maaring ilang sandali lamang sandali lamang ito«µito«µ ´Kung mangangako kayong hindi tatakas ay hindi namin ´Kung mangangako kayong hindi tatakas ay hindi namin kayo tatalian
kayo tatalian:: pinahihintulot ng alperes ang biyayang ito sa inyo,pinahihintulot ng alperes ang biyayang ito sa inyo, nguni·t pag kayo ay t
nguni·t pag kayo ay tumakas«µumakas«µ
Si Ibarra ay sumunod na iniwan na balisa ang kanyang Si Ibarra ay sumunod na iniwan na balisa ang kanyang mga alila.
mga alila.
Samantala,
Samantala, ano ano ang ang nangyayari nangyayari kay Ekay Elias? Nalias? Nang ung umalismalis siya ng bahay ni Crisostomo, ay tumakbo siyang parang isang siya ng bahay ni Crisostomo, ay tumakbo siyang parang isang baliw na
baliw na hindi alam ang hindi alam ang pupuntahan. pupuntahan. Nilandas niya Nilandas niya ang mgaang mga bukirin, nakarating sa kagubatan na gulo ang isipan; tumkas bukirin, nakarating sa kagubatan na gulo ang isipan; tumkas mula sa kabayanan, umalis sa liwanag, ang buwan ay mula sa kabayanan, umalis sa liwanag, ang buwan ay nakagagambala sa kanya, pumasok siya sa misteryosong lilim ng nakagagambala sa kanya, pumasok siya sa misteryosong lilim ng mga puno.
mga puno. Doon, kunDoon, kung minsan ay g minsan ay humihinto at kunhumihinto at kung minsa ay g minsa ay lumalakad sa mga hindi malimit na lakarang mga landas, lumalakad sa mga hindi malimit na lakarang mga landas, sumasandig sa katawan ng mga matatandang puno, sumasandig sa katawan ng mga matatandang puno, nagkakasabid-sabid sa mga maliliit na halaman, tinatanaw ang nagkakasabid-sabid sa mga maliliit na halaman, tinatanaw ang bayan na nakalagay sa kapatagan na mababa kaysa sa dakong bayan na nakalagay sa kapatagan na mababa kaysa sa dakong kinaroroonan, naliligo sa liwanag ng buwan, at parang nakahiga kinaroroonan, naliligo sa liwanag ng buwan, at parang nakahiga sa tabing-lawa. Ang mga ibong nagising
sa tabing-lawa. Ang mga ibong nagising sa kanilang mga panaginipsa kanilang mga panaginip ay nagliparan; ang malalaking paniki, mga kuwago, ay ay nagliparan; ang malalaking paniki, mga kuwago, ay naglipata-lipatan sa mga sanga, matalas na humuhuni at siya ay tintingnan lipatan sa mga sanga, matalas na humuhuni at siya ay tintingnan ng kanilang
ng kanilang mabibilog na mabibilog na mata. mata. Hindi sila napapanHindi sila napapansin ni nasin ni naririnigririnig man lamang n
man lamang ni Elias. i Elias. Ang isipan nAng isipan niya ay sinusundan iya ay sinusundan ngng nasasaktang anino ng kanyang mga ninuno; sa bawat sanga ay nasasaktang anino ng kanyang mga ninuno; sa bawat sanga ay kanyang nakikita ang malagim buslo na kinalalagyan ng duguang kanyang nakikita ang malagim buslo na kinalalagyan ng duguang ulo ni Balat na kagaya nang inilalarawan sa kanya ng kanyang ulo ni Balat na kagaya nang inilalarawan sa kanya ng kanyang ama; inaakala
ama; inaakala niyang ang nniyang ang natatalisod na atatalisod na mga mga sanga sa pasanga sa paanan nganan ng puno ay ang bangkay ng matandang babaeng; para bang nakikita puno ay ang bangkay ng matandang babaeng; para bang nakikita niya na nakabitin sa kadiliman ang nabubulok na kalansay ng niya na nakabitin sa kadiliman ang nabubulok na kalansay ng kaniyang lolo na inalisan ng dangal« at ang kalansay, ang kaniyang lolo na inalisan ng dangal« at ang kalansay, ang matandang babae, at ang ulo ay sumisigaw sa kanya ng duwag, matandang babae, at ang ulo ay sumisigaw sa kanya ng duwag, duwag!
duwag!
Iniwan ni Elias ang burol, tumakbong pababa sa lawa, sa Iniwan ni Elias ang burol, tumakbong pababa sa lawa, sa baybaying nilibot niyang taglay ang kaguluhan ng isip; ngunit sa baybaying nilibot niyang taglay ang kaguluhan ng isip; ngunit sa malayo, sa gitna ng tubig, sa lugar na naliliwanagan ng buwan ay malayo, sa gitna ng tubig, sa lugar na naliliwanagan ng buwan ay parang may puting ulap na nagkakaroon ng anyo ay nakita niyang parang may puting ulap na nagkakaroon ng anyo ay nakita niyang lumitaw at nakalutang ang isang aninong puti, ang anino ng lumitaw at nakalutang ang isang aninong puti, ang anino ng kanyang kapatid na babae, na duguan ang dibdib, ang buhok ay kanyang kapatid na babae, na duguan ang dibdib, ang buhok ay
nakalugay at nililipad ng hangin. Si Elias ay napaluhod sa nakalugay at nililipad ng hangin. Si Elias ay napaluhod sa buhanginan. ´Pati ba naman ikaw,µ ang bulong niyang ibinuka buhanginan. ´Pati ba naman ikaw,µ ang bulong niyang ibinuka ang mga bisig.
ang mga bisig.
Ngunit marahang tumayona nakatingin sa putting ulap, Ngunit marahang tumayona nakatingin sa putting ulap, lumakad papalusong sa tubig at na parang sinusundan. lumakad papalusong sa tubig at na parang sinusundan. Lumalakad siya pailalim ng tubig, malayo na siya sa pampang, Lumalakad siya pailalim ng tubig, malayo na siya sa pampang, ang tubig ay hanggang baywang na niya ngunit patuloy rin, ang tubig ay hanggang baywang na niya ngunit patuloy rin, patuloy na paran
patuloy na parang nagagayumg nagagayuma ng mapaa ng mapanghalinang espiritu. nghalinang espiritu. AngAng tubig ay umabot na sa kaniyang dibdib« subalit umugong ang tubig ay umabot na sa kaniyang dibdib« subalit umugong ang mga putuka
mga putukan, ang n, ang puting anino puting anino ay naay napawi at pawi at nanumbalik nanumbalik angang binata sa
binata sa katotohanan. katotohanan. Dahil sa kaDahil sa katahimikan ng gtahimikan ng gabi at sa abi at sa sinsinsinsin ng hangin ay maliwanag na nakararating sa kaniya ang putukan. ng hangin ay maliwanag na nakararating sa kaniya ang putukan. Siya ay tumigil upang mag-isip, napunang siya ay nasa tubig; ang Siya ay tumigil upang mag-isip, napunang siya ay nasa tubig; ang dagat ay tiwasay at natatanaw pa ang ilaw ng mga kubo ng mga dagat ay tiwasay at natatanaw pa ang ilaw ng mga kubo ng mga mangingisda.
mangingisda. Bumalik
Bumalik sa pamsa pampang pang at tinungo at tinungo ang baang bayan. yan. Kung Kung bakit? bakit? Ay Ay hindi niya alam. Ang bayan ay tila nawalan ng nakatira; nakasara hindi niya alam. Ang bayan ay tila nawalan ng nakatira; nakasara ang lahat ng bahay; maging ang mga hayop, ang mga aso na ang lahat ng bahay; maging ang mga hayop, ang mga aso na karaniwang
karaniwang tumatahol tumatahol kung kung gabi gabi ay ay takot takot na na nagsisipagtago. nagsisipagtago. AngAng pinilakang sinag ng buwan ay nakapagdagdag pa sa lungkot at pinilakang sinag ng buwan ay nakapagdagdag pa sa lungkot at kapanglawan ng kapaligiran.
kapanglawan ng kapaligiran.
Sa pangamba na makasalubong ang mga guwardiya sibil Sa pangamba na makasalubong ang mga guwardiya sibil ay tinahak ang mga halamanan at mga taniman, na sa isa sa ay tinahak ang mga halamanan at mga taniman, na sa isa sa kanila ay parang nakabanaag siya ng anyo ng dalawa katao; kanila ay parang nakabanaag siya ng anyo ng dalawa katao; ngunit ipinagpatuloy ang kanyang paglalakad, at matapos na ngunit ipinagpatuloy ang kanyang paglalakad, at matapos na lundagin ang mga bakod at pader ay nakarating siya sa kabilang lundagin ang mga bakod at pader ay nakarating siya sa kabilang dulo ng bayan
dulo ng bayan at tinungo nat tinungo niya ang biya ang bahay ni Crisostomahay ni Crisostomo. o. SaSa pintuan ng bahay ay naroon ang mga alila at pinag-uusapan at pintuan ng bahay ay naroon ang mga alila at pinag-uusapan at namimighati sa pagkakadakip ng
namimighati sa pagkakadakip ng kanilang panginoon.kanilang panginoon.
Nang malaman ang mga nangyari ay lumayo si Elias, Nang malaman ang mga nangyari ay lumayo si Elias, umikot sa labas ng bakuran ng bahay, lumundag sa mababang umikot sa labas ng bakuran ng bahay, lumundag sa mababang bakod na bato, umakyat sa bintana at pumasok sa gawaan, bakod na bato, umakyat sa bintana at pumasok sa gawaan, inabutan pang may dingas ang kandilang iniwan ni Ibarra. Nakita inabutan pang may dingas ang kandilang iniwan ni Ibarra. Nakita ni Elias ang mga aklat at mga papel; natagpuan ang mga armas at ni Elias ang mga aklat at mga papel; natagpuan ang mga armas at ang mga sa
ang mga sako na kinalalagyako na kinalalagyan ng salapi n ng salapi at mga hiyas. at mga hiyas. Binubuo saBinubuo sa kanyang isipan ang nangyari doon at ng makita ang gayon kanyang isipan ang nangyari doon at ng makita ang gayon karaming papel na maaring makasama ay inisip niya na ipunin, karaming papel na maaring makasama ay inisip niya na ipunin, ihagis sa bintana at ibaon.
ihagis sa bintana at ibaon.
Tumanaw sa halamanan, at sa tulong ng liwanag ng Tumanaw sa halamanan, at sa tulong ng liwanag ng buwan ay nakitang dumarating ang dalawang guwardiya sibil na buwan ay nakitang dumarating ang dalawang guwardiya sibil na may kasamang isang tagasiyasat
may kasamang isang tagasiyasat ; ang mga bayoneta at mga; ang mga bayoneta at mga kapasete ay nangingintab.
kapasete ay nangingintab.
Pagkatapos ay ginawa isang balak
Pagkatapos ay ginawa isang balak:: pinagsama-sama angpinagsama-sama ang mga damit
mga damit at mga papel, at mga papel, at sinindihan. at sinindihan. Madaliang isinakbaMadaliang isinakbat angt ang mga armas, nakita ang larawan ni Maria Clara, nag-alinlangan mga armas, nakita ang larawan ni Maria Clara, nag-alinlangan
siya«inilagay sa isang sako, at matapos madala niyang lahat ay siya«inilagay sa isang sako, at matapos madala niyang lahat ay tumalon sa bintana.
tumalon sa bintana.
Panahon na; binabalibag na ng mga guwardiya sibil ang Panahon na; binabalibag na ng mga guwardiya sibil ang pinto.
pinto.
´Bayaan ninyo kaming makapanhik upang kunin ang mga ´Bayaan ninyo kaming makapanhik upang kunin ang mga papel ng inyong amo!µ sabi ng tagasiyasat.
papel ng inyong amo!µ sabi ng tagasiyasat. ´May pahintulot
´May pahintulot ba kayo? ba kayo? Kung waKung wala ay hindi la ay hindi kayokayo makaaakyat,µ ang sabi ng isang matanda.
makaaakyat,µ ang sabi ng isang matanda.1144
Ngunit sa pamamagitan ng kulata ay pinalayo ng mga sibil Ngunit sa pamamagitan ng kulata ay pinalayo ng mga sibil sa pinto ang mga alila, nag-akyatan«
sa pinto ang mga alila, nag-akyatan«1155 nguni·t isang makapal nanguni·t isang makapal na
usok ang pumupuno sa buong kabahayan at malalaking dila ng usok ang pumupuno sa buong kabahayan at malalaking dila ng apoy ang lumabas sa salas at
apoy ang lumabas sa salas at dumidila sa mga pintuan at dumidila sa mga pintuan at bintana.bintana. ´Sunog!
´Sunog! Sunog!µ Sunog!µ ang sigaang sigawan wan ng lahang lahat.t.
Ang lahat ay nagtakbuhan upang iligtas ang madadala ng Ang lahat ay nagtakbuhan upang iligtas ang madadala ng bawat isa, ngunit ang apoy ay nakarating sa maliit na laboratoryo bawat isa, ngunit ang apoy ay nakarating sa maliit na laboratoryo at ang mga
at ang mga sari-saring laman nsari-saring laman na nasusunog a nasusunog at nagsabugaat nagsabugan. n. AngAng mga sibil ay napaurong; humadlang sa kanila ang sunog na mga sibil ay napaurong; humadlang sa kanila ang sunog na tumutupok sa
tumutupok sa maaabutan. maaabutan. Nawalan ng kaNawalan ng kabuluhan anbuluhan ang pagkuhag pagkuha ng tubig sa balon; ang lahat ay nagsisigawan, ang lahat ay ng tubig sa balon; ang lahat ay nagsisigawan, ang lahat ay humihingi ng tulong, ngunit walang nangyari sapagka·t ang lugar humihingi ng tulong, ngunit walang nangyari sapagka·t ang lugar ay malayo sa iba pan
ay malayo sa iba pang mga bahayang mga bahayan. . Inabot na ng apoy aInabot na ng apoy ang ibang iba pang panig ng bahay
pang panig ng bahay at umabot na at umabot na pataas ang usok. pataas ang usok. Ang buongAng buong bahay ay nag-aalab na, ang hanging nainitan ay lumakas; buhat bahay ay nag-aalab na, ang hanging nainitan ay lumakas; buhat sa malayo ay dumating ang ilang tagabukid, ngunit dumating sa malayo ay dumating ang ilang tagabukid, ngunit dumating upang panoorin na lamang ang malagim na sunog na iyon, ang upang panoorin na lamang ang malagim na sunog na iyon, ang pagtatapos ng matandang edipisyo, na matagal na iginalang ng pagtatapos ng matandang edipisyo, na matagal na iginalang ng mga elemento.
mga elemento.1166
1
14 Sa panahon ng Espanya ay ipinatutupad na sa Pilipinas ang batas na4 Sa panahon ng Espanya ay ipinatutupad na sa Pilipinas ang batas na
kailangan muna na mayroong
kailangan muna na mayroong search search warrant warrant ang ang mgamga maykapangyarihan upang makapaghalughog sa bahay.
maykapangyarihan upang makapaghalughog sa bahay.
1
15 Ipinakikita ni Rizal sa bahaging ito kung paano pumapasok ang mga5 Ipinakikita ni Rizal sa bahaging ito kung paano pumapasok ang mga
guardia sibil sa bahay ng mga Pilipino kahit wala silang
guardia sibil sa bahay ng mga Pilipino kahit wala silang search warrant search warrant ..
1
16 Kabalintunaan na inilarawan ni Rizal ang pagkasunog ng bahay ni6 Kabalintunaan na inilarawan ni Rizal ang pagkasunog ng bahay ni
Ibarra ² isang edipisyo na matagal na iginalang ng mga elemento ng Ibarra ² isang edipisyo na matagal na iginalang ng mga elemento ng kalikasan mula sa kasiraan. Maging ang pamilyang Rizal ay naranasan kalikasan mula sa kasiraan. Maging ang pamilyang Rizal ay naranasan ang ganitong trahedya. Noong sila ay paalisin sa lupang kanilang ang ganitong trahedya. Noong sila ay paalisin sa lupang kanilang sinasaka sa Calamba, at ang pag-alis ay sinundan ng pagsira ng sinasaka sa Calamba, at ang pag-alis ay sinundan ng pagsira ng kanilang tahanan. Noong ipagawa ni Don Francisco Mercado ang kanilang tahanan. Noong ipagawa ni Don Francisco Mercado ang kaniyang bahay, pinili nito ang pinakamabuting mga materyales upang kaniyang bahay, pinili nito ang pinakamabuting mga materyales upang tiyakin na ang kaniyang tahanan ay magkakaroon ng kakayahan na tiyakin na ang kaniyang tahanan ay magkakaroon ng kakayahan na labanan na ang mapaminsalang elemento ng kalikasan. Sa kabilang labanan na ang mapaminsalang elemento ng kalikasan. Sa kabilang dako ay hindi napaghandaan ni Don Francisco, ang mapaminsalang dako ay hindi napaghandaan ni Don Francisco, ang mapaminsalang kamay ng tao na labis na namumuhi sa isang nilalang na isinilang sa kamay ng tao na labis na namumuhi sa isang nilalang na isinilang sa loob ng nasabing tahanan.
