KABANATA 50
KABANATA 50
ANG ANGKAN NI ELIAS
ANG ANGKAN NI ELIAS
´´HalosHalos animnapunganimnapung ttaonaon angang nakakalipasnakakalipas nang ang akingnang ang aking lolo ay nakatira pa sa Maynila at naglilingkod bilang
lolo ay nakatira pa sa Maynila at naglilingkod bilang tenedor de tenedor de libros
libros 11 sa isang sa isang bahay mangbahay mangangalakal na angalakal na Kastila. Kastila. Batang-bata paBatang-bata pa
noon ang
noon ang aking nuno, making nuno, may asawa at isang anak na ay asawa at isang anak na lalake. lalake. IsangIsang gabi, sa isang hindi masabing kadahilanan, nasunog ang kamalig, gabi, sa isang hindi masabing kadahilanan, nasunog ang kamalig, lumaki ang apoy
lumaki ang apoy sa bahay at sa bahay at nagdamay nagdamay ng iba pa. ng iba pa. Napakalaki ngNapakalaki ng halaga ng nasunog.
halaga ng nasunog. Humanap ng Humanap ng isang dapat na misang dapat na managot saanagot sa pangyayari, at ang ginawa ng mangangalakal ay inakusahan ang pangyayari, at ang ginawa ng mangangalakal ay inakusahan ang aking lolo.
aking lolo. Nawalan ng Nawalan ng kabuluhan ang kabuluhan ang pagtutol, at dahil siya pagtutol, at dahil siya ay ay mahirap at walang maibabayad sa mga mahuhusay na abogado ay mahirap at walang maibabayad sa mga mahuhusay na abogado ay nahatulang paluin sa harap ng publiko at ilibot sa buong nahatulang paluin sa harap ng publiko at ilibot sa buong Maynila.
Maynila.22 Hindi pa natatagalan ay laganap nang ginagamit pa angHindi pa natatagalan ay laganap nang ginagamit pa ang
kinamumuhiang parusa na tinatawag na ´
kinamumuhiang parusa na tinatawag na ´caballo y vaca caballo y vaca µµ33 nana
libong beses
libong beses pang higit pang higit kaysa sa kamatayan. kaysa sa kamatayan. Ang aking Ang aking lolo ay lolo ay nilayuan ng lahat, maliban sa kanyang batang asawa, itinali sa nilayuan ng lahat, maliban sa kanyang batang asawa, itinali sa isang kabayo, na sinusundan ng maraming malulupit na tao, isang kabayo, na sinusundan ng maraming malulupit na tao, pinapalo siya sa bawat kanto, sa harap ng madla, na kanya ring pinapalo siya sa bawat kanto, sa harap ng madla, na kanya ring mga kapatid, at sa mga lugar na malapit sa mga simbahan ng mga kapatid, at sa mga lugar na malapit sa mga simbahan ng isang Diyos ng kapayapaan.
isang Diyos ng kapayapaan.44 Nang ang sawing-palad, na naalisanNang ang sawing-palad, na naalisan
M
MGA PALIWANAGGA PALIWANAG 1
1 T T enedor de Libros enedor de Libros ² katapat nito sa kasalukuyan ay ² katapat nito sa kasalukuyan ay bookkeeper bookkeeper nana
nag-iingat ng tala ng mga gastusin at kita ng isang pagawaan o opisina. nag-iingat ng tala ng mga gastusin at kita ng isang pagawaan o opisina. Ang kapanahunan na sinasabi ni Elias ay pumapatak na naganap sa Ang kapanahunan na sinasabi ni Elias ay pumapatak na naganap sa mga unang taon ng
mga unang taon ng 181820s. Mayroong historikal na katotohanan ang20s. Mayroong historikal na katotohanan ang
salaysay na ito ni Elias, sapagkat sa nasabing mga dekada ay salaysay na ito ni Elias, sapagkat sa nasabing mga dekada ay pinahintulutan sa pamamagitan ng
pinahintulutan sa pamamagitan ng Decrito Real Decrito Real ng Mayo 22,ng Mayo 22, 181820 - ang20 - ang
pagtatayo ng mga pabrika sa Pilipinas at ang paninimula ng direktang pagtatayo ng mga pabrika sa Pilipinas at ang paninimula ng direktang kalakalan sa pagitan ng Pilipinas at Espanya, dahilan sa pagkalas ng kalakalan sa pagitan ng Pilipinas at Espanya, dahilan sa pagkalas ng Mexico mula sa pananakop ng Espanya.
Mexico mula sa pananakop ng Espanya. Pansinin ang hanay ng pananalitang ´
Pansinin ang hanay ng pananalitang ´HalosHalos animnapunganimnapung ttaonaon angang nakakalipasµ
nakakalipasµ bagay na kumukumpirma na nakakulong angbagay na kumukumpirma na nakakulong ang nobela sa taong
nobela sa taong 1881882.2.
2 Pagpapakita ni Rizal ng kahinaan ng hustisya sa Pilipinas ² ang mga 2 Pagpapakita ni Rizal ng kahinaan ng hustisya sa Pilipinas ² ang mga mahihirap ay natatalo dahilan sa kawalan ng kakayahan na kumuha ng mahihirap ay natatalo dahilan sa kawalan ng kakayahan na kumuha ng mahusay na abogado.
mahusay na abogado.
3 Matandang parusa - ang itinuturing na maysala ay itinatali sa kabayo 3 Matandang parusa - ang itinuturing na maysala ay itinatali sa kabayo o baka
o baka at pinapalo habang inililibot sa daan.at pinapalo habang inililibot sa daan.
4 Kung ang pook ang pinagsagawaan ay magkakalapit ang mga 4 Kung ang pook ang pinagsagawaan ay magkakalapit ang mga simbahan ² lumilitaw na ang lolo ni Elias ay pinarusahan sa loob ng simbahan ² lumilitaw na ang lolo ni Elias ay pinarusahan sa loob ng
na nang puri sa buong buhay, at nabigyang kasiyahan na ang na nang puri sa buong buhay, at nabigyang kasiyahan na ang paghihiganti mga
paghihiganti mga tao, dahil tao, dahil sa kanyansa kanyang sumabog g sumabog na dugo, na dugo, mgamga paghihirap, at
paghihirap, at sigaw sigaw ay inalis ay inalis sa kabayo sa kabayo dahil sa dahil sa pagkawala ngpagkawala ng malay-tao, at namatay na nga sama! Dahilan sa ang kalupitan ay malay-tao, at namatay na nga sama! Dahilan sa ang kalupitan ay nag-aanyo ng kadalisayan,
nag-aanyo ng kadalisayan,55 pagkatapos ng pagpapahirap ay pagkatapos ng pagpapahirap ay
pinalaya siya; ang kanyang asawa na na noon ay buntis, ay pinalaya siya; ang kanyang asawa na na noon ay buntis, ay walang napala sa paglapit sa lahat ng pintuan upang humanap ng walang napala sa paglapit sa lahat ng pintuan upang humanap ng trabaho o limos, para magastos sa may-sakit na asawa at sa trabaho o limos, para magastos sa may-sakit na asawa at sa kahabg-habag na an
kahabg-habag na anak. ak. Sino ang Sino ang magtitiwala sa asawa ng magtitiwala sa asawa ng isangisang manununog at
manununog at nawalan ng nawalan ng karangalan? karangalan? Sa ganito, ang Sa ganito, ang babae, ay babae, ay napilitang ikalakal ang sariling katawan!µ
napilitang ikalakal ang sariling katawan!µ Si Ibarra ay napatayo sa kinauupan. Si Ibarra ay napatayo sa kinauupan.
´Ah, huwag kayong maguluhan ng isipan, ang pagbibili ng ´Ah, huwag kayong maguluhan ng isipan, ang pagbibili ng katawan ay hindi na isang kahihiyan sa katulad niya, ni ikawala katawan ay hindi na isang kahihiyan sa katulad niya, ni ikawala ng karangalan
ng karangalan ng asawa: ng asawa: ang karangalan ang karangalan at kahihiyan ay at kahihiyan ay nawalanawala na.
na.66 Ang lalaki ay gumaling sa kanyang mga sugat at silang mag-Ang lalaki ay gumaling sa kanyang mga sugat at silang
mag-asawa at kasama ng kanilang anak ay nagtago sa kabundukan ng asawa at kasama ng kanilang anak ay nagtago sa kabundukan ng lalawigang ito.
lalawigang ito. Dito, ang babae Dito, ang babae ay nanganak isang ay nanganak isang sanggol na may sanggol na may kasiraan at puno ng sakit ang katawan, na sa kabutihang palad ay kasiraan at puno ng sakit ang katawan, na sa kabutihang palad ay namatay na agad. Dito ay nanirahan pa sila ng mga ilang buwan, namatay na agad. Dito ay nanirahan pa sila ng mga ilang buwan, sa malabis na kahirapan, walang kakilala, kinasusuklaman at sa malabis na kahirapan, walang kakilala, kinasusuklaman at nilalayuan ng lahat.
nilalayuan ng lahat. Ang aking Ang aking lolo, dahil sa hindi lolo, dahil sa hindi matagalan angmatagalan ang hirap at wala siyang katapangang gaya ng kanyang asawa, nang hirap at wala siyang katapangang gaya ng kanyang asawa, nang makitang may sakit ang babae at walang sukat na magawa sa makitang may sakit ang babae at walang sukat na magawa sa gayong kal
gayong kalagayan, agayan, ay ay nagbigti. nagbigti. Ang Ang bangkay bangkay ay ay nabulok nabulok sasa paningin ng kaniyang anak, na wala pang kakayahan na alagaan paningin ng kaniyang anak, na wala pang kakayahan na alagaan ang ina na may malubhang karamdaman. Dahil sa mabahong ang ina na may malubhang karamdaman. Dahil sa mabahong amoy, ang nabubulok na bangkay ay natuklasan ng mga amoy, ang nabubulok na bangkay ay natuklasan ng mga maykapangyarihan.
maykapangyarihan. Ang aking Ang aking lola ay lola ay isinakdal at nahisinakdal at nahatulanatulan dahil sa hindi pagbibigay-alam sa mga maykapangyarihan; dahil sa hindi pagbibigay-alam sa mga maykapangyarihan; ibinintang sa kanya ang kamatayan ng kanyang asawa at ibinintang sa kanya ang kamatayan ng kanyang asawa at pinaniwalaan ang gayon,
pinaniwalaan ang gayon,77 ano na ang hindi magagawa ng asawaano na ang hindi magagawa ng asawa
Intramuros na siya noong lunsod ng Maynila. Intramuros na siya noong lunsod ng Maynila.
5 Ang kalupitan ay nag-aanyo ng kadalisayan ² nagkukunawaring 5 Ang kalupitan ay nag-aanyo ng kadalisayan ² nagkukunawaring mabait ang nagpaparusa pagkatapos na pahirapan ang kaniyang mabait ang nagpaparusa pagkatapos na pahirapan ang kaniyang biktima. Sinasabi nilang ginawa lamang nila iyon para sa kabutihan ng biktima. Sinasabi nilang ginawa lamang nila iyon para sa kabutihan ng lipunan.
lipunan.
6 Ipinakita rito ang elemento sa pagkahulog ng isang babae sa 6 Ipinakita rito ang elemento sa pagkahulog ng isang babae sa prostitusyon ² ang kawalan ng tiyak na ikabubuhay, ang pagkawala ng prostitusyon ² ang kawalan ng tiyak na ikabubuhay, ang pagkawala ng na natitirang rasyonalisasyon at karangalan, at ang kakayahan sa na natitirang rasyonalisasyon at karangalan, at ang kakayahan sa paglunok sa kahihiyan.
paglunok sa kahihiyan. 7 May sakit na nga
7 May sakit na nga ang lola ni Elias, hinahanappan pa nilang ipaalam saang lola ni Elias, hinahanappan pa nilang ipaalam sa mga maykapangyarihan at pinagbintangan pang pumatay sa asawa ² sa mga maykapangyarihan at pinagbintangan pang pumatay sa asawa ² sa
ng isang
ng isang dusta at nagbibili dusta at nagbibili ng katawan? ng katawan? Kung sumumpKung sumumpa saa sa hukuman ay inaakalang siya ay nanunumpa ng walang hukuman ay inaakalang siya ay nanunumpa ng walang katotohanan, kung umiiyak ay sinsabing sinungaling, at katotohanan, kung umiiyak ay sinsabing sinungaling, at namumusong
namumusong kung ginagamit kung ginagamit ang ngalan ang ngalan ng Diyos. ng Diyos. Gayunman,Gayunman, ay kinahabagan nang kaunti at hinintay munang siya ay ay kinahabagan nang kaunti at hinintay munang siya ay makapanganak bago siya lamugin sa palo; batid ninyong makapanganak bago siya lamugin sa palo; batid ninyong ikinakalat ng mga prayle ang paniniwala na sa pamamagitan ikinakalat ng mga prayle ang paniniwala na sa pamamagitan lamang ng pamalo dapat pakitunguhan ang mga Indiyo; basahin lamang ng pamalo dapat pakitunguhan ang mga Indiyo; basahin ninyo ang sinabi ni Padre Gaspar de San Agustin.µ
ninyo ang sinabi ni Padre Gaspar de San Agustin.µ88
´Ang babaeng parurusahan sa gayong paraan ay isusumpa ´Ang babaeng parurusahan sa gayong paraan ay isusumpa ang araw na
ang araw na isilang ang kanyang isilang ang kanyang anak: anak: Isang bagay Isang bagay nana nagpapatagal ng pahirap ay sumisira pa sa damdamin ng isang nagpapatagal ng pahirap ay sumisira pa sa damdamin ng isang ina.
ina.99 Sa kasamaang palad, ang babae ay maayos na nanganak ngSa kasamaang palad, ang babae ay maayos na nanganak ng
isang malusog
isang malusog na lalaking na lalaking sanggol. sanggol. Dalawang buwan Dalawang buwan makalipasmakalipas ay ginanap ang kaparusahan, bagay na ikinasiya ng kalooban ng ay ginanap ang kaparusahan, bagay na ikinasiya ng kalooban ng mga tao, na nag-akalang nakatupad sila sa kanilang mga tao, na nag-akalang nakatupad sila sa kanilang katungkulan.
katungkulan. Dahil sa Dahil sa kawalan ng kawalan ng katiwasayan sa katiwasayan sa kabundukangkabundukang ito ay nagtungo sa kalapit na lalawigan, dala ang kanyang ito ay nagtungo sa kalapit na lalawigan, dala ang kanyang dalawang anak at doon ay namuhay nang tulad sa halimaw; dalawang anak at doon ay namuhay nang tulad sa halimaw;
isang ´masamang babaeµ ay maaring ibintang ang lahat ng bagay. isang ´masamang babaeµ ay maaring ibintang ang lahat ng bagay.
8
8 Si Fray Gaspar de Si Fray Gaspar de San Agustin, O.S.A., ay dumating sa Pilipinas noongSan Agustin, O.S.A., ay dumating sa Pilipinas noong 1
1666688 at namatay sa Maynila noongat namatay sa Maynila noong 11724, siya ay isa sa mga sumulat ng724, siya ay isa sa mga sumulat ng
akda ukol pan
akda ukol pananakop sa Pilanakop sa Pilipinas. ipinas. Isa sa kaniyang Isa sa kaniyang walang kamatayangwalang kamatayang sulat ay noong
sulat ay noong 11720 na bumabanggit ukol sa sa kaugalian ng mga720 na bumabanggit ukol sa sa kaugalian ng mga
Indiyo na naninirahan sa kapuluan. Ang sulat na ito ay nagkaroon ng Indiyo na naninirahan sa kapuluan. Ang sulat na ito ay nagkaroon ng malaking sirkulasyon at ginamit na malawakan ng iba pang mga malaking sirkulasyon at ginamit na malawakan ng iba pang mga manunulat na Kasila sa Pilipinas. Sa sulat na ito ay inilarawan ni Fray manunulat na Kasila sa Pilipinas. Sa sulat na ito ay inilarawan ni Fray San Agustin ang mga bisyo at kahinaan ng mga Indiyo at ang pagsasabi San Agustin ang mga bisyo at kahinaan ng mga Indiyo at ang pagsasabi na
na ´´angang yyananttokok aay y ttumuumuttubo,ubo, kungkung saansaan namumuhanamumuhayy angang IIndioµndioµ atat ito ang naging dahilan ng pamamalo ng mga prayle sa mga katutubo ng ito ang naging dahilan ng pamamalo ng mga prayle sa mga katutubo ng Pilipinas. Sa kabilang dako, ang mga naoobserbahan ni Fray San Pilipinas. Sa kabilang dako, ang mga naoobserbahan ni Fray San Agustin ay ang mga katulong lamang sa kumbento at hindi ang mga Agustin ay ang mga katulong lamang sa kumbento at hindi ang mga Indiyo na may matataas na kalagayan sa
Indiyo na may matataas na kalagayan sa lipunlipunan.an.
Ipinapapansin ko sa mga mambabasa na si Elias ay nagtataglay Ipinapapansin ko sa mga mambabasa na si Elias ay nagtataglay ng malawak na kaalaman maging sa kasaysayan ng Pilipinas sa mga ng malawak na kaalaman maging sa kasaysayan ng Pilipinas sa mga unang taon ng pananakop ng Espanya sa Pilipinas ² ito ay dahilan sa unang taon ng pananakop ng Espanya sa Pilipinas ² ito ay dahilan sa alam niya ang sulat ni Fray Gaspar de San Agustin.
alam niya ang sulat ni Fray Gaspar de San Agustin. 9 Tandaan
9 Tandaan na ipinagpaliban ang kaparusahan hanggang makapanganakna ipinagpaliban ang kaparusahan hanggang makapanganak ang lola ni Elias ² Ang paghihintay sa pagsapit ng isang malupit na ang lola ni Elias ² Ang paghihintay sa pagsapit ng isang malupit na kaparusahan ay isa ng anyo ng parusa - tandaan na may kasabihan ang kaparusahan ay isa ng anyo ng parusa - tandaan na may kasabihan ang mga
mga matatanda matatanda na na ´´masmas masakimasakitt angang ambaamba kakayysasa sasa ttamaama.µ Sinisira.µ Sinisira nang isang darating na malupit na kaparusahan ang damdaming ina ² nang isang darating na malupit na kaparusahan ang damdaming ina ² kinasasabikan ng bawat ina ang pagsilang ng kaniyang anak, papaano kinasasabikan ng bawat ina ang pagsilang ng kaniyang anak, papaano kasasabikan ng lola ni Elias ang araw ng pagsilang ng kaniyang anak na kasasabikan ng lola ni Elias ang araw ng pagsilang ng kaniyang anak na susundan naman ng araw ng
namumuhi at kinamumuhian.
namumuhi at kinamumuhian.1100 Ang pinakamatanda sa dalawa,Ang pinakamatanda sa dalawa,
na hindi nakakalimot sa kanyang masayang kabataan at na hindi nakakalimot sa kanyang masayang kabataan at pinagdaanang kahirapan ay nanulisan nang siya ay magkaroon na pinagdaanang kahirapan ay nanulisan nang siya ay magkaroon na ng sapat
ng sapat na lakas. na lakas. Mabilis na Mabilis na kumalat sa mkumalat sa mga lalawigan angga lalawigan ang madugong pangalan ni
madugong pangalan ni BBalaalatt,,1111 na kinatatakutan ng mga bayan-na kinatatakutan ng mga
bayan-bayan sapagkat ang kanyang paghihiganti ay isnasagawa sa bayan sapagkat ang kanyang paghihiganti ay isnasagawa sa pamamagitan ng dugo at apoy.
pamamagitan ng dugo at apoy.1122 Ang Ang pinakabata pinakabata ay ay tumanggaptumanggap
sa kalikasan ng isang mabuting puso, at umayon sumunod sa sa kalikasan ng isang mabuting puso, at umayon sumunod sa kanyang kapalaran at kahihiyan sa piling ng kanyang ina; kanyang kapalaran at kahihiyan sa piling ng kanyang ina; nabuhay sila sa nakukuha sa gubat, nagsusuot ng mga basahang nabuhay sila sa nakukuha sa gubat, nagsusuot ng mga basahang damit na inihahagis sa kanila ng mga napapadaan; ang babae·y damit na inihahagis sa kanila ng mga napapadaan; ang babae·y nawalan na ng pangalan, nakikilala na lamang siya sa tawag na nawalan na ng pangalan, nakikilala na lamang siya sa tawag na dilingkwente, patutot, napalo;
dilingkwente, patutot, napalo;1133 ang bata ay kilala sa paraangang bata ay kilala sa paraang
anak ng kanyang ina,
anak ng kanyang ina,1144 sapagka·t dahil sa mabait na pag-uugali ay sapagka·t dahil sa mabait na pag-uugali ay
hindi inaakalang siya ay anak ng nanunog, at sa dahilang ang hindi inaakalang siya ay anak ng nanunog, at sa dahilang ang lahat ng bagay ay maipag-aalinlangan sa ugali ng mga Indiyo.
lahat ng bagay ay maipag-aalinlangan sa ugali ng mga Indiyo.
1
10 Namuhay na parang ahas 0 Namuhay na parang ahas - namumuh- namumuhi at kinamumi at kinamumuhianuhian 11
11 Sa talaan ng kasaysayan ng panunulisan sa Timog Katagalugan ay Sa talaan ng kasaysayan ng panunulisan sa Timog Katagalugan ay
mayroong natalang pangalan ng tulisan na
mayroong natalang pangalan ng tulisan na JJuanuan BBalaalatt na napatay na napatay
noong Abril 30,
noong Abril 30, 181835.35. L umiliL umilittawaw dindin nana napanapattaayy sisi JJuan Buan Balaalatt nana
napakaba
napakabattaa nana hindihindi lalampaslalampas sasa eedaddad nana 20 20 ttaonaon. Kung ganoon ang. Kung ganoon ang periodong
periodong 181820 at20 at 181835 ay 35 ay tumututumutugma sa galaw histgma sa galaw historikal ng Pilorikal ng Pilipinas ² ipinas ²
Dito ay makikita na si Rizal ay isang tao na may likas na kahiligan sa Dito ay makikita na si Rizal ay isang tao na may likas na kahiligan sa
O
O ral History ral History ..
Ang datos ukol ka Juan Balat ay mula sa papel panayam ni Dr. Isagani Ang datos ukol ka Juan Balat ay mula sa papel panayam ni Dr. Isagani Medina
Medina Banditry in Cavite During the Spanish and American Period.Banditry in Cavite During the Spanish and American Period.
1
12 Matatandaan natin na ang lolo ni Ibarra na si Don. Pedro2 Matatandaan natin na ang lolo ni Ibarra na si Don. Pedro
Eibaramendia
Eibaramendia ay natay natagpuan nagpuan na na nabubulok abubulok at nat nakabitin akabitin sa pusa puno.no. N
Nagpaagpattiwakaliwakal kakayyaa angang lolololo nini IIbarrabarra oo isaisa sasa mgamga bikbikttimaima ngng ttulisangulisang sisi BBalaalatt..
1
13 Sa pamamagitan ng pagbabansag ay ipinakikita ni Rizal ang3 Sa pamamagitan ng pagbabansag ay ipinakikita ni Rizal ang
pagkawala ng pagkatao ng isang indibidwal. Sa bansag na kalimitan ay pagkawala ng pagkatao ng isang indibidwal. Sa bansag na kalimitan ay nakakadusta ay doon higit na
nakakadusta ay doon higit na nakikilalnakikilala ang tao.a ang tao.
1
14 Kung tawagin ang bata ay ´anak ng nagbibili ng katawanµ na sa ating4 Kung tawagin ang bata ay ´anak ng nagbibili ng katawanµ na sa ating
makabagong katapat na hanay ng mga salita ay isang anyo ng makabagong katapat na hanay ng mga salita ay isang anyo ng pagmumura na
Isang araw ay nahulog din sa kamay ng maykapangyarihan, Isang araw ay nahulog din sa kamay ng maykapangyarihan, ang bantog na si Balat, siningil siya sa kanyang mga pagkakasala, ang bantog na si Balat, siningil siya sa kanyang mga pagkakasala, gayong wala namang ginawang anuman
gayong wala namang ginawang anuman ang maykapangyarihang ito upang siya·y ang maykapangyarihang ito upang siya·y bumuti; at isang umaga, nang hanapin ng bumuti; at isang umaga, nang hanapin ng binata ang kanyang ina na tumungo sa binata ang kanyang ina na tumungo sa gubat upang manguha ng kabuti at hindi gubat upang manguha ng kabuti at hindi pa bumabalik, ay nakita ang babae na pa bumabalik, ay nakita ang babae na nakatimbuwang sa lupa, sa may tabing nakatimbuwang sa lupa, sa may tabing daan, sa paanan ng isang puno ng bulak, daan, sa paanan ng isang puno ng bulak, ang mukha ay nakaharap sa langit, ang ang mukha ay nakaharap sa langit, ang mga mata·y nandidilat, nakatitig na ang mga mata·y nandidilat, nakatitig na ang mga daliri·y higpit na nakapako sa lupa na mga daliri·y higpit na nakapako sa lupa na may bahid
may bahid na dugo. na dugo. Naisipan nNaisipan ng binatag binata ang itaas ang tingin at sundan ang titig ng ang itaas ang tingin at sundan ang titig ng bangkay, at nakita niya na nakabitin sa bangkay, at nakita niya na nakabitin sa isang sanga ang isang buslo at sa loob isang sanga ang isang buslo at sa loob nito ay n
nito ay naroon ang aroon ang dugu-duguan ang dugu-duguan ang ulo ng ulo ng kanyang kapatid.µkanyang kapatid.µ1155
´Diyos ko!µ ang bulalas ni Ibarra. ´Diyos ko!µ ang bulalas ni Ibarra.
´Maaring iyan din ang naibulalas ng aking ama,µ ang ´Maaring iyan din ang naibulalas ng aking ama,µ ang patuloy ni E
patuloy ni Elias. lias. ´Pinagputol-putol ng mga ´Pinagputol-putol ng mga tao ang bangkay tao ang bangkay ngng tulisan at inilibing ang katawan, subalit ang ulo, mga paa at tulisan at inilibing ang katawan, subalit ang ulo, mga paa at kamay ay
kamay ay ikinalat at ibinitin ikinalat at ibinitin sa iba·t sa iba·t ibang bayan. ibang bayan. KungKung matutungo kayong minsan sa daang mula sa Kalamba hanggang matutungo kayong minsan sa daang mula sa Kalamba hanggang Sto. Tomas ay matatagpuan pa ninyo ang puno ng lomboy na Sto. Tomas ay matatagpuan pa ninyo ang puno ng lomboy na pinagbitinan ng isang hita ng aking tiyuhin:
pinagbitinan ng isang hita ng aking tiyuhin:1166 ang punong iyon ay ang punong iyon ay
isinumpa
isinumpa na na ng ng kalikasan, kalikasan, hindi hindi na na lumaki lumaki at at nagkabunga.nagkabunga. Ganoon din ang ginawa sa ibang bahagi ng katawan, ngunit ang Ganoon din ang ginawa sa ibang bahagi ng katawan, ngunit ang ulo, na siyang pinakamahalaga sa tao, at siyang lalong madaling ulo, na siyang pinakamahalaga sa tao, at siyang lalong madaling makilala, ay ibinitin sa harapan ng kubo ng ina.µ
makilala, ay ibinitin sa harapan ng kubo ng ina.µ Itinungo ni Ibarra ang kanyang ulo.
Itinungo ni Ibarra ang kanyang ulo.
´Ang binata ay tumakas na parang isinumpa,µ ang patuloy ´Ang binata ay tumakas na parang isinumpa,µ ang patuloy ni Elias, ´dumaan sa mga bayan-bayan, bundok at lambak, at ni Elias, ´dumaan sa mga bayan-bayan, bundok at lambak, at nang inakalang nakarating na siya sa pook na wala nang nang inakalang nakarating na siya sa pook na wala nang makakakilala sa k
makakakilala sa kanya ay anya ay namasukan namasukan na mna manggagawa sa anggagawa sa bahay bahay ng isang
ng isang mayaman sa mayaman sa lalawigang Tayabas. lalawigang Tayabas. Ang taglay Ang taglay nana
1
15 Ang pagsasabit ng ulo ng isang binitay na salarin ay isa sa mga5 Ang pagsasabit ng ulo ng isang binitay na salarin ay isa sa mga
kaugalian ng mga Espanyol noon.
kaugalian ng mga Espanyol noon. AAngng kakattunaunayyanan ninitto,o, sisi AApolinariopolinario d
dee lala CCruzruz ((akaaka HHeermanormano PPulule)e) nana pinunopinuno ngng Cofradia de San Jose Cofradia de San Jose pagka
pagkattaposapos nana bibittaayyinin aayy pinagpupinagputtol-puol-puttolol angang kakattawanawan aatt angang kani
kaniyyangang uloulo aayy isinabiisinabitt sasa lansanganlansangan ngng kanikaniyyangang babayyanan sasa TTaayyabasabas..
1
16 Ang daan na tinutukoy dito ay ang mga kanto ng kalsadang mula sa6 Ang daan na tinutukoy dito ay ang mga kanto ng kalsadang mula sa
Calamba patungo ng bayan ng Santo Tomas, Batangas. Calamba patungo ng bayan ng Santo Tomas, Batangas.
kasipagan, matamis na ugali, ay siyang naging dahilan ng kasipagan, matamis na ugali, ay siyang naging dahilan ng pagkalugod sa kanya ng mga hindi nakaka-alam sa kanyang pagkalugod sa kanya ng mga hindi nakaka-alam sa kanyang kahapon.
kahapon. Sa tulong nSa tulong ng kasipagan at g kasipagan at pag-iimpok ay nakaipon pag-iimpok ay nakaipon ngng kaunting puhunan; at sa dahilang ang lumipas na kahirapan sa kaunting puhunan; at sa dahilang ang lumipas na kahirapan sa kanya, siya ay binata at inisip ang magkaroon ng isang kanya, siya ay binata at inisip ang magkaroon ng isang magandang
magandang kinabukasan. kinabukasan. Ang kanyAng kanyang ang mabuting kaanyuan,mabuting kaanyuan, kabataan at kalagayang bahagyang nakakariwasa ay nakabihag sa kabataan at kalagayang bahagyang nakakariwasa ay nakabihag sa isang binibini sa bayan, na hindi niya mapangahasang hilinging isang binibini sa bayan, na hindi niya mapangahasang hilinging pakasalan sa takot na ang kanyang kahapon ay mabunyag. pakasalan sa takot na ang kanyang kahapon ay mabunyag. Ngunit ang pag-ibig ay nakapanaig at silang dalawa ay nagkasala. Ngunit ang pag-ibig ay nakapanaig at silang dalawa ay nagkasala. Upang mailigtas ng lalake ang puri ng babae ay hindi na inisip pa Upang mailigtas ng lalake ang puri ng babae ay hindi na inisip pa ang lahat, namanhikan upang sila·y makasal; hinanap ang mga ang lahat, namanhikan upang sila·y makasal; hinanap ang mga katibayan sa pagkatao, at noon nabatid ang buong kahapon ng katibayan sa pagkatao, at noon nabatid ang buong kahapon ng lalake; ang ama ng dalaga ay mayaman, nagawang masakdal ang lalake; ang ama ng dalaga ay mayaman, nagawang masakdal ang lalake, na hindi naman nagtanggol, tinanggap ang lahat ng sa lalake, na hindi naman nagtanggol, tinanggap ang lahat ng sa kanya·y ipinararatang
kanya·y ipinararatang at siya at siya ay ipinasok ay ipinasok sa kulungan. sa kulungan. AngAng dalaga ay nanganak ng kambal na lalake at babae, na lihim na dalaga ay nanganak ng kambal na lalake at babae, na lihim na pinaalagaan at ipinabatid sa kanila na ang kanilang ama ay patay pinaalagaan at ipinabatid sa kanila na ang kanilang ama ay patay na, bagay na hindi mahirap paniwalaan, lalo na at nasaksihan nila na, bagay na hindi mahirap paniwalaan, lalo na at nasaksihan nila ang pagkamatay ng kanilang ina noong sila ay musmos pa, at ang pagkamatay ng kanilang ina noong sila ay musmos pa, at hindi naman in
hindi naman inusisa pa ang pinanusisa pa ang pinanggalingan ng ggalingan ng mga magulang. mga magulang. SaSa dahilang ang aming lolo ay mayaman, ay naging mapalad ang dahilang ang aming lolo ay mayaman, ay naging mapalad ang aming kabataan, kaming magkapatid ay magkasamang aming kabataan, kaming magkapatid ay magkasamang pinaturuan, ang pagmamahalan namin ay kagaya ng sa kambal pinaturuan, ang pagmamahalan namin ay kagaya ng sa kambal na hindi n
na hindi nakakakilala ng iba akakakilala ng iba pang pag-ibig. pang pag-ibig. Batang-bata pa akoBatang-bata pa ako ay nag-aral na sa paaralan ng mga Jesuita,
ay nag-aral na sa paaralan ng mga Jesuita,1177 at ang aking kapatid,at ang aking kapatid,
upang huwag kaming magkalayo nang lubos ay ipinasok sa upang huwag kaming magkalayo nang lubos ay ipinasok sa Concordia
Concordia ..1818 Nang matapos ang maikli naming pag-aaral,Nang matapos ang maikli naming pag-aaral,
sapagkat wala naman kaming hangarin kundi ang maging sapagkat wala naman kaming hangarin kundi ang maging magsasaka lamang, ay umuwi kami sa aming bayan upang magsasaka lamang, ay umuwi kami sa aming bayan upang tanggapin ang pam
tanggapin ang pamana ng ana ng aming nuno. aming nuno. Ilang panahonIlang panahong namuhay g namuhay
1
177 SSii EEliaslias aayy nagingnaging mag-aaralmag-aaral ngng AteAtenneeoo ² ² nana kakattuladulad nini RRizalizal..
Kung ating babalikan ang posibilidad ng malalim na kaalaman ni Elias Kung ating babalikan ang posibilidad ng malalim na kaalaman ni Elias sa kasaysayang pandaigdig kahit hindi ito nakarating ng pamantasan ay sa kasaysayang pandaigdig kahit hindi ito nakarating ng pamantasan ay maaring maging katotohanan, kung ang pagbabasahen natin ay ang maaring maging katotohanan, kung ang pagbabasahen natin ay ang mismong karanasan ni Rizal. Sa panahon ng pag-aaral ni Rizal sa mismong karanasan ni Rizal. Sa panahon ng pag-aaral ni Rizal sa Ateneo, isa sa pilit na ipinabili niya sa kaniyang ama ay ang aklat na Ateneo, isa sa pilit na ipinabili niya sa kaniyang ama ay ang aklat na
H
H istoria Universal istoria Universal nana sinulasinulatt nini CeCesarsar CCananttuu. Sa pag-aaral din niya sa. Sa pag-aaral din niya sa Ateneo binasa niya ang
Ateneo binasa niya ang P P aglalakbay sa aglalakbay sa P P ilipinas ilipinas nini FeFeodorodor JJagor.agor. 18
18 Ang kakambal na babae ni Elias ay nag-aral saAng kakambal na babae ni Elias ay nag-aral sa La Concordia La Concordia - - sasa
panahong si Rizal ay nag-aaral sa Ateneo ² ang ilan sa kaniyang mga panahong si Rizal ay nag-aaral sa Ateneo ² ang ilan sa kaniyang mga kapatid na babae ay nag-aaral din sa L
kapatid na babae ay nag-aaral din sa La Concordia at naging kaibigan nga Concordia at naging kaibigan ng babaeng kaniyang nililigawan.
kaming maligaya, ang kinabukasan ay nakangiti sa amin, marami kaming maligaya, ang kinabukasan ay nakangiti sa amin, marami kaming mga tauhan, mabuti ang ani ng aming mga lupain at ang kaming mga tauhan, mabuti ang ani ng aming mga lupain at ang kapatid ko ay ikakasal na lamang sa isang binatang kanyang kapatid ko ay ikakasal na lamang sa isang binatang kanyang sinasamba at gayon din naman ang pagmamahal sa kanya.
sinasamba at gayon din naman ang pagmamahal sa kanya.
Dahil sa isang usapin sa salapi, at ugali ko noon ay Dahil sa isang usapin sa salapi, at ugali ko noon ay mapagmataas, ay nakagalit ko ang isang malayo na naming mapagmataas, ay nakagalit ko ang isang malayo na naming kamag-anak, at minsan ay ipinamukha sa akin ang magulong kamag-anak, at minsan ay ipinamukha sa akin ang magulong dahilan ng aking pagiging tao, at ang kabuktutan ng aking mga dahilan ng aking pagiging tao, at ang kabuktutan ng aking mga pinanggalingan.
pinanggalingan. Inakala kong Inakala kong iyo·y isang iyo·y isang panlalait ay hpanlalait ay humingi akoumingi ako ng patunay; ang libingan na kinatutulugan ng mga kabulukan ay ng patunay; ang libingan na kinatutulugan ng mga kabulukan ay muling nabuksan,
muling nabuksan, at lumitaw ang at lumitaw ang katotohanan. katotohanan. At para higit At para higit pangpang lumala ang kasawian ay may ilang taon nang mayroon kaming lumala ang kasawian ay may ilang taon nang mayroon kaming isang matandang lalakeng alila, na nagtiis sa lahat ng aking isang matandang lalakeng alila, na nagtiis sa lahat ng aking kagagawan na hindi kami iniwan kailanman, at walang ginagawa kagagawan na hindi kami iniwan kailanman, at walang ginagawa kundi lumuha na lamang sa harap ng pagkutya ng iba pang mga kundi lumuha na lamang sa harap ng pagkutya ng iba pang mga utusan.
utusan. Aywan ko Aywan ko kung papaano kung papaano nalaman ng nalaman ng aking kamag-anak,aking kamag-anak, ngunit ang ginawa ay ipinatawag sa harap ng maykapangyarihan ngunit ang ginawa ay ipinatawag sa harap ng maykapangyarihan ang matanda at pinapagsabi ng katotohanan; ang matandang alila ang matanda at pinapagsabi ng katotohanan; ang matandang alila palang iyon ay siya naming ama, na ayaw lumayo sa kanyang palang iyon ay siya naming ama, na ayaw lumayo sa kanyang anak at sa maraming pagkakataon ay aking pinagbubuhatan ng anak at sa maraming pagkakataon ay aking pinagbubuhatan ng kamay.
kamay. Ang aming Ang aming kaligayahan ay napawi, iniwan kaligayahan ay napawi, iniwan ko ang ko ang amingaming kayamanan, ang aking kapatid ay nawalan ng katipan, at iniwan kayamanan, ang aking kapatid ay nawalan ng katipan, at iniwan namin ng aming ama ang bayan upang magtungo sa ibang pook. namin ng aming ama ang bayan upang magtungo sa ibang pook. Ang isipin ng aking ama na siya ay ang nakapag-ambag sa aming Ang isipin ng aking ama na siya ay ang nakapag-ambag sa aming kasawian,
kasawian, ang ang nagpaikli sa nagpaikli sa mga mga araw araw ng ng buhay buhay ng ng matanda, matanda, atat sa kanyang mga labi ay nadinig ko ang malungkot naming sa kanyang mga labi ay nadinig ko ang malungkot naming kahapon.
kahapon. Kaming Kaming magkapatid magkapatid ay ay naulila.µnaulila.µ
´Lumuha nang labis-labis, ang aking kapatid, gitna ng mga ´Lumuha nang labis-labis, ang aking kapatid, gitna ng mga sakit na napataw sa amin ay hindi niya nalimot ang kasintahang sakit na napataw sa amin ay hindi niya nalimot ang kasintahang iniibig.
iniibig. Walang daing, Walang daing, ni imik, na ni imik, na nakitang nag-asawa sa nakitang nag-asawa sa iba angiba ang kanyang iniibig, at nakita ko siyang unti-unting nagkasakit na kanyang iniibig, at nakita ko siyang unti-unting nagkasakit na hindi ko
hindi ko nagawang maaliw ng nagawang maaliw ng kaunti. kaunti. Isang araw Isang araw ay naglaho;ay naglaho; walang kinahinatnan ang paghahanap ko sa lahat ng pook, walang walang kinahinatnan ang paghahanap ko sa lahat ng pook, walang napala ang aking pagtatanong, hanggang sa makaraan ang anim napala ang aking pagtatanong, hanggang sa makaraan ang anim na buwan, matapos ang isang pag-apaw ng lawa, ay natagpuan sa na buwan, matapos ang isang pag-apaw ng lawa, ay natagpuan sa dalampasigan ng Kalamba, sa gitna ng palayan, ang bangkay ng dalampasigan ng Kalamba, sa gitna ng palayan, ang bangkay ng isang binibining nalunod o pinatay; ayon sa mga usap-usapan ay isang binibining nalunod o pinatay; ayon sa mga usap-usapan ay may isang
may isang patalim daw ang patalim daw ang nakatarak sa dibdib. nakatarak sa dibdib. Ang mgaAng mga maykapangyarihan sa bayan ay nagpabalita sa ibang bayang maykapangyarihan sa bayan ay nagpabalita sa ibang bayang kalapit upang ihayag
kalapit upang ihayag ang pangyayari: ang pangyayari: walang humarap walang humarap upangupang kunin ang
kunin ang bangkay, walang bangkay, walang dalagang nawawala roon. dalagang nawawala roon. Sa mgaSa mga palatandaang sinabi sa akin, nang makaraan na ang pangyayari, palatandaang sinabi sa akin, nang makaraan na ang pangyayari, ang kasuotan, mga hiyas, kagandahan ng pagmumukha at ang kasuotan, mga hiyas, kagandahan ng pagmumukha at malagong buhok ay nakilala kong iyon ang kahabag-habag kong malagong buhok ay nakilala kong iyon ang kahabag-habag kong kapatid.
kapatid. Mula noon Mula noon ay napagpalaboy-laboay napagpalaboy-laboy ako sa y ako sa mga lalawigan;mga lalawigan; ang kabantugan ko at aking kasaysayan ay napag-uusapan ng ang kabantugan ko at aking kasaysayan ay napag-uusapan ng
marami, may nagsasabing gawa ko ang ilang mga kagila-gilas na marami, may nagsasabing gawa ko ang ilang mga kagila-gilas na na bagay, at kung minsan naman ay pinagbibintangan ako nang na bagay, at kung minsan naman ay pinagbibintangan ako nang masamang
masamang gawa; gawa; nguni·t hnguni·t hindi ko indi ko pinapansin ang pinapansin ang mga mga tao attao at patuloy ako sa
patuloy ako sa aking lakad. aking lakad. Ito ang Ito ang aking maikling kasaysayan, aking maikling kasaysayan, atat ang kasaysayan ng isa sa mga pag-aakala ng mga tao.µ
ang kasaysayan ng isa sa mga pag-aakala ng mga tao.µ1199
Si Elias ay huminto at nagpatuloy sa pagsagwan. Si Elias ay huminto at nagpatuloy sa pagsagwan.
´Inaakala kong kayo ay may katwiran,µ ang mahinang sabi ´Inaakala kong kayo ay may katwiran,µ ang mahinang sabi ni Crisostomo, ´sa pagsasabing ang dapat punyagiin ng ni Crisostomo, ´sa pagsasabing ang dapat punyagiin ng maykapangyarihan ay ang mabigyan ng gantimpala ang kabutihan maykapangyarihan ay ang mabigyan ng gantimpala ang kabutihan at bigyan ng leksiyon
at bigyan ng leksiyon ang mga ang mga nagkakasala. nagkakasala. Kaya nga lamangKaya nga lamang at« ito ay hindi posible, Utopico,
at« ito ay hindi posible, Utopico,2020 saan kukuha nang gayongsaan kukuha nang gayong
karaming salapi,
karaming salapi,2211 at maraming bagong kawani?µat maraming bagong kawani?µ
´´AAnono aatt naririnaririyyanan angang mgamga paringparing ipinagsisigawanipinagsisigawan angang kanilang
kanilang pagkamahabaginpagkamahabagin aatt kaawaankaawaan??2222 Mahalaga pa ba angMahalaga pa ba ang
magbuhos ng tubig sa ulo ng isang bata, subuan ito ng asin, kaysa magbuhos ng tubig sa ulo ng isang bata, subuan ito ng asin, kaysa gisingin sa mula sa kadiliman ang konsensiya ng isang kriminal, gisingin sa mula sa kadiliman ang konsensiya ng isang kriminal, iyang liwanag na ipinagkaloob ng Maykapal sa bawat tao upang iyang liwanag na ipinagkaloob ng Maykapal sa bawat tao upang tuklasin ang kanyang ikabubuti?
tuklasin ang kanyang ikabubuti?2323 Mabuti pa kaya ang ihatid angMabuti pa kaya ang ihatid ang
isang nagkasala sa bitayan, kaysa siya ay patnubayan sa mahirap isang nagkasala sa bitayan, kaysa siya ay patnubayan sa mahirap na landas ng
na landas ng masasamang hilig tungmasasamang hilig tungo sa kabaitan? o sa kabaitan? Hindi baHindi ba bumabayad din ng mga tiktik, mga berdugo at mga guwardiya bumabayad din ng mga tiktik, mga berdugo at mga guwardiya sibil?
sibil? Ang mga Ang mga bagay na ito, bagay na ito, bukod sa mahbukod sa mahahalay, ay ahalay, ay pinaggugugulan din ng salapi.µ
pinaggugugulan din ng salapi.µ
1
19 Isinanasalaysay niya ang kaniyang kasaysayan mula sa pananaw ng9 Isinanasalaysay niya ang kaniyang kasaysayan mula sa pananaw ng
katulad ng
katulad ng sa iba - sa iba - maari niymaari niyang dagdagan, ang dagdagan, bawasan, pagandbawasan, pagandahin, oahin, o papangitin.
papangitin.
20 Utopico ² mula sa salitang Ingles na
20 Utopico ² mula sa salitang Ingles na utopian utopian ² isang paniniwala sa² isang paniniwala sa isang perpektong lipunan.
isang perpektong lipunan. 2
211 Sa panahon pa ng pamahalaang kolonyal ay suliranin naSa panahon pa ng pamahalaang kolonyal ay suliranin na
kakakapusan sa pananalapi ng bayan dahilan sa ang supot ng kakakapusan sa pananalapi ng bayan dahilan sa ang supot ng pamahalaan ay may
pamahalaan ay may malaking butas na lumalabas sa katiwalian.malaking butas na lumalabas sa katiwalian.
22 Pansinin ang pagkakasunod ng tanong ni Ibarra na saan kukunin 22 Pansinin ang pagkakasunod ng tanong ni Ibarra na saan kukunin ang salapi na dapat na kailangan ng pamahalaan. Tingnan din ang ang salapi na dapat na kailangan ng pamahalaan. Tingnan din ang kasunod na sagot ni Elias na ´Para ano at naririyan ang mga paring kasunod na sagot ni Elias na ´Para ano at naririyan ang mga paring nagbabansag ng kanilang pagkamahabagin at kaawaan.µ ² nagbabansag ng kanilang pagkamahabagin at kaawaan.µ ² iminumungkahi
iminumungkahi kakayyaa nini EEliaslias nana buwisanbuwisan angang pinakamalakingpinakamalaking n
neegosgosyyoo sasa bansa?bansa?
23 Isa sa mga pangunahing kaisipan ni Rizal ang kahalagahan ng 23 Isa sa mga pangunahing kaisipan ni Rizal ang kahalagahan ng pag-gamit ng sariling isipan sa kanilang mga pagpapasiya at hindi dapat na gamit ng sariling isipan sa kanilang mga pagpapasiya at hindi dapat na hayaang ang iba ang siyang magpapasiya. Ang isang tao na hinahayaan hayaang ang iba ang siyang magpapasiya. Ang isang tao na hinahayaan ang ibang tao na magpasiya para sa ka
´Kaibigan, ni ako, ni kayo, kahit natin ibigin, ay hindi natin ´Kaibigan, ni ako, ni kayo, kahit natin ibigin, ay hindi natin matatamo ang bagay na iyan.µ
matatamo ang bagay na iyan.µ
´Kung magkakanya-kanya tayo ay tunay ngang wala tayong ´Kung magkakanya-kanya tayo ay tunay ngang wala tayong anumang halaga; nguni·t itanggol ninyo ang usapin ng bayan, anumang halaga; nguni·t itanggol ninyo ang usapin ng bayan, makilakip kayo sa bayan, pakinggan ninyo ang kanyang daing, makilakip kayo sa bayan, pakinggan ninyo ang kanyang daing, bigyan ninyong halimbawa ang iba, ipakilala ninyo kung alin ang bigyan ninyong halimbawa ang iba, ipakilala ninyo kung alin ang tinatawag na Inang-Bayan!µ
tinatawag na Inang-Bayan!µ2424
´Ang hinihingi ng bayan ay hindi mangyayari; kailangan ang ´Ang hinihingi ng bayan ay hindi mangyayari; kailangan ang mag-hintay.µ
mag-hintay.µ
´Maghintay!
´Maghintay! Ang Ang mag-hintay ay mag-hintay ay katimbang nkatimbang ng pagtitiis!µg pagtitiis!µ ´Kung aking hingin ang gayon ay pagtatawanan lamang ´Kung aking hingin ang gayon ay pagtatawanan lamang ako.µ
ako.µ
´At kung suportahan kayo ng bayan?µ ´At kung suportahan kayo ng bayan?µ
´Kailanman ay hindi magaganap na pangunahan ko ang ´Kailanman ay hindi magaganap na pangunahan ko ang madla na tuklasin sa pamamagitan ng lakas ang bagay na hindi madla na tuklasin sa pamamagitan ng lakas ang bagay na hindi minamarapat ng
minamarapat ng pamahalaan, hindi! pamahalaan, hindi! At kung ang At kung ang mga taong mga taong iyaniyan ay makikita kong may sandata ay kakampi ako sa Pamahalaan, at ay makikita kong may sandata ay kakampi ako sa Pamahalaan, at sila ay aking kakalabanin sapagkat hindi ko aariing kababayan sila ay aking kakalabanin sapagkat hindi ko aariing kababayan ang mga taong iyan.
ang mga taong iyan.2525 Ibig ko ang kanilang kabutihan kayaIbig ko ang kanilang kabutihan kaya
nagtatayo ako ng isang paaralan; hinahanap ko ang kabutihan nagtatayo ako ng isang paaralan; hinahanap ko ang kabutihan niya sa pamamagitan ng pagdunong, sa unti-unting niya sa pamamagitan ng pagdunong, sa unti-unting pagkakasulong;
pagkakasulong; kapagkapag walangwalang liwanagliwanag aayy walangwalang landaslandas.µ.µ
´Kung walang pakikipaglaban ay wala rin namang ´Kung walang pakikipaglaban ay wala rin namang kalayaan!µ sagot ni Elias.
kalayaan!µ sagot ni Elias.
´Hindi ko ibig ang ganyang kalayaan!µ sagot ni Ibarra. ´Hindi ko ibig ang ganyang kalayaan!µ sagot ni Ibarra.
´´KKungung walangwalang kalakalayyaanaan aayy walangwalang liwanagliwanag,µ biglang,µ biglang sabat ng piloto, ´sinasabi ninyong kaunti ang pagkaalam ninyo sa sabat ng piloto, ´sinasabi ninyong kaunti ang pagkaalam ninyo sa bayan, nananalig
bayan, nananalig ako sa ako sa gayon. gayon. Hindi ninyo Hindi ninyo nakikita angnakikita ang labanang inihahanda, hindi ninyo nakikita ang ulap sa langit; labanang inihahanda, hindi ninyo nakikita ang ulap sa langit; angang labanan
labanan aayy nagsisimulanagsisimula sasa loobloob ngng mgamga kaisipankaisipan hangganghanggang bumaba
bumaba iittoo sasa pookpook ngng labanan;labanan; nana pupunuinpupunuin ngng dugodugo;;
nadidinig
nadidinig koko angang ttiniginig ngng DDiiyyosos,, kahabag-habagkahabag-habag angang mag
magttaattangkangangkang sisiyyaa aayy hadlangan!hadlangan! Hindi paraHindi para sasa kanilakanila isinusula
isinusulatt angang KKasaasayysasayyanan.µ.µ2626
24 Ang kahinaan ng bayan ay dahil sa kawalan ng pagkakaisa. Sa 24 Ang kahinaan ng bayan ay dahil sa kawalan ng pagkakaisa. Sa pananalita ni Elias ay pinakikiusapan niya ang mga
pananalita ni Elias ay pinakikiusapan niya ang mga creole creole sa kaniyangsa kaniyang kapanahunan na ipagtanggol ang usapin ng, makilakip sa, at pakinggan kapanahunan na ipagtanggol ang usapin ng, makilakip sa, at pakinggan ang daing ng bayan.
ang daing ng bayan.
25 Sa pamamagitan ng paniniwalang ito ni Ibarra ay ipinakita niya ang 25 Sa pamamagitan ng paniniwalang ito ni Ibarra ay ipinakita niya ang kaisipan ng mga
kaisipan ng mga repormistrepormista sa a sa kapanahunakapanahunan niya. n niya. Gustong mabago angGustong mabago ang bayan ngunit bantulot na yapusin ang armadong pakikibaka ng bayan. bayan ngunit bantulot na yapusin ang armadong pakikibaka ng bayan. 26 Kay Elias, nagsisimula ang labanan sa larangan ng kuro-kuro at sa 26 Kay Elias, nagsisimula ang labanan sa larangan ng kuro-kuro at sa dakong huli ay malilipat sa larangan ng labanan.
S
Sii EEliaslias aayy nag-ibanag-iba ngng ananyyoo; nakatayo, walang takip ang; nakatayo, walang takip ang ulo, ang kanyang matigas na mukha at matapang, na ulo, ang kanyang matigas na mukha at matapang, na naliliwanagan ng buwan ay may anyong katangi-tangi. Iniling ang naliliwanagan ng buwan ay may anyong katangi-tangi. Iniling ang kaniyang mahabang buhok at nagpatuloy:
kaniyang mahabang buhok at nagpatuloy:
´Hindi ninyo nakikita na ang lahat ay gumigising?
´Hindi ninyo nakikita na ang lahat ay gumigising? AAngng pangarap
pangarap aay y ttumagalumagal nangnang mgamga daandaanttaonaon,,2727 ngunit isang arawngunit isang araw
ay bumagsak ang kidlat, at ang kidlat, nang magkagunaw, ay ay bumagsak ang kidlat, at ang kidlat, nang magkagunaw, ay pumuksa ng buhay; mula noon ay may mga bagong layunin ang pumuksa ng buhay; mula noon ay may mga bagong layunin ang kumikilos sa mga budh
kumikilos sa mga budhi, at ang mga i, at ang mga layuning ito na layuning ito na ngayon ay ngayon ay hati-hati, ay magsasama balang araw, na papatnubayan ng Diyos. hati-hati, ay magsasama balang araw, na papatnubayan ng Diyos. Ang Diyos ay na hindi nagpabaya sa ibang bayan, hindi rin Ang Diyos ay na hindi nagpabaya sa ibang bayan, hindi rin magpapabaya sa atin; ang Kanyang patutunguhan ay ang landas magpapabaya sa atin; ang Kanyang patutunguhan ay ang landas ng kalayaan
ng kalayaan!!µµ2288
Isang katahimikang lubos ang sumunod sa mga salitang ito. Isang katahimikang lubos ang sumunod sa mga salitang ito. Samantala naman, ang bangka na nadadala ng agos ay lumalapit Samantala naman, ang bangka na nadadala ng agos ay lumalapit sa dalampasigan. Si Elias ang unang nagsalita. ´Ano ang sasabihin sa dalampasigan. Si Elias ang unang nagsalita. ´Ano ang sasabihin ko sa mga nag-utos sa akin?µ ang tanong na nagbago ng ko sa mga nag-utos sa akin?µ ang tanong na nagbago ng pangungusap.
pangungusap.
´Sinabi ko na sa inyo; dinaramdam kong labis ang kanilang ´Sinabi ko na sa inyo; dinaramdam kong labis ang kanilang kalagayan, ngunit mag-hintay sila, ang isang masamang bagay ay kalagayan, ngunit mag-hintay sila, ang isang masamang bagay ay hindi nagagamot nang lalong maraming kasamaan, at
hindi nagagamot nang lalong maraming kasamaan, at sasa aattinging kasawian
kasawian aay ty taayyongong lahalahatt angang mamayy-kasalanan-kasalanan.µ.µ2929
Hindi na sumagot si Elias, itinungo ang ulo, nagpatuloy sa Hindi na sumagot si Elias, itinungo ang ulo, nagpatuloy sa pagsagwan, at nang sumapit sa gilid ng dalampasigan ay ibinaba pagsagwan, at nang sumapit sa gilid ng dalampasigan ay ibinaba si Ibarra at nagpaalam: ´Napasasalamat po ako sa inyo, ginoo, si Ibarra at nagpaalam: ´Napasasalamat po ako sa inyo, ginoo, dahil sa kabutihang-loob na inyong ibinigay sa akin; alang-alang dahil sa kabutihang-loob na inyong ibinigay sa akin; alang-alang sa inyong sariling ikabubuti ay hinihiling ko sa inyo na ako ay sa inyong sariling ikabubuti ay hinihiling ko sa inyo na ako ay
hindi
hindi isinusulaisinusulatt parapara sasa mgamga duwagduwag kundikundi parapara sasa mgamga mamattaattapangapang lamang
lamang. Ang sinumang sasalungat sa . Ang sinumang sasalungat sa martsa ng pagsulong ng kalayaangmartsa ng pagsulong ng kalayaang pantao ay
pantao ay makikita nilmakikita nila ang a ang kanilang papel sa pusalian ng kasaysayan.kanilang papel sa pusalian ng kasaysayan. 27 Sa ilang mga pagsasalin sa bahaging ito ay ginamit ang salitang 27 Sa ilang mga pagsasalin sa bahaging ito ay ginamit ang salitang ´pagkahimbingµ o pagtulog. Suablit sa orihinal na tekstong Espanyol ay ´pagkahimbingµ o pagtulog. Suablit sa orihinal na tekstong Espanyol ay ginamit ang salitang
ginamit ang salitang sueno sueno na ang kahulugan ay pangarap.na ang kahulugan ay pangarap. AAlamlam nini R
Rizalizal nana angang kalakalayyaanaan oo libertad libertad aayy daan-daandaan-daanttaonaon ngng pangarappangarap ngng mga
mga PPilipinoilipino sasa mahabangmahabang panahonpanahon ngng pananakoppananakop ngng mgamga EEspanspanyyolol sa
sa aattinging babayyan.an. 2
288 NNgunigunitt isangisang arawaraw aayy bumagsakbumagsak angang kidlakidlatt - ang higit na tinutukoy - ang higit na tinutukoy
ni Elias ay ang naganap na Pag-aalsa sa Cavite nang
ni Elias ay ang naganap na Pag-aalsa sa Cavite nang 181872. Magmula ng72. Magmula ng
maganap iyon ay nakita ni Elias na ang bayan ay nagsisimula ng maganap iyon ay nakita ni Elias na ang bayan ay nagsisimula ng gumising at patungo isang mithi na landasin ang k
gumising at patungo isang mithi na landasin ang k alayaan.alayaan. 29
29 AAngng babayyanan aayy mamayyroongroong kasalanankasalanan sasa kanikaniyyangang kasawiankasawian ² ² angang una
limutin at huwag ninyo akong kilalanin sa anumang pagkakataon limutin at huwag ninyo akong kilalanin sa anumang pagkakataon na inyo akong makita.µ
na inyo akong makita.µ
At nang masabi ito ay muling pinalakad ang bangka, At nang masabi ito ay muling pinalakad ang bangka, sumagwang ang tinungo ay isang kagubatang nasa tabi ng lawa. sumagwang ang tinungo ay isang kagubatang nasa tabi ng lawa. Sa buong pagtawid ay walang kaimik-imik; walang-nakikita ang Sa buong pagtawid ay walang kaimik-imik; walang-nakikita ang libu-libong brilyante na sinasalok at isinasauli ng sagwan sa libu-libong brilyante na sinasalok at isinasauli ng sagwan sa dagatan at doon ay mahiwagang nawawala sa bughaw na tubig. dagatan at doon ay mahiwagang nawawala sa bughaw na tubig.
Nakasapit din siya sa pinatunguhan; isang lalake ang Nakasapit din siya sa pinatunguhan; isang lalake ang lumabas sa kagubatan at sa kanila·y lumapit.
lumabas sa kagubatan at sa kanila·y lumapit.
´Ano ang sasabihin ko sa kapitan?µ ang tanong. ´Ano ang sasabihin ko sa kapitan?µ ang tanong. ´Sabihin
´Sabihin mong mong si Elias, ksi Elias, kung hindi ung hindi muna mamamatay muna mamamatay ay ay tutupad sa kanyang ipinangako,µ
tutupad sa kanyang ipinangako,µ3030 ang malungkot na sagot.ang malungkot na sagot.
´Kung gayon ay kailan ka makikisama sa amin?µ ´Kung gayon ay kailan ka makikisama sa amin?µ
´Kapag inakala ng inyong kapitan na dumating na ang oras ´Kapag inakala ng inyong kapitan na dumating na ang oras ng kapanganiban.µ
ng kapanganiban.µ
´Siya, kung gayon, paalam!µ ´Siya, kung gayon, paalam!µ
´´KKungung hindihindi munamuna akoako mamamamamamattaayy!µ!µ angang bulongbulong nini E
Eliaslias..3311
30 Nagpasiya si Elias na sumama na sa pangkat ni Kapitan Pablo ² 30 Nagpasiya si Elias na sumama na sa pangkat ni Kapitan Pablo ² nabigo siya na mapaki-usapan si Ibarra na magpakasangakapan upang nabigo siya na mapaki-usapan si Ibarra na magpakasangakapan upang maiparating sa may kapangyarihan ang kalagayan
maiparating sa may kapangyarihan ang kalagayan ng bayan.ng bayan. 3
311 Bakit sa bahaging ito ay para ng mayroong premonisyon si Elias naBakit sa bahaging ito ay para ng mayroong premonisyon si Elias na
maaga siyang mamamatay. maaga siyang mamamatay.
