KABANATA 52
KABANATA 52
BARAHA NG MGA PATAY AT MGA ANINO
BARAHA NG MGA PATAY AT MGA ANINO
Itinatago ng madilim na langit ang buwan; samantalang Itinatago ng madilim na langit ang buwan; samantalang winawalis ng malamig na hangin na palatandaan ng pagdating ng winawalis ng malamig na hangin na palatandaan ng pagdating ng Disyembre ang ilang dahong tuyo at alikabok sa makipot na Disyembre ang ilang dahong tuyo at alikabok sa makipot na landas
landas patungo patungo sa sa libingan.libingan.
Tatlong anyong anino, ang marahang nag-uusap sa ilalim Tatlong anyong anino, ang marahang nag-uusap sa ilalim ngng pintuan.
pintuan.
´
´Nakausap mo ba si Nakausap mo ba si Elias?µ ang tanong ng isang tinig.Elias?µ ang tanong ng isang tinig. ´
´Hindi, alam mo naman na ang taong iyon ay maingatHindi, alam mo naman na ang taong iyon ay maingat
at malihim; ngunit siya ay kailangang makasama natin; at malihim; ngunit siya ay kailangang makasama natin;11
Iniligtas ni Don Crisostomo ang kanyang
Iniligtas ni Don Crisostomo ang kanyang buhay.µbuhay.µ
´Kaya nga ako sumama,µ ang sabi ng unang tinig, ´Kaya nga ako sumama,µ ang sabi ng unang tinig, ´ipinadala ni Ginoong Crisostomo ang aking asawa sa Maynila ´ipinadala ni Ginoong Crisostomo ang aking asawa sa Maynila upang ipagamot sa bahay ng isang manggagamot!
upang ipagamot sa bahay ng isang manggagamot!22 Ako angAko ang
lulusob sa kumbento upang magtuos kami ng kura.µ lulusob sa kumbento upang magtuos kami ng kura.µ33
´At kami ay sa kuwartel upang ipakita sa mga guwardiya ´At kami ay sa kuwartel upang ipakita sa mga guwardiya sibil na ang
sibil na ang aming ama ay may mga anak na lalake.µaming ama ay may mga anak na lalake.µ44 MGA PALIWANAG
MGA PALIWANAG 1
1 Waring hindi kumpleto o magiging buo ang Waring hindi kumpleto o magiging buo ang pagkilos ng mga tauhan napagkilos ng mga tauhan na ito kung hindi nila kaalam o kasama si Elias. Parang pinaglaruan ng ito kung hindi nila kaalam o kasama si Elias. Parang pinaglaruan ng tadhana si Rizal, dahil bago sumiklab ang
tadhana si Rizal, dahil bago sumiklab ang HimagsiHimagsikang Pilipino ng 1896kang Pilipino ng 1896 ay ipinaalam sa kaniya at pinilit siyang ibinabahagi ng mga ay ipinaalam sa kaniya at pinilit siyang ibinabahagi ng mga manghihimagsik sa gaganaping rebolusyon.
manghihimagsik sa gaganaping rebolusyon.
2 Kinalinga ni Ibarra si Sisa sa pamamagitan ng pagpapadala nito sa 2 Kinalinga ni Ibarra si Sisa sa pamamagitan ng pagpapadala nito sa pagamutan sa Maynila. Sa mga pagkakataong iyon na hindi sinasabi ng pagamutan sa Maynila. Sa mga pagkakataong iyon na hindi sinasabi ng nobela ay ipinapahanap din ni Ibarra ang mga anak ni Sisa ² isang nobela ay ipinapahanap din ni Ibarra ang mga anak ni Sisa ² isang bagay na ayaw na mangyari ni Padre Salvi - ang matuklasan kung ano bagay na ayaw na mangyari ni Padre Salvi - ang matuklasan kung ano ang tunay na nangyari sa magkapatid.
ang tunay na nangyari sa magkapatid.
3 Mahihiwatigan na alam ni Pedro ang naganap sa kaniyang mga anak. 3 Mahihiwatigan na alam ni Pedro ang naganap sa kaniyang mga anak. Maging ang kamatayan ng kaniyang anak na si Crispin, alam niya na sa Maging ang kamatayan ng kaniyang anak na si Crispin, alam niya na sa loob ng kumbento naganap ang kasawian g kaniyang sambahayan.
loob ng kumbento naganap ang kasawian g kaniyang sambahayan. Papaano niya nalaman ito?
Papaano niya nalaman ito?
Si Pedro ay kabilang sa mga sinawing maging naging latak ng lipunan ² Si Pedro ay kabilang sa mga sinawing maging naging latak ng lipunan ² may dinamismo ang mga tauhan na kabilang sa mga sawimpalad na ito may dinamismo ang mga tauhan na kabilang sa mga sawimpalad na ito na hindi nakikita ng mga taong nabubuhay na kaayon ng lipunan ² at na hindi nakikita ng mga taong nabubuhay na kaayon ng lipunan ² at ito ay ang malaman ang mga itinatagong baho ng mga mararangal na ito ay ang malaman ang mga itinatagong baho ng mga mararangal na tao. Maaring may mga taong marangal sa harapan ng lipunan, ngunit tao. Maaring may mga taong marangal sa harapan ng lipunan, ngunit nakatago ang kaniyang mga kasamaan. Ang sirkulo na kinapapalooban nakatago ang kaniyang mga kasamaan. Ang sirkulo na kinapapalooban ni Pedro ay katulad lamang ng
ni Pedro ay katulad lamang ng septic tank septic tank ng lipunan na nakaalam ngng lipunan na nakaalam ng lihm na baho ng mga mararangal na tao.
´Ilan kayo?µ ´Ilan kayo?µ
´Lima, sapat na
´Lima, sapat na ang lima. ang lima. Ang saAng sabi ng alila ni Gbi ng alila ni Ginoonginoong Crisostomo ay dalawampu raw kami.µ
Crisostomo ay dalawampu raw kami.µ ´At kung hindi tayo
´At kung hindi tayo magtagumpay?µmagtagumpay?µ ´psst!µ
´psst!µ sabi isa sabi isa at lahaat lahat ay t ay tumahimik.tumahimik.
Sa magkahalong liwanag at dilim ay napansin nila ang Sa magkahalong liwanag at dilim ay napansin nila ang paglapit ng isang anino na pasubok-subok sa bakod; sa bawat paglapit ng isang anino na pasubok-subok sa bakod; sa bawat sandali ay tumitigil na tila may nililingon. Talaga namang sandali ay tumitigil na tila may nililingon. Talaga namang mayroong, sapagkat sa likuran niya, sa agwat na may mga mayroong, sapagkat sa likuran niya, sa agwat na may mga dalawampung hakbang, ay kasunod niya ang isa pang anino na dalawampung hakbang, ay kasunod niya ang isa pang anino na lalong malaki at nakakahigit ang kadiliman ng aninong ito kaysa lalong malaki at nakakahigit ang kadiliman ng aninong ito kaysa sa una:
sa una: napakagaannapakagaang ng pagkg ng pagkakatuntongsa akatuntongsa lupa at biglanglupa at biglang mawawala sa sandaling humihinto at
mawawala sa sandaling humihinto at lumilingon ang nauuna.lumilingon ang nauuna.
´May nasunod sa akin!µ bulong ng una, ´guwardiya sibil ´May nasunod sa akin!µ bulong ng una, ´guwardiya sibil kaya?
kaya? Ang sakristan Ang sakristan mayor kaymayor kaya ay naa ay nagbulaan?µgbulaan?µ55
´Dito raw ang tipanan,µ
´Dito raw ang tipanan,µ66 ang mahinang sabi ngang mahinang sabi ng
pangalawang anino, ´marahil ay masama ang layon sapagkat pangalawang anino, ´marahil ay masama ang layon sapagkat ipinaglilihim sa akin ng magkapatid.µ
ipinaglilihim sa akin ng magkapatid.µ
Ang unang anino ay nakarating sa pintuan ng libingan. Ang unang anino ay nakarating sa pintuan ng libingan. Ang tatlong naadoon na
Ang tatlong naadoon na ay sumalubong.ay sumalubong. ´Kayo ba?µ
´Kayo ba?µ
´Kayo ba ang hinihintay namin?µ ´Kayo ba ang hinihintay namin?µ ´Maghiwalay tayo
´Maghiwalay tayo sapagkat may sapagkat may sumusunod sumusunod sa akin. sa akin. BukasBukas ninyo makukuha ang mga armas at bukas ng gabi ang ninyo makukuha ang mga armas at bukas ng gabi ang pagsalakay.
pagsalakay. Ang Ang sigaw sigaw ay: ay: ¶Mabuhay ¶Mabuhay si Gsi Ginoong inoong Crisostomo!· Crisostomo!· 77
Sulong na kayo.µ Sulong na kayo.µ
Ang tatlong an
Ang tatlong anino ay nawaino ay nawala sa likod ng bakod la sa likod ng bakod na bato. na bato. AngAng unang anino ay ay nagtago sa sulok ng pintuan at tahimik na unang anino ay ay nagtago sa sulok ng pintuan at tahimik na nag-antay.
antay.
´Tingnan natin kung sino ang sumusunod sa akin!µ ang ´Tingnan natin kung sino ang sumusunod sa akin!µ ang bulong.
bulong.
4 Ang tatlong nag-uusap dito ay sina Pedro at ang magkapatid na Bruno 4 Ang tatlong nag-uusap dito ay sina Pedro at ang magkapatid na Bruno at Tarsilo.
at Tarsilo.
5 Tandaan ang sinabi ng unang anino na ´
5 Tandaan ang sinabi ng unang anino na ´nagbulaan kaya ang nagbulaan kaya ang sacristan sacristan mayorµ
mayorµ ² nagpapakita na may alam ang² nagpapakita na may alam ang sacristan mayor sacristan mayor sa lihim nasa lihim na gagawin ng unang anino.
gagawin ng unang anino.
6 Ang ikalawang anino ay mayroon ding alam sa magaganap sa loob ng 6 Ang ikalawang anino ay mayroon ding alam sa magaganap sa loob ng libingan ² sa usapan ng magkapatid na Bruno at Tarsilo ay inaasahan libingan ² sa usapan ng magkapatid na Bruno at Tarsilo ay inaasahan na darating si Elias. Ito ay nagpapakita na
ni-na darating si Elias. Ito ay ni-nagpapakita ni-na ni-rerecruit rerecruit nila si Elias,nila si Elias, ngunit hindi nila ipinaalam ang tunay na dahilan ng tipanan sa libingan. ngunit hindi nila ipinaalam ang tunay na dahilan ng tipanan sa libingan. 7 Ang tunay na ang layunin ay isabit si Ibarra dahilan sa ang ginamit na 7 Ang tunay na ang layunin ay isabit si Ibarra dahilan sa ang ginamit na sigaw sa pag-aalsa ay ang pangalan ni Ibarra.
Ang pangalawang anino ay maingat na huminto upang Ang pangalawang anino ay maingat na huminto upang magmamasid sa kanyang paligid. ´Nahuli ako ng dating!µ ang magmamasid sa kanyang paligid. ´Nahuli ako ng dating!µ ang sabing marahan, ´maaring magsibalik.µ
sabing marahan, ´maaring magsibalik.µ
Pumatak ang manipis na ulan na nagbabantang magtatagal Pumatak ang manipis na ulan na nagbabantang magtatagal ay nagtungo siya upang kumanlong sa pintuan. Gaya ng ay nagtungo siya upang kumanlong sa pintuan. Gaya ng maaantay ay nakatagpo niya roon ang isa.
maaantay ay nakatagpo niya roon ang isa. ´Ah!
´Ah! Sino kayo?µ aSino kayo?µ ang tanong ng ng tanong ng bagong dating nbagong dating na ang tiniga ang tinig ay matigas.
ay matigas.
´At sino naman kayo?µ ang tiwasay na
´At sino naman kayo?µ ang tiwasay na sagot ng isa.sagot ng isa.
Isang sandaling katahimikan; kapwa nila nais na kilalanin Isang sandaling katahimikan; kapwa nila nais na kilalanin ang kausap sa pamamagitan ng boses at pagbabanaag ng mukha. ang kausap sa pamamagitan ng boses at pagbabanaag ng mukha. ´Ano ang hinihintay ninyo rito?µ ang tanong ng may tinig na ´Ano ang hinihintay ninyo rito?µ ang tanong ng may tinig na matigas.
matigas.
´Hinihintay ko ang pagtugtog ng ikawalo upang makakuha ´Hinihintay ko ang pagtugtog ng ikawalo upang makakuha ng baraha ng patay, ibig kong makipagsugal ngayong gabi,µ
ng baraha ng patay, ibig kong makipagsugal ngayong gabi,µ88 angang
sagot ng isa na ang
sagot ng isa na ang tinig ay mahinatinig ay mahinahon, ´at kayo? hon, ´at kayo? Ano angAno ang ipinarito ninyo?µ
ipinarito ninyo?µ
´E«iyon din.µ ´E«iyon din.µ ´Mabuti k
´Mabuti kung ung gayon! gayon! Sa Sa gayon gayon ay ay hindi ahindi ako mko mag-iisa. ag-iisa. May May dala akong baraha; pagtunog ng unang tugtog ay ilalagay ko ang dala akong baraha; pagtunog ng unang tugtog ay ilalagay ko ang baraha; sa pangalawa ay babalasahin ko; ang barahang unang baraha; sa pangalawa ay babalasahin ko; ang barahang unang gagalaw
gagalaw ay anay ang sa g sa mga mga patay at patay at dapat adapat agawin sa gawin sa kanila sakanila sa pamamagitan
pamamagitan ng tagaan. ng tagaan. May dala May dala ba kayong ba kayong baraha?µbaraha?µ ´Wala!µ
´Wala!µ99
´Paano kayo maglalaro?µ ´Paano kayo maglalaro?µ
Madali; kung paano ang paglalagay ninyo ng baraha upang Madali; kung paano ang paglalagay ninyo ng baraha upang sila ay tumaya ay hihintayin ko naman na sila naman ang sila ay tumaya ay hihintayin ko naman na sila naman ang maglalagay at ako ang tataya.µ
maglalagay at ako ang tataya.µ
´At kung hindi maglagay ang mga patay?µ ´At kung hindi maglagay ang mga patay?µ
8 Hinihintay ang ikawalo ng gabi para makipagsugal sa mga patay ² 8 Hinihintay ang ikawalo ng gabi para makipagsugal sa mga patay ² isang paniniwala noon na ang tugtog ng kampana sa ikawalo ng gabi ay isang paniniwala noon na ang tugtog ng kampana sa ikawalo ng gabi ay nakaukol upang tawagin ang kaluluwa ng mga namayapa, ito ang nakaukol upang tawagin ang kaluluwa ng mga namayapa, ito ang dahilan kung bakit ang magkapatid na Basilio at Crispin sa gabi ng dahilan kung bakit ang magkapatid na Basilio at Crispin sa gabi ng T
T odos Los Santos odos Los Santos ay pinilit pang patugtugin ng kampana kahit saay pinilit pang patugtugin ng kampana kahit sa kalakasan ng ulan. Sa kabanatang ito, ito pinalalabas ni Lucas na kalakasan ng ulan. Sa kabanatang ito, ito pinalalabas ni Lucas na dahilan kaya siya nasa simenteryo ay ito ang pinakamagandang dahilan kaya siya nasa simenteryo ay ito ang pinakamagandang pagkakataon na makipagsugal sa kanila. Subalit ang sinabing pagkakataon na makipagsugal sa kanila. Subalit ang sinabing pakikipagsugal ni Lucas sa mga patay ay isa lamang pagdadahilan pakikipagsugal ni Lucas sa mga patay ay isa lamang pagdadahilan upang pagtakpan ang tunay niyang sadya sa loob ng simenteryo. Si Elias upang pagtakpan ang tunay niyang sadya sa loob ng simenteryo. Si Elias ay nagkunwaring iyon din ang
ay nagkunwaring iyon din ang pakay, sapagkat ang tunay naman nitongpakay, sapagkat ang tunay naman nitong sadya ay ang magmanman sa magaganap sa sementeryo.
sadya ay ang magmanman sa magaganap sa sementeryo.
9 Walang dalang baraha! - Sa sagot ay lumilitaw na hindi tunay na 9 Walang dalang baraha! - Sa sagot ay lumilitaw na hindi tunay na makikipagsugal sa libingan ang misteryosong anino (si Elias).
´Ano ang
´Ano ang magagawa magagawa ko ? ko ? Hindi naman Hindi naman pinipilit ang mgapinipilit ang mga patay na magsugal «µ
patay na magsugal «µ
Dumaan ang sandaling pananahimik. Dumaan ang sandaling pananahimik. ´May armas b
´May armas ba kayong a kayong dala? dala? Papaano Papaano ninyo lalabananinyo lalabanan angn ang mga patay?µ
mga patay?µ
´Sa suntok,µ ang sagot ng
´Sa suntok,µ ang sagot ng pinakamalaki.pinakamalaki.1010
´Ah, diyablo, ngayon
´Ah, diyablo, ngayon ko naalaala! ko naalaala! Ang mga Ang mga patay ay hindipatay ay hindi tumataya ka
tumataya kapag mahigit pag mahigit sa isang sa isang katao ang katao ang kalaban, at kalaban, at tayo ay tayo ay dalawa.µ
dalawa.µ1111
´Siya
´Siya nga nga ba? ba? Ayokong Ayokong umalis.µumalis.µ
´´Ako man, kailangan ko ng salapiAko man, kailangan ko ng salapi,µ ang sagot ng maliit,,µ ang sagot ng maliit, ´ngunit ganito ang
´ngunit ganito ang gawin natin: gawin natin: magsugal magsugal tayo at ang tayo at ang matalo ay matalo ay aalis.µ
aalis.µ
´Oo«µ ang sagot ng isa
´Oo«µ ang sagot ng isa na may di-kasiyahang loob.na may di-kasiyahang loob.
´Kung gayon ay pumasok tayo« mayroon ba kayong ´Kung gayon ay pumasok tayo« mayroon ba kayong posporo?µ
posporo?µ
Pumasok
Pumasok sila, at sa sila, at sa kadilimang iyon akadilimang iyon ay naghy naghanap anap sila ngsila ng isang maayos na lugar; di-natagalan ay nakakita sila ng isang isang maayos na lugar; di-natagalan ay nakakita sila ng isang nicho at nag-upu
nicho at nag-upuan. an. Ang pinakamAng pinakamababa ay kumababa ay kumuha sa kanuha sa kanyangyang salakot ng baraha at nagsindi ng posporo ang isa.
salakot ng baraha at nagsindi ng posporo ang isa.1212 SaSa
panadaliang liwanag ay nagtinginan silang dalawa, ngunit sa panadaliang liwanag ay nagtinginan silang dalawa, ngunit sa kanilang mga
kanilang mga mukha amukha ay hindi sila magkakilala. y hindi sila magkakilala. GayunmaGayunman ay n ay makikilala natin na
makikilala natin na ang pinakamaang pinakamataas at mtaas at may matigas na ay matigas na tinig ay tinig ay si Elias, at ang maliit ay si Lucas dahil sa peklat sa pisngi.
si Elias, at ang maliit ay si Lucas dahil sa peklat sa pisngi.
´Hatiin ninyo!µ ang sabi nito, na hindi inilalayo sa kaharap ´Hatiin ninyo!µ ang sabi nito, na hindi inilalayo sa kaharap ang tingin. Inilayo ang ilang buto na nasa ibabaw ng nitso at ang tingin. Inilayo ang ilang buto na nasa ibabaw ng nitso at binatak ang isang alas at isang kabayo.
binatak ang isang alas at isang kabayo.
Sunud-sunod na nagsisindi ng posporo si Elias. Sunud-sunod na nagsisindi ng posporo si Elias.
´Sa kabayo!µ ang sabi, at upang matandaan ang baraha ay ´Sa kabayo!µ ang sabi, at upang matandaan ang baraha ay pinatungan ng isang buto.
pinatungan ng isang buto.
´´J J uego uego !µ ang sabi ni Lucas, at sa ikaapat o ikalimang!µ ang sabi ni Lucas, at sa ikaapat o ikalimang
baraha ay sumipot ang isang alas. baraha ay sumipot ang isang alas.
´Natalo kayo,µ ang dugtong, ´ngayon ay bayaan ninyo ´Natalo kayo,µ ang dugtong, ´ngayon ay bayaan ninyo akong maghanap-buhay na mag-isa.µ
akong maghanap-buhay na mag-isa.µ
Hindi kumibo si Elias at nawala sa gitna ng kadiliman. Hindi kumibo si Elias at nawala sa gitna ng kadiliman.
10 Pagpapamukha sa kausap ng kaniyang natatanging kakayahan sa 10 Pagpapamukha sa kausap ng kaniyang natatanging kakayahan sa pakikipaglaban sa pamamagitan ng kamay.
pakikipaglaban sa pamamagitan ng kamay.
11 Pagpapakita ng takot o kawalan ng kakayahan na kaya niyang 11 Pagpapakita ng takot o kawalan ng kakayahan na kaya niyang makipaglaban ng away.
makipaglaban ng away.
12 Ang pagkikiskis ng posporo ay ginawa ni Elias hindi upang bigyan ng 12 Ang pagkikiskis ng posporo ay ginawa ni Elias hindi upang bigyan ng liwanag ang pagsusugal nila, kundi upang makita, makilala at liwanag ang pagsusugal nila, kundi upang makita, makilala at matandaan ang mukha ng kaniyang kausap.
Makaraan ang ilang sandali ay tumugtog ang ikawalo sa Makaraan ang ilang sandali ay tumugtog ang ikawalo sa orasan ng simbahan at itinugtog ng kampana ang mga kaluluwa orasan ng simbahan at itinugtog ng kampana ang mga kaluluwa ng namayapa; ngunit walang hinamong sinuman si Lucas, hindi ng namayapa; ngunit walang hinamong sinuman si Lucas, hindi tinawagan ang mga patay gaya nang sinasabi ng mga pamahiin, tinawagan ang mga patay gaya nang sinasabi ng mga pamahiin,
kundi ang ginawa ay nag-alis ng salakot at bumulong ng ilang kundi ang ginawa ay nag-alis ng salakot at bumulong ng ilang dasal, nag-antanda ng katulad ng ginagawa sa mga sandaling dasal, nag-antanda ng katulad ng ginagawa sa mga sandaling iyon ng pinuno sa
iyon ng pinuno sa Cofradia del Santisimo Rosario Cofradia del Santisimo Rosario ..1313
Sa buong
Sa buong gabi ay gabi ay hindi tumigil ang hindi tumigil ang ambon. ambon. Nang ikasiyamNang ikasiyam ay madilim na ang mga lansangan at wala ng naglalakad; ang mga ay madilim na ang mga lansangan at wala ng naglalakad; ang mga ilawang ginagatungan ng langis ng niyog na inilalagay ng mga ilawang ginagatungan ng langis ng niyog na inilalagay ng mga mamamayan ay bahagya nang makaliwanag sa isang dipa ang mamamayan ay bahagya nang makaliwanag sa isang dipa ang layo:
layo: waring inilawawaring inilawan upann upang ipakita ag ipakita ang kadiliman.ng kadiliman.1414
Ang dalawang guwardiya sibil ay palakad-lakad sa isang Ang dalawang guwardiya sibil ay palakad-lakad sa isang kalye na malapit sa
kalye na malapit sa simbahan.simbahan.
´Maginaw!µ sabi ng isa sa wikang Tagalog ngunit ´Maginaw!µ sabi ng isa sa wikang Tagalog ngunit boses-Bisaya, ´wala tayong mahuling isang sakristan, walang Bisaya, ´wala tayong mahuling isang sakristan, walang magtatrabaho sa kulungan ng manok ng alperes« Natakot dahil magtatrabaho sa kulungan ng manok ng alperes« Natakot dahil sa pagka
sa pagkamatay matay noong noong isa; isa; naiinis akonaiinis ako.µ.µ
´Ako din,µ sagot ng isa, ´walang magnakaw, walang ´Ako din,µ sagot ng isa, ´walang magnakaw, walang manggulo; ngunit salamat sa Diyos at sinasabing narito sa bayan manggulo; ngunit salamat sa Diyos at sinasabing narito sa bayan si Elias.
si Elias. Sinabi ng alperes na Sinabi ng alperes na ang makaang makahuli sa kanya huli sa kanya ay ligtas saay ligtas sa palo sa loob ng tatlong buwan.µ
palo sa loob ng tatlong buwan.µ ´Aa!
´Aa! Naaalaala mo ba Naaalaala mo ba ang mga pang mga palatandaan niya?µ aalatandaan niya?µ angng tanong ng Bisaya.
tanong ng Bisaya. ´Aba, oo!
´Aba, oo! Ang taas Ang taas ay mataaay mataas, sa sabi ns, sa sabi ng alperes;g alperes; katamtaman naman ayon sa sabi ni Padre Damaso; kulay, katamtaman naman ayon sa sabi ni Padre Damaso; kulay, kayumanggi; mata, maiitim; ilong, katamtaman; bibig, kayumanggi; mata, maiitim; ilong, katamtaman; bibig, katamtaman; balbas, wala; buhok, itim«µ
katamtaman; balbas, wala; buhok, itim«µ1515
13 Makikita ang isang bahagi ng pagkatao ni Lucas ² pansinin ang 13 Makikita ang isang bahagi ng pagkatao ni Lucas ² pansinin ang ginamit ni Rizal na ang paraan ng kaniyang pag-aantanda na katulad ng ginamit ni Rizal na ang paraan ng kaniyang pag-aantanda na katulad ng ng
ng C C ofradia del Santisimo del Rosario.ofradia del Santisimo del Rosario. Si Lucas ay isang tao na pinuno ngSi Lucas ay isang tao na pinuno ng nabanggit na kapatiran sa ibang bayan.
nabanggit na kapatiran sa ibang bayan. S
Si Lucas ayi Lucas ay isang tao na naniniwala na ang ipinagagawa saisang tao na naniniwala na ang ipinagagawa sa kaniya ay hindi lamang para sa tatamuhing salapi, kundi higit para kaniya ay hindi lamang para sa tatamuhing salapi, kundi higit para sa kabanalan ng kaniyang makasalanang kaluluwa. Mula dito ay sa kabanalan ng kaniyang makasalanang kaluluwa. Mula dito ay masasapantahan na sa
masasapantahan na sa pagkakataong pagkakataong ito, si ito, si Lucas ay Lucas ay kumikilos nakumikilos na maliwanag na sa kaniyang isipan, na si Padre
maliwanag na sa kaniyang isipan, na si Padre SSalvi angalvi ang nagpapagalaw ng mga
nagpapagalaw ng mga pakana laban kay Ibarrapakana laban kay Ibarra..
14 Pag-iilaw sa lansangan ² sa panahong iyon ay laganap ang aktibidad 14 Pag-iilaw sa lansangan ² sa panahong iyon ay laganap ang aktibidad ng mga tulisan, at nagbabantang sumalakay sa mga bayan-bayan. Dahil ng mga tulisan, at nagbabantang sumalakay sa mga bayan-bayan. Dahil dito ay naging kautusan sa mga mamamayan na maglagay ng ilaw sa dito ay naging kautusan sa mga mamamayan na maglagay ng ilaw sa labas ng kanilang mga bahay, ang mga lugar na walang tao ay ang labas ng kanilang mga bahay, ang mga lugar na walang tao ay ang pananagutan na palagyan ng ilaw ng mga pamahalaang lokal.
´Aa!
´Aa! At mAt mga ga tanging tanging tanda?µtanda?µ ´Barong itim, salawal na iti
´Barong itim, salawal na itim, mangangahoy«m, mangangahoy«µµ1616
´Ah!
´Ah! Hindi mHindi makakawala; akakawala; nakikini-kinita ko nakikini-kinita ko na.µna.µ ´Hindi ko pagkakamalan kahit
´Hindi ko pagkakamalan kahit na makamukha niya.µna makamukha niya.µ
At nagpatuloy ang dalawang sundalo sa pagalalakad. At nagpatuloy ang dalawang sundalo sa pagalalakad. Banaag sa liwanag ng mga parol ang dalawang anino na Banaag sa liwanag ng mga parol ang dalawang anino na magkasunod
magkasunod at maat maingat. ingat. Isang Isang malakas namalakas na sino ka sino ka angang nagpahinto sa dalawa, at ang una ay sumagot ng
nagpahinto sa dalawa, at ang una ay sumagot ng España España ! ! NaNa nanginginig ang boses.
nanginginig ang boses.
Binatak siya ng dalawang sundalo patungo sa liwanag Binatak siya ng dalawang sundalo patungo sa liwanag upang kilalanin.
upang kilalanin. Siya ay si Siya ay si Lucas, ngunit aLucas, ngunit ang mga sung mga sundalo ay ndalo ay nag-aalinlangan at nagtanungan sa tingin.
nag-aalinlangan at nagtanungan sa tingin.
´Hindi, sinabi ng alperes na may peklat!µ ang sabing ´Hindi, sinabi ng alperes na may peklat!µ ang sabing marahan ng Bisaya, ´saan ka pupunta?µ
marahan ng Bisaya, ´saan ka pupunta?µ ´Magpapamisa po para bukas.µ ´Magpapamisa po para bukas.µ
´Hindi mo ba nakita si Elias?µ ´Hindi mo ba nakita si Elias?µ
´Hindi ko po kilala siya, ginoo!µ ang sagot ni Lucas. ´Hindi ko po kilala siya, ginoo!µ ang sagot ni Lucas.
´Hindi ko itinatanon
´Hindi ko itinatanong kung kilalg kung kilala mo a mo siya, ulol! siya, ulol! Hindi dinHindi din namin siya kilala; itinatanong ko ay kung nakita mo.µ
namin siya kilala; itinatanong ko ay kung nakita mo.µ1717
´Hindi po.µ ´Hindi po.µ
´Pakinggan mo
´Pakinggan mo, sasabihin ko , sasabihin ko sa iyo asa iyo ang mga ng mga tanda. tanda. AngAng taas kung minsan ay mataas, kung minsan ay katamtaman; mata taas kung minsan ay mataas, kung minsan ay katamtaman; mata at buhok, maiitim; ang iba pang sangkap ay katamtaman,µ ang at buhok, maiitim; ang iba pang sangkap ay katamtaman,µ ang sabi ng
sabi ng Bisaya. Bisaya. ´Nakikilala mo ´Nakikilala mo na?µna?µ
´Hindi po!µ ang sagot ni Lucas na palito. ´Hindi po!µ ang sagot ni Lucas na palito.
´Kung gayon a
´Kung gayon ay umalis ka nay umalis ka na, hayop ka, hayop ka! ! Hangal!µ atHangal!µ at itinulak si Lucas.
itinulak si Lucas.
´Alam mo kung bakit ang sabi ng alperes ay mataas si ´Alam mo kung bakit ang sabi ng alperes ay mataas si Elias at katamtaman naman ang sabi ng kura?µ ang tanong na Elias at katamtaman naman ang sabi ng kura?µ ang tanong na nagmumuni-mu
nagmumuni-muni ng ni ng Tagalog sa Bisaya.Tagalog sa Bisaya. ´Hindi.µ
´Hindi.µ
´Pagkat nang makita siya ng alperes ay nakabaon sa putik, ´Pagkat nang makita siya ng alperes ay nakabaon sa putik, at ang kura ay nakatayo nang makita.µ
at ang kura ay nakatayo nang makita.µ
15 Ipinapakita ni Rizal ang katangahan ng mga guwardiya sibil ² lahat 15 Ipinapakita ni Rizal ang katangahan ng mga guwardiya sibil ² lahat ng palatandaan na pagkakakilalanan kay Elias ay makikita halos sa ng palatandaan na pagkakakilalanan kay Elias ay makikita halos sa lahat ng mga katutubong Pilipino ² sa taas na maaring magkaroon ng lahat ng mga katutubong Pilipino ² sa taas na maaring magkaroon ng tiyak na despripsiyon ay hindi pa nagkakaisa (matangkad at sa iba ay tiyak na despripsiyon ay hindi pa nagkakaisa (matangkad at sa iba ay mataas).
mataas).
16 Ano ang akala ng mga guwardiya sibil kay Elias, walang kakayahan 16 Ano ang akala ng mga guwardiya sibil kay Elias, walang kakayahan na magpalit ng damit. Nangangahoy ² lahat naman ng mga katutubong na magpalit ng damit. Nangangahoy ² lahat naman ng mga katutubong Pilipino noon ay bahagi iyon ng kanilang trabaho.
Pilipino noon ay bahagi iyon ng kanilang trabaho.
17 Sa tanong lamang ay makikita ang katangahan ang mga guwardiya 17 Sa tanong lamang ay makikita ang katangahan ang mga guwardiya sibil na nagpapatupad ng batas ng pamahalaan.
´Siya nga!µ ang bulalas ng Bisaya, ´matalino ka«bakit ka ´Siya nga!µ ang bulalas ng Bisaya, ´matalino ka«bakit ka guwardiya sibil?µ
guwardiya sibil?µ1818
´Noong araw na hindi pa ako sibil, ako ay
´Noong araw na hindi pa ako sibil, ako ay cotrabandista cotrabandista ,µ,µ sagot na nagyayabang ng Tagalog.
sagot na nagyayabang ng Tagalog.1919
Subalit natigil sila sa pag-uusap ng isa pang anino ang Subalit natigil sila sa pag-uusap ng isa pang anino ang nabanaag:
nabanaag: sinigawan sinigawan ngng quien vive quien vive ! a! at dinala t dinala sa liwansa liwanag. ag. SaSa ngayon ay ang tunay na si
ngayon ay ang tunay na si Elias ang dumating.Elias ang dumating. ´Saan ka paparoon?µ
´Saan ka paparoon?µ
´Hinahabol po ako, ginoo, ang isang taong nanakit at ´Hinahabol po ako, ginoo, ang isang taong nanakit at nagbanta sa kapatid ko; may isang peklat sa mukha at ang nagbanta sa kapatid ko; may isang peklat sa mukha at ang pangalan ay Elias«µ
pangalan ay Elias«µ2020
´Ha?µ ang bulalas ng dalawa at gulil
´Ha?µ ang bulalas ng dalawa at gulilat na nagtinginan.at na nagtinginan.
At nagpanakbuhang tinungo ang simbahan na di pa At nagpanakbuhang tinungo ang simbahan na di pa natatagalang pinasukan ni Lucas.
natatagalang pinasukan ni Lucas.2121
18 Ipinapakita ni Rzal na ang katalinuhan ay hindi isa sa mga katangian 18 Ipinapakita ni Rzal na ang katalinuhan ay hindi isa sa mga katangian na dapat taglayin ng isang guwardiya sibil.
na dapat taglayin ng isang guwardiya sibil.
19 Nagmalaki pa ang guwardiya sibil na Tagalog ng sabihin na bago siya 19 Nagmalaki pa ang guwardiya sibil na Tagalog ng sabihin na bago siya naging guwardia sibil ay
naging guwardia sibil ay contrabandista/smuggler contrabandista/smuggler o nagpupuslit ng mgao nagpupuslit ng mga bagay na ipinagbabawal ng batas. Sa pamamagitan nito ay inilalantad ni bagay na ipinagbabawal ng batas. Sa pamamagitan nito ay inilalantad ni Rizal na walang sistema sa pagpili ng maayos na kaugalian at Rizal na walang sistema sa pagpili ng maayos na kaugalian at pinagmulan ang mga nagiging guwardia sibil.
pinagmulan ang mga nagiging guwardia sibil. 20 Hindi k
20 Hindi karaniwan ang taaraniwan ang talino ni lino ni Elias ² Elias ² nakagawa siya nakagawa siya ng ng isangisang eksenang tiyak na magpapataranta sa mga guwardiya sibil. Ituro ba eksenang tiyak na magpapataranta sa mga guwardiya sibil. Ituro ba naman na ang Elias na kanilang hinahanap ay walang iba kundi si naman na ang Elias na kanilang hinahanap ay walang iba kundi si Lucas ² ang dalawang guwardiya sibil na nagmamadali upang habulin si Lucas ² ang dalawang guwardiya sibil na nagmamadali upang habulin si Lucas (na kanilang inakalang Elias) ang dahilan upang iwanan siya ng Lucas (na kanilang inakalang Elias) ang dahilan upang iwanan siya ng mga ito.
mga ito.
21 Ang pagpunta ni Lucas sa simbahan ang siyang konpirmasyon ni 21 Ang pagpunta ni Lucas sa simbahan ang siyang konpirmasyon ni Rizal sa nobelang ito na alam ni Lucas na si Padre Salvi ang may Rizal sa nobelang ito na alam ni Lucas na si Padre Salvi ang may kinalaman sa pakunwaring pag-aalsa.
