PERILAKU SEKSUAL DAN KADAR TESTOSTERON DARAH TIKUS PUTIH (Rattus
norvegicus) STRAIN WISTAR AKIBAT PEMBERIAN PAKAN GONAD BULU BABI
(Diadema setosum)
De lia nis Pr ingge nie s, Wina nto Y ora m, Ali Ridho
P r ogra m Studi Te knologi Ha sil P er ika na n Jur usa n P er ika na n F P IK UN DIP Sta f P r ogra m Studi Te knologi Ha sil Per ika na n Jur usa n P er ika na n FP IK UN DIP
Ema il: pr ingge nie s@ya hoo.com
ABSTRAK
T u j u a n p e n e l i t i a n a d a l a h u n t u k m e n g k a j i d a m p a k p e m b e r i a n p a k a n b u l u b a b i Diadema setosum sebagai aprodisiaka terhadap perilaku seksual tikus jantan galur wistar da n a pa ka h g ona d D. se to s um be r p e nga r uh pa da pe n in g ka ta n ka da r t e s t o s te r on da la m da r a h R . n o r ve g i c u s s tr a i n wi s t a r .
M e n c i t s e b a g a i h e w a n u j i , d i b a g i m e n j a d i t i g a k e l o m p o k . K e l o m p o k p e r t a m a a d a l a h me nc i t y a ng d ib e r i pa ka n g o na d b u l u ba bi . K e l om p o k k e d ua t a n pa pa ka n g o n a d ba bi. Se da ngka n ke lompok ke tiga ta npa pa ka n gona d bulu ba bi, ta pi dibe r i hor mone te sto te r on. Se la njutnya , a da tiga sub ke lomp ok : pembe rian pa ka n se har i se ka li, sehar i dua dan sehari tiga kali.
H a s i l p e n e l i t i a n m e m p e r l i h a t k a n b a h w a f r e k u e n s i a k t i v i t a s s e k s u a l p a l i n g t i n g g i t a m p a k p a d a m e n c i t y a n g d i b e r i p a k a n g o n a d b u l u b a b i , y a k n i m e n c i t y a n g y a n g d i b e r i m a k a n g o n a d b u l u b a b i d u a k a l i s e h a r i m e l a k u k a n a k t i v i t a s s e k s u a l 1 4 k a l i s e h a r i . S e d a n g k a n y a n g d i b e r i m a k a n g o n a d b u l u b a b i s e k a l i s e h a r i m e l a k u k a n a k t i v i t a s s e k s d e l a p a n k a l i s e h a r i . S e m e n t a r a i t u , p e m b e r ia n h o r m o n t e s t o t e r o n t i d a k b e r p e n g a r u h signif ika n. Tikus ja nta n ya ng dibe r i te sto t e r on ha nya be r a ktif ita s se ksua l tujuh ka li se ha r i . K a d a r h o r m o n e t e s t o t e r o n p a d a m e n c i t y a n g m e n d a p a t g o n a d b u l u b a b i s e k a l i s e h a r i , y a i t u se ba n ya k 4 5 na n ogr a m pe r li te r ( ng /m l ) , me ni ng ka t ta ja m . Se ba li kn ya , ya ng me ndapa t pa ka n dua kali se hari hanya 1,98 ng/ml dan tiga ka li hanya 1,92 ng/ml.
H a s il pe ne l i t ia n pa da pe ng u j ia n t e r ha da p k e s ub ur a n pr ia me mpe r l i ha t k a n ba h wa m e n c i t j a n t a n p e n g k o n s u m s i b u l u b a b i s e k a l i s e h a r i m e n g a l a m i p e n i n g k a t a n j u m l a h s pe r ma to z oa me n ja d i 1 4 0 j u ta pe r mi ll il i te r a ir . I ni le b ih ba n ya k da r ipa da pe ng o nsu m si tiga ka li sehari (125 juta /ml) dan dua kali sehari 10 jut a /ml ). Sementara itu , pada mencit c o n t r o l , tanpa pember ian pa ka n gonad,se banya k 50 juta per mil i liter . Denga n pembe ria n ho rmo n sa ja , h a n ya se ba n ya k 4 0 j u ta /m l . Ha si l pe ne li ti a n di si mpu l ka n ba h wa p e mbe r ia n dua kali sehari dapat menaikkan libido tikus jantan
Kata Kunci : Diadema setosum, Gonad, Rattus norvegicus, Perilaku Seksual, Kadar Testosteron
PENDAHULUAN
B u lu ba b i a ta u la nda k la u t te r ma su k sa la h s a t u k ia s E c hi n ode rma ta ya n g me m ili k i n i l a i g i z i y a n g t i n g g i n a m u n b e l u m b a n y a k d i k e n a l o l e h m a s y a r a k a t d u n i a d a n j u g a d i I none sia . Ha n ya se ba gia n ne ga r a ya ng ta hu a ka n ni la i giz inya me nge na l se ba ga i ma ka na n . T e l u r b u l u b a b i m e m i l i k i n i l a i g i z i c u k u p t i n g g i d a n m e m p u n y a i k a n d u n g a n a s a m a m i n o cu kup le ng ka p, se ba ga i pe ma cu pe r tumbuha n da n ke se ha ta n ma n usia (Whi te d k k, 1 9 8 6) . M a s ya r a k a t di n e g a r a J e p a n g , A m e r i ka S e la t a n , A me r i k a Se r i k a t , Ka na da , E r opa , C h i na m e r u pa k a n k o n s u m e n b u l u b a b i t e r b e s a r d i d u n i a ( G u n a r t o d a n S e t i a b u d i , 2 0 0 2 ) . O r a n g J e p a n g s e r i n g k a l i m e n g k o n s u m s i g o n a d b u l u b a b i d a l a m k e a d a a n s e g a r y a n g b i a s a d i s a j i k a n s e b a g a i s u s h i , s e d a n g k a n y a n g d i o l a h m e l a l u i p r o s e s p e n g g a r a m a n d a n f e r m e n t a s i m e n y e r u p a i b e n t u k p a s t a s e r i n g d i s e b u t n e r i u n i . T i n g k a t p e m a n f a a t a n d a n e k sp or b ul u ba b i ne ga r a Je pa ng ja u h le bih t in ggi diba ndi ng ka n de n ga n In do ne sia .
D i a d e m a s e t o s u m m e r u p a k a n s a t u j e n i s b u l u b a b i y a n g t e r d a p a t d i I n d o n e s i a y a n g me mp u n ya i n i la i k o n s um s i . D a r i ha s i l a na l i si s k u a li t a t if g o na d D ia de m a s e t o s u m d i k e t a h u i m e n g a n d u n g l i m a a s a m a n i m o e s e n s i a l b a g i o r a n g d e w a s a ( l i s i n , m e t i o n i n , thr e onin, valin, dan f enila la nin) dan dua a sam a mino e se nsia l bagi ana k - ana k (ar ginin da n h i s t i d in ) , j u ga d i te m u ka n a sa m a m in o e se n s ia l la i n ya i t u a sa m a s pa r ta t , a sa m glu t a ma t , g li si n, se r in . Se la in it u bu lu ba bi j uga me nga n dun g a sa m le m a k ta k je n uh ome g a 3 ya ng b e r f u ng s i u n t u k m e n u r u n k a n k a n d u n g a n k o l e s t e r o l d a l a m t u b u h m a n u s i a . B u l u b a b i j u g a k a y a k a n d u n g a n v i t a m i n A , v i t a m i n B k o m p l e k s , d a n m i n e r a l y a n g d a p a t m e n i n g k a t k a n f u ng s i o t a k da n me na mb a h j u m la h se l o t a k p a da ba l i ta ( P r i n gge n ie s , 2 0 1 1 u n p ub li s h ) . M a s y a r a k a t n e l a y a n p e s i s i r p a n t a i I n d o n e s i a m e m i l i k i m i t o s d e n g a n t e l u r a t a u g o n a d b u l u b a b i , m e r e k a s e r i n g p e r c a y a b i l a n m e n g k o n s u m s i t e l u r b u l u b a b i a k a n m e ni ng ka t ka n vi ta li ta s . Br e da sa r ka n ha l t e r sb u t ma k a pe r lu d ila k uk a n pe ne li t ia n t e nt a ng pe ngar uh gona d Diade ma se tosum te r hada p pe r ila ku se ksua l da n ka da r te st oste r o n da r a h t i kus pu tih ja nta n str a in wi s ta r .
T u j u a n p e n e l i t i a n u n t u k m e n g e t a h u i p e n g a r u h p e m b e r i a n g o n a d D i a d e m a s e t o s u m t e r h a d a p p e r i l a k u s e k s u a l t i k u s p u t i h j a n t a n y a n g m e l i p u t i f r e k u e n s i k i s s i n g v a g i n a d a n m o u n t i n g d a n s e k a l i g u s m e n g e t a h u i k a d a r t e s t o s t e r o n d a l a m d a r a h t i k u s putih ja ntan.
TODELOGI PENELITIAN
M a t e r i ya ng di g un a ka n da la m p e ne li t i a n i n i a d a l a h g o na d bu l u b a b i je ni s D i ad e ma se tosum yang dipe roleh dari pera iran Kepula uan Karimunjawa da n hewa n uji tikus putih ( Ra t t u s n o r v e g i c u s ) d i p e r o l e h d a r i F a k u l t a s F a r m a s i U G M Y o g y a k a r t a , y a n g j a n t a n be r umur 3 bula n se da ngka n ya ng be tina ber umur 2 bulan.
S a mp e l D i ade ma s e to s u m d i k o le k s i d a r i p e r a i r a n Ka r i m u nj a w a pa da k e da la ma n k u r a n g l e b i h 1 , 5 s e j u m l a h 3 1 2 e k o r . S a m p e l d i d i j e m u r d i b a w a h t e r i k m a t a h a r i s e ca r a t i d a k l a n g s u n g s e l a m a 4 h a r i s a m p a i k e r i n g d a n s e l a n j u t n y a s a m p e l d i b l e n d e r u n t u k d i j a d i k a n t e p u n g d a n d i e k s t r a s i . P r o s e s e k s t r a k s i d i l a k u k a n s e c a r a m a n u a l , y a i t u d e n g a n p e r e n d a m a n s a m p e l g o n a d s e l a m 2 4 j a m , k e m u d i a n d i s a r i n g d e n g a n m e n g g u n a k a n k e r t a s s a r i n g d e n g a n u k u r a n p o r o s i t a s 0 , 5 m i k r o n m e t e r d a n f i l t r a t d i k u k u s d e n g a n t e m p e r a t u r d i ba w a h 4 0 °C s a m p a i s e m u a s a m p e l k e r i n g . S e l a n j u t n y a e k s t r a k s i s a mpe l d i ma s u k ka n k e da la m k a p s ul da n t i a p k a p s u l be r k a pa s i t a s 0 . 5 gr a m . H e wa n u ji da la m pe ne l i tia n i ni ya i tu t i ku s p u ti h ( Ra tt u s n o r ve g i c u s) se b a n ya k 1 2 e k or ja n ta n da n 2 0 e k or be ti na , t i kus pu t ih j a n ta n d ipe r la ku ka n 1 e k or pa da 1 k a n da ng . k a r e n a s i f a t p e j a n t a n y a n g s a n g a t a g r e s i f d a n m u d a h s e k a l i m e n y e r a n g p e j a n t a n ta i nnya a pa bila suda h pe r na h me la ku ka n kopu la si de nga n ti ku s be t ina , se da ng ka n tik us p u t i h be t i na di pe r l a k u ka n 4 e k o r d a l a m 1 k a n da ng k a r e na s if a t t i ku s b e t in a ya ng t i da k
s a t i n g
m e n y e r a ng . Se t ia p ka nd a n g ba l k t i k u s p u t ih j a n t a n ma u pu n b e t in a di be r la k u k a n l t e m p a t m a k a n d a n 1 t e m p a t m i n u m .D u a e k o r t i k u s p u t i h j a n t a n d i b e r i k a n l x s e h a r i p a d a w a k t u p a g i h a r i ( p k l 1 0 . 0 0 - 1 1. 00 ) de nga n pa ka n g ona d b ulu ba bi do sis to ta l 0 .5 gr , 2 e k or ti ku s pu tih ja n ta n d ibe r i ka n 2 x se ha r i pa da wa k tu pa g i ha r i (p k l 1 0. 0 0 s /d 1 1 . 0 0 ) da n s or e ha r i ( p k l 1 6 . 3 0 s i c ! 1 7 . 3 0 ) d e n g a n d o s i s t o t a l 1 g r , d a n 2 e k o r t i k u s p u t i h j a n t a n d i b e r i k a n 3 x s e h a r i p a da wa k tu pa gi ha r i ( p k l 1 0. 0 0 s / d 1 1. 0 0 ) , s or e ha r i ( p kI 1 6 . 30 s / d 1 7 .3 0 ) , da n ma la m ha ri (pkl 22.00 s/d 23.00) de nga n dosis tota l 1.5 gr .
P e n g a m a t a n d i l a k u k a n s e c a r a t i d a k l a n g s u n g y a k n i d i r e k a m m e n g u n a k a n 1 h a n d y c a m d a n 1 d i g i c a m ( A l m e i d a e t a l . , 2 0 0 0 ) . S e b e l u m p r o s e s p e n g a m a t a n , d i l a k u k a n p e m i n d a ha n 2 e k o r t i k u s b e t i n a s e c a r a a ca k k e d a l a m k a n d a n g t i k u s j a n t a n s e t e l a h d i b e r i m a k a n b e r u p a p e l e t b e r c a m p u r e k s t r a k g o n a d D i o d e m a s e t o s u m , k e m u d i a n d i l a k u k a n p e r e k a m a n 1 j a m s e t e l a h d i b e r i p a k a n m a u p u n t i k u s p u t i h y a n g d i b e r i h o r m o n p a d a d o s i s 4 2 p g / 1 0 0 g r b e r a t b a d a n ( N a i n g g o l a n d a n S i m a n j u n t a k , 2 0 0 5 ) .
P e mbe r ia n hor m on dila ku ka n le wa t or a l (pe ny onde a n ) pa da s or e ha r i. Se suda h p e r e k a m a n , 2 e k o r t i k u s p u t i h b e t i n a d i a m b i l d a r i t i a p k a n d a n g t i k u s p u t i h j a n t a n d a n di ke mba li ka n ke ka nda ng t ik us pu tih be tina se pe r ti se mu la . Dia ma ti ting ka h la k u s e k s u a l ( k i s s i n g v a g i n a d a n m o u n t i n g ) 1 0 e k o r t i k u s p u t i h j a n t a n t e r h a d a p b e t i n a se la ma 30 me ni t (Alme ida e t al. , 20 0 0) .
A n a l i s i s p e n g a m b i l a n d a r a h d i l a k u k a n m e n g g u n a k a n h e m a t o k r i t t u b e d a n d i m a s u k k a n p a d a v e n a o r b i t a l i s y a n g t e r l e t a k p a d a u j u n g m a t a . S e s e g e r a m u n g k i n d a r a h m e n g a l i r k e l u a r d a r i v e n a o r b i t a l i s y a n g t e r l e t a k d i u j u n g m a t a d a n l a n g s u n g d i t a m p u n g d i t a b u n g r e a k s i s e b a n y a k 2 m l . D a r a h d i b i a r k a n b e r a d a d a l a m t a b u n g r e a k s i s e l a m a 3 0 m e n i t . S e t e l a h i t u d a r a h d i s e n t r i f u g e s e l a m a 1 5 m e n i t d e n g a n k e c e p a t a n 1 5 0 0 r p m . S e r u m d i p i n d a h k a n d e n g a n m e n g g u n a k a n m i k r o p i p e t k e d a l a m t a b u n g e p p e n d o r f s e c a r a h a t i - h a t i s u p a y a t i d a k t e r j a d i h e m o l i s i s . T a b u n g e p p e n d o r f d i t u t u p j i k a s e r u m s u d a h m e n c a p a i 2 m l d a n d i b e r i l a b e l k e t e r a n g a n t i a p p e r l a k u a n t e r h a d a p t i k u s p u t i h j a n t a n y a n g b e r s a n g k u t a n . T a b u n g e p p e n d o r f d i m a s u k k a n k e t e r m o s d i s e r t a i d e n g a n e s b a t u u n t u k m e n j a g a a g a r s u h u d a l a m t e r m o s t e t a p d i n g i n d a n m e n g h i n d a r i r u s a k n y a s e r u m d a r a h t i k u s p u t i h . S e l a n j u t n y a s a m p e l s e r u m d a r a h s e b e l u m d i a n a l i s i s h a r u s d i p e r h a t i k a n f a k t o r - f a k t o r h e m o l i s i s , l i p e r n i a , d a n b i l i r u b i n e m i a . D i a n j u r k a n u n t u k m e m v a l i d a s i t a b u n g s a m p e l s e b e l u m d i g u n a k a n k a r e n a b e b e r a p a z a t d a p a t m e n g g a n g g u h a s i l t e s , k e m u d i a n d i t a m b a h k a n e n z i m i m m u n o a s s a y . A n a l i s i s k a d a r t e s t o s t e r o n d a r a h i n i m e n g g u n a k a n m e t o d e S o l i d P h a s e R e c e p t a b l e ( S P R ) . H a s i l s e c a r a o t o m a t i s d i h i t u n g d e n g a n i n s t r u m e n m e n g g u n a k a n k u r v a k a l i b r a si d a n d i n y a t a k a n d a l a m s a t u a n n g / m l .
HASIL DAN PEMBAHASAN Hasil
Ha sil pe ne litia n me nunjukka n pe mbe r ia n pa ka n gona d Diadema se tosum te r ha da p per il a ku kissing vag ina pa da tikus pe mbe r ia n pa ka n me nga ndung gonad bulu babi 2x/ha ri me r upa ka n ha sil ki s sing v ag ina ya ng te r t inggi ( 2 1x ) diba ndingka n pe r la k ua n la inn ya ya i tu 1 x / h a r i ( 1 1 x ) , 3 x / h a r i ( 1 4 x ) , p e r l a k u a n h o r m o n t e s t o t e r o n ( 1 3 x ) d a n p e r l a k u a n k o n t r o l ( 1 6 x ) , t e r u t a m a p a d a h a r i k e - 2 s a m p a i h a r i k e - 4 . P a d a h a r i k e - 4 t a m p a k b a h wa k i s s i n g v a g i n a m e n c a p a i 2 1 x , s e d a n g k a n t e r t i n g g i l a i n n y a : h o r m o n ( 1 3 x ) p a d a h a r i k e - 5 ,
k e - 5 d e n g a n f r e k u e n s i 1 0 k a l i t e r s a j i p a d a G a m b a r 2 . P a d a h a r i k e - 1 t i k u s k o n t r o l m e l a k u k a n p e r i l a k u m o u n t i n g s e b a n y a k 3 x , s e d a n g k a n p e r l a k u a n 3 x / h a r i d a n h o r m o n h a n y a l x , 1 x / h a r i d a n p e r l a k u a n 2 x / h a r i m e m p e r l i h a t k a n p e r i l a k u m o u n t i n g d i m u l a i h a r i ke - 4 (lx). P e n g a r u h p e m b e r i a n g o n a d D i ad e m a s e t o s u m t e r h a da p k a d a r t e s t o s t e r o n d a r a h t i k u s p u t i h j a n t a n d i t u n j u k k a n p a d a G a m b a r 3 . G a m b a r 3 . P e n ga r u h pe m b e r i a n p a k a n go n a d D i a d e m a s e t o s u m t e r h a da p k a d a r t e s t o s t e r o n d a r a h t i k u s p u t i h j a n t a n p a d a m i n g g u p e r t a ma d a n k e d u a H a s i l p e n e l i t i a n m e m p e r l i h a t k a n b a h w a k a d a r t e s t o s t e r o n p a d a p e r l a k u a n 1 x / h a r d a n 3 x / h a r i u n t u k m i n g g u p e r t a m a l e b ih t i n g g i d i b a n d i n g k a n m i n g g u k e d u a , s e d a n g k a n p e r l a k u a n 2 x / h a r i u n t u k m i n g g u p e r t a m a l e b i h r e n d a h d i b a n d i n g k a n m i n g g u k e d u a . P e r l a k u a n i x / h a r i m e m i l i k i k a d a r t e s t o s t e r o n t e r t i n g g i ( 5 . 8 4 n g / m L d a n 3 . 0 9 n g / m L d a r ip a da pe mb e r ia n 2 x / ha r i ( 1 . 1 7 n g / m L d a n 2 . 7 9 n g / m L ) , 3 x / ha r i ( 2 . 1 2 n g / m L d a n 1 . 7 2 n g / m L ) , d a n k o n t r o l ( 3 . 3 4 n g / m L d a n 2 . 4 3 n g / m L ) . P e r l a k u a n h o r m o n m e m i l i k i k a d a r t e s t o s t e r o n y a n g p a l i n g t i n g g i y a i t u 6 . 4 8 n g / m l p a d a m i n g g u p e r t a m a d a n 3 . 4 4 n g / m L p a d a m i n g g u k e d u a , s e d a n g k a n k a d a r t e s t o s t e r o n p a l i n g r e n d a h t e r j a d i p a d a p e r l a k u a n 2 x / h a r i ( 1 . 1 7 n g / m l p a d a m i n g g u p e r t a m a ) d a n p e r l a k u a n 3 x / h a r i ( 1 . 7 2 n g / m L p a d a m i n g g u k e d u a ) s e p e r t i y a n g t e r t e r a p a da G a m b a r 3 .
Pembahasan
P a d a p e r l a k u a n 2 x / h a r i m e m i l i k i f r e k u e n s i k i s s i n g v a g i n a t e r t i n g g i y a i t u s e b a n y a k 2 1 x d i b a n d i n g k a n d e n g a n p e r l a k u a n h o r m o n s e b a n y a k 1 4 x . H a l i n i j e l a s t a m p a k b a h w a pe mbe ri a n g ona d D i ade ma se to s um ber pe nga r uh pa da pe r i la ku ki ssi n g v ag in a, te r u ta ma p a d a p e r l a k u a n 2 x / h a r i d i b a n d i n g k a n d e n g a n p e r l a k u a n h o r m o n . D i d u g a b a h w a p a d a g o n a d D i a d e m a s e t o s u m m e n g a n d u n g s e n y a w a a k t i f t e r u t a m a m i n e r a l y a n g m e m p e n g a r u h i l i b i d o t i k u s p u t i h j a n t a n . M e n u r u t p e n g u j i a n y a n g d i l a k u k a n d a r i pe ne l i ti an se be lumn ya , ka ndunga n mine r a l ya ng te r da pa t pa da gona d D i ad em a s et os um yai tu ter diri dar i besi (Fe ) se ba nya k 8,2 mgr /100 gr ; se ng (Zn) se banya k 4,9 mgr /100 gr ; se l e ni um (Sn) se ba nya k 6,3 mgr / 10 0 gr (Sa putr a , 200 9). Mine r a l ya ng te r ka ndung da la m gon ad D i a d e m a s e t o s u m d a p a t m e m p e n g a r u h i k a n d u n g a n t e s t o s t e r o n , t e r u t a m a s e n g d a n s e l e n i u m . S e n g d a n S e l e n i u m i n i d a p a t m e r a n g s a n g t u b u h u n t u k m e m p r o d u k s i h o r m o n t e s t o s t e r o n d e n g a n m e m b e r i k a n s i n y a l k e p a d a a d r e n a l c o r t e x ( b a g i a n l u a r k e l e n j a r g i n j a l ) d a n t e s t i c l e s e b a g a i d a p u r p r o d u k s i h o r m o n t e s t o s t e r o n u n t u k e r e n i n g k a t k a n p r o d u k s i n y a . M e n u r u t B r o w n ( 1 9 9 9 ) m e n y a t a k a n b a h w a p a d a s e m u a w e s i e s b i n a t a n g j a n t a n y a n g d i t e l i t i , p e r k e m b a n g a n d a n p e m e l i h a r a a n p e r i l a k u a g r e s i f d a n p e r il a k u s e k s ua l m e m bu t u h k a n t e s to s t e r o n . P a da p e m be r i a n g o na d bu l u b a b i 2 x / h a r i d idu ga d o si s ya n g te pa t d iba ndi ng ka n pe mbe r ia n l x /ha r i ma upu n 3 x /ha r i d ima n a tida k k e k u r a n g a n m a u p u n k e l e b i h a n m i n e r a l . S e p e r t i y a n g d i k a t a k a n ( S u n i t a , 2 0 0 0 ) b a h w a k e k u r a n g a n S e n g m e n y e b a b k a n g a n g g u a n p e r t u m b u h a n d a n k e m a t a n g a n s e k s u a l , ga ngg ua n f u ng si pe n ce r na a n , ga ngg ua n f ung s i pa n kr e a s, ga n ggua n f un gs i ke ke ba la n , da n d a p a t m e n y e b a b k a n p e n u r u n a n k a d a r t e s t o s t e r o n d i u s i a l a n j u t . K e k u r a n g a n s e n g y a n g k r o n i s m e n g g a n g g u s i s t e m s a r a f d a n f u n g s i o t a k . S e d a n g k a n k e l e b i h a n s e n g d a p a t menyebabkan degenerasi otot jantung, metabolisme kolesterol, dosis berlebih 2 gram a t a u l e b i h d a p a t m e n y e b a b k a n m u n t a h , d i a r e , d e m a m , g a n g g u a n r e p r o d u k s i , d a n m e n y e b a b k a n k e r a c u n a n ( L e h n i n g e r , 1 9 8 2 ) . M e n u r u t L i n d e r ( 1 9 8 5 ) , s a l a h s a t u m i n e r a l y a n g m e n g g a n g g u d a l a m a l a t r e p r o d u k s i b i l a d i k o n s u m s i s e c a r a b e r l e b i h a d a l a h z a t s e n g , k a r e n a a k a n m e n y e b a b k a n k e r a c u n a n a n d a n p e r k e m b a ng a n a l a t k e l a m i n y a n g t i d a k n o r m a l . M e n u r u t S u n i t a ( 2 0 0 1 ) , j i k a k e l e b i h a n m e n g k o n s u m s i z a t s e n g m e n y e b a b k a n g a n g g u a n p e r t u m b u h a n d a n k e m a t a n g a n s e k s u a l p a d a o r g a n r e p r o d u k s i , f u n g s i p e n c e r n a a n , g a n g g u a n f u n g s i p a n k r e a s d a n g a n g g u a n f u n g s i k e k e b a l a n , b i l a m e n g k o n s u m s i s e n g l e b i h d a r i 9 m g . S e b a g i a n b e s a r z a t s e n g t e r d a p a t d a l a m m e t a b o l i s m , z a t s e n g s a n g a t d i b u t u h k a n d a l a m h a m p i r s e m u a a s p e k m e t a b o l i s m e s e l u l e r . K a j i a n b e b e r a p a h a s i l p e n e l i t i a n p a d a h e w a n p e r c o b a a n m e n u n j u k k a n b a h w a s e n g b e r s i f a t e s e n s i a l u n t u k s i n t e s i s D N A o l e h s e l - s e l m a m a l i a .
M i n e r a l s e ng d a n s e le n i u m m e m a i n k a n s a t u p e r a n p e n t i n g f u n g s i d a n k e r j a h o r m o n p a d a p e r t u m b u h a n t e s t i c u l a r , p e n g e m b a n g a n d a r i t u b u l u s s e m i n i f e r o u s , s p e r m a t o g e n e s i s , t e s t i c u l a r s t e r i o d o g e n s i s , m e t a b o l i s m e k e l e n j a r a n d r o g e n , d a n i n t e r a k s i d e n g a n s e l y a n g p e k a r a n g s a n g a n t e r h a d a p h or mo n s te r oid. M e n u r u t B e h n e ( 2 0 0 9 ) , s e l e n i u m a d a l a h s a l a h s a t u m i n e r a l p e n t i n g d i d a l a m s e l s e r t o l i y a n g m e m b a n t u d a l a m m e r a n g s a n g k e r j a h o r m o n . S e l e n i u m a d a l a h s u a t u k o m p o n e n d a r i e n z i m d e i o d i n a s e , y a n g b e r p e r a n d a l a m k e n d a l i t e k a n a n o k s i d a t i f d i k e l e n j a r a n d r o g e n y a n g m e n g h a s i l k a n L H , F S H , d a n t e s t o s t e r o n s e b a g a i s u a t u k o m p o n e n p e r o k s i d a s e g l u t a t i o n . H a s i l p e n e l i t i a n i n i s e j a l a n d e n g a n p e n e l i t i a n R o b b i n s ( 1 9 9 6 ) y a n g m e n u n j u k k a n , b a h w a s e m a k i n t i n g g i h o r m o n t e s t o s t e r o n d a l a m t u b u h , s e m a k i n t i n g g i P u l a l i b i d o . A k a n t e t a p i a p a b i l a k o n s e n t r a s i h o r m o n t e s t o s t e r o n s u d a h m e n c a p a i t i t i k t e r t e n t u , m a k a r e s p o n n y a j u s t r u a k a n m e n u r u n . P e r i l a k u k i s s i n g v a g i n a p a d a k o n t r o l m e n u n j u k k a n j u m l a h p e r l a k u a n y a n g b e r v a r i a s i d a r i h a r i k e h a r i . H a l i n i m e n u n j u k k a n b a h w a t i d a k h a n y a f a k t o r l i n g k u n g a n m a u p u n m a k a n a n d a n p e n g a t u r a n h o r m o n y a n g d a p a t m e m p e n g a r u h i p e r i l a k u s e k s u a l t e t a p i f a k t o r i n t e r n a l s e p e r t i k o n d i s i b a d a n d a n k o n d i s i f i s i o l o g i j u g a m e m p e n g a r u h i p e r i l a k u s e k s ua l ( Ha f e z , 1 9 8 7 ) . P e r i l a k u s e k s u a l t i k u s d i p e n g a r u h i o l e h b e b e r a p a f a k t o r y a i t u f a k t o r k o n d i s l i n g k u n g a n a t a u f a k t o r d a r i l u a r s e p e r t i s u a r a , d i e t , p e n c a h a y a a n , k e r a p a t a n p o p u l a s i f a k t o r t i n g k a h l a k u p a s a n g a n ( p h e r o m o n ) , d a n f a k t o r h o r m o n ( a n d r o g e n / t e s t o s t e r o n ) . P a d a p e n e l i t i a n i n i f a k t o r l i n g k u n g a n d i b u a t s a m a u n t u k s e m u a p e r l a k u a n , s e h i n g g a d i h a r a p k a n r e s p o n y a n g a d a h a n y a l a h p e n g a r u h d a r i a d a n y a h o r m o n t e s t o s t e r o n d a r k a n d u n g a n m i n e r a l s e r t a s e n y a w a a k t i f y a n g t e r d a p a t p a d a g o n a d D i a d e m a s e t o s u m . P e r i l a k u m o u n t i n g t e r n y a t a t i d a k m e m p e r l i h a t k a n p e n g a r u h y a n g b e r a r t i p a d a p e r i l a k u 1 x / h a r i , 2 x / h a r i , 3 x / h a r i m a u p u n h o r m o n . P e r i l a k u m o u n t i n g t e r t i n g g i m a l a h a n t e r j a d i p a d a t i k u s k o n t r o l . H a s i l p e n e l i t i a n i n i m e m p e r l i h a t k a n b a h w a p e m b e r i a n g o n a d D i a d e m a s e t o s u m t i d a k b e r p e n g a r u h t e r h a d a p p e r i l a k u m o u n t i n g , p e r i l a k u m o u n t i n g i n b e l u m t e n t u d i s e r t a i d e n g a n a d a n y a k o p u l a s i , b i s a s a j a h a n y a g e r a k a n t i k u s j a n t a r me n i n d i h t i k u s b e t i n a . P a d a d a sa r n y a b a h wa t i k u s p u t i h j a n t a n s e r i n g m e l a k u k a n p e r i l a k u m o u n t i n g w a l a u p u n p a d a a w a l w a k t u p e l a k s a n a a n p e n e l i t i a n j a r a n g s e k a l i m e l a k u k a n mounting. H a l i n i t i d a k b i s a d i j a d i k a n d u g a a n b a h w a p e m b e r i a n g o n a d Diadema setosum b e r p e n g a r u h p a d a p e r i l a k u m o u n t i ng t e t a p i j u s t r u b e r p e n g a r u h p a d a p e r i l a k u k i s s in g i regi na. P e r i l a k u m o u n tin g m e r u p a k a n g e r a k a n t i k u s p u t i h j a n t a n m e n i n d i h t i k u s p u t i h b e r i n a d i m a n a f a k t o r e k s t e r n a l d a n i n t e r n a l s a n g a t l a h b e r p e n g a r u h .
H a s i l p e n e l i t i a n m e n u n j u k k a n b a h w a p a d a m i n g g u p e r t a m a k a d a r t e s t o s t e r o n tertinggi terdapat p e r l a k u a n l x / h a r i s e d a n g k a n k a d a r t e s t o s t e r o n t e r e n d a h t e r d a p a t p a d a per ia kua n 2x/ha ri dan 3 x / h a r i . P a d a m i n g g u k e d u a k a d a r t e s t o s t e r o n t e r t i n g g i t e r d a p a t p e r i a k u a n l x / h a r i s e d a n g k a n k a d a r t e s t o s t e r o n t e r e n d a h t e r d a p a t p a d a p e r l a k u a n k u h a r i . K a d a r t e s t o s t e r o n t i k u s p u t i h j a n t a n y a n g s e n g a j a d i b e r i h o r m o n m e s t e r o l o n j a u h k e e i h t i n g g i d a r i p a d a t i k u s p u t i h j a n t a n b a i k y a n g d i b e r i p a k a n g o n a d D iadema se t osum p a d a b e r b a g a i d o s i s m a u p u n t i k u s k o n t r o l . U n t u k t i k u s j a n t a n y a n g s e n g a j a d i b e r i h o r m o n m e s t e r o l o n m e m i l i k i k a d a r t e s t o s t e r o n y a n g p a l i n g t i n g g i d i d u g a k a r e n a h o r m o n m e s t e r o l o n i n i s u d a h m e n g a n d u n g s e n y a w a a k t i f y a n g s e n g a j a d a p a t m e n i n g k a t k a n p r o d u k s i t e s t o s t e r o n d a l a m t e s t i s , s e h i n g g a m a m p u m e n i n g k a t k a n a k t i v i t a s s e l - s e l leydig y a n g t e r d a p a t d i d a l a m t e s t i s d a n me naikka n k a d a r h o r m o n t e s t o s t e r o n d a l a m d a r a h . S e l leydig b e r f u n g s i s e b a g a i p e n g h a s i l t e s t o s t e r o n d a n t u b u l i s e m i n i f e r i y a n g b e r f u n g s i s e b a g a i t e m p a t t e r b e n t u k n y a soe f r ma toge ne sis. T e s t o s t e r o n y a n g d i h a s i l k a n t e r s e b u t a k a n b e k e r j a m e n s t i m u l a s i t a h a p a k h i r s p e r m a t o g e n e s i s , m e m p e r p a n j a n g h i d u p s p e r m a p a d a e p i d i d i m a l , m e n i n g k a t k a n pertumbuhan d a n p e r k e m b a n g a n o r g a n - o r g a n s e p e r t i p r o s t a t , k e l e n j a r v a s i k u l e r , v a s de f e r e n s , p e n i s , d a n s c r o t u m . S e l a i n i t u t e s t o s t e r o n j u g a m a s u k k e d a l a m a l i r a n d a r a h yang a k a n b e r f u n g s i m e n g a t u r p e r t u m b u h a n k a r a k t e r i s t i k s e k s u a l s e k u n d e r d a n l i b i d o (Katzung, 2 0 01 ; P a ka r a ine n dk k, 2 0 05 ; R e e ve s, 1 9 8 7 ). P e r l a k u a n h o r m o n m e s t e r o l o n d a p a t m e n i n g k a t k a n l i b i d o d a n d a p a t m e n e k a n per a ga r uh d a r i l i n g k u n g a n , s e h i n g g a p e n g a r u h h o r m o n m e s t e r o l o n l e b i h d o m i n a n ( B a r r e t , 2 0 0 5 ) . T i n g g i n y a k a d a r t e s t o s t e r o n t i d a k m e m p e n g a r u h i m e n i n g k a t n y a p e r i l a k u s e k s u a l k a r e n a t e s t o s t e r o n s e d i k i t m e m b e r i k a n p e n i n g k a t a n p a d a l i b i d o j a n t a n , n a m u n hal i ni t i d a k a k a n m e n g u b a h k e c e n d e r u n g a n p e r i l a k u s e k s u a l n y a ( L e e , 1 9 9 0 ) . H a l i n i m e n u n j u k k a n b a h w a t i d a k h a n y a f a k t o r l i n g k u n g a n m a u p u n m a k a n a n d a n p e n g a t u r a n h o r m o n y a n g d a p a t m e m p e n g a r u h i p e r i l a k u s e k s u a l t e t a p i f a k t o r i n t e r n a l s e p e r t i k o n d i s i b a d a n d a n k o n d i s i f i s i o l o g i j u g a m e m p e n g a r u h i p e r i l a k u s e k s u a l ( H a f e z , 1 9 8 7 ) . KESIMPULAN D a r i p e ne l i t i a n d a pa t d i s i m p u l k a n b a hw a : p e m b e r i a n g o n a d D i a d em a s e t o s u m 2 x / h a r i b e r p e n g a r u h p a d a p e r i l a k u k i s s i n g v a g i n a t i k u s p u t i h j a n t a n d a n p e m b e r i a n g o n a d D i a d e m a s e t o s u m 1 x / h a r i d a p a t m e n i n g k a t k a n k a d a r t e s t o s t e r o n d a r a h t i k u s p u t i h ja ntan.
DAFTAR PUSTAKA B a r r e t t , G . M . , B a r d i , M . , G u i l l e n , A . K . Z . , M o r i , A . , a n d S h i m i z u , K . 2 0 0 5 . R e g u l a t i o n o f s e x u a l b e h a v i o r i n m a l e m a c a q u e s b y s e x s t e r o i d m o d u l a t i o n o r t h e s e r o t o n e r g i c s y s t e m . E x p e r i m e n t a l P h y s i o l o g y 9 1 ( 2 ) : 4 4 5 - 4 5 6 . B r o w n , G . R . a n d D i x s o n , A . F . 1 9 9 9 . I n v e s t i g a t i o n o f t h e r o l e o f p o s t n a t a l t e s t o s t e r o n e i n t h e e x p r e s s i o n o f s e x d i f f e r e n c e s i n b e h a v i o r i n i n f a n t r h e s u s m a c a q u e s ( M a c a c a m u l a t t a ) . H o r m o n e s a n d B e h a v i o r 3 5 : 1 8 6 -1 9 4 .
G una r t o a nd Se ta bud i, E. 2 0 0 2. P e r ke mba nga n G ona d Bu lu Ba bi ( Trip neu s te s gra t il la ) d i K e p u l a u a n S p e r m o n d e , S u l a w e s i S e l a t a n . J a k a r t a , B a d a n R i s e t K e l a u t a n d a n P e r i k a n a n , D e p a r t e m e n K e l a u t a n d a n P e r i k a n a n . H a f e z E S E . 1 9 8 7 . R e p r o d u c t i o n i n F a r m A n i m a l s . P h i l a d e lp h i a : L e a a n d F e b i g e r . K a t z u n g , B . G . 2 0 0 1 . F a r m a k o l o g i d a s a r d a n k l i n i k . S j a b a n a , D . ( p e n e r j e m a h ) . J a k a r t a : P e n e r b i t S a l e m b a M e d i k a . T e r j e m a h a n d a r i : B a s i c a n d C l i n i c a l P h a r m a c o l o g y ( 8 " ed). L e e , S . 1 9 9 0 . U l t r a s t u c t u r a i E f f e c t s o f T e s t o s t e r o n e o n E p i p h y s e a l C a r t i l a g e . D e p a r t m e n t o f P a t h o l o g y , V a n d e r b i l t U n i v e r s i t y , S c h o o l o f M e d i c i n e , V e t e r a n s A d m i n i s t r a t i o n H o s p i t a l , a n d M e n h a r r y M e d i c a l C o l l e g e , N a s h v i l l e , T e n n e s s e e . L e h n i n g e r , A . L . 1 9 8 2 . P r i n c i p l e s o f B i o c h e m i s t r y . U S A : W o r t h P u b l i s h e r s \ L i n d e r , M . C . 1 9 8 5 . N u t r i t i o n a l b i o c h e m i s t e r y a n d M e t a b o l i s m . E l s e v i e r s c i e n c e p u b l i s h i n g C o m pa n y , I n c , Fu l le r t o n, 7 8 1 p . P a k a r a i n e n , T . , Z h a n g , F . P . , M a k e l a , S . , P o u t a n e n , M . , a n d H u h t a n i e m i , I , 2 0 0 5 . T e s t o s t e r o n e r e p l a c e m e n t t h e r a p y i n d u c e s s p e r m a t o g e n e s i s a n d p a r t i a l l y r e s t o r e s f e r t i l i t y i n lu t e in i z in g h or m o ne r e c e p t o r k n o c k o u t mi ce . E n d oc r i n o l og y 1 4 6 ( 2 ) : 5 9 6 - 606. P r i n g g e n i e s . D . 2 0 0 1 . M a n f a a t G o n a d b u i u b a b i u n t u k k e s e h a t a n . L a p o r a n p e n e l i t i a m a n di r i . M a t e r i k u l i a h : b a h a n H a y a t i l a u t . J u r u s a n I l m u K e l a u t a n , F a k u l t a s P e r i k a n a da n I lm u k e l a u ta n . 2 2 . P . R e e v e s , J . J . 1 9 8 7 . E n d o c r i n o l o g y o f r e p r o d u c t i o n d i d a l a m h a f e z , E S E . 1 9 8 7 . R e p r o d uc : 1 3 i n i n f a r m a n im a l s . P hi la de lph i a : L e a a n d F e b ig e r . R o b b i n s , A . 1 9 9 6 . A n d r o g e n s a n d m a l e s e x u a l b e h a v i o r . T r e n d s E n d o c i i n o l M e t a b 7 : 3 4 5 - 359. S a p u t r a , E . 2 0 0 9 . P e n g a r u h G o n a d B u l u B a b i ( D i a d e m a S e t o s u m ) T e r h a d a p K u a n t i t a s S p e r m a t o z o a M e n c i t M u s M u s c u l u s [ S k r i p s i i . S e m a r a n g . F a k u l t a s P e r i k a n a n d a n I l m u K e l a u t a n , U n i v e r s i t a s D i p o n e g o r o . S u n i t a , A . 2 0 0 0 . P e n u n t u n D i e t . E d i s i B a r u h a l 1 7 - 2 6 .