, H O K O T , A M E
T ALURDANLATARDALAMNOVELPERTEMUAN I
T A H A U
D KARYANH .DIN IDALAMKAJIANSTRUKTURAL
I S P I R K S
n a k u j a i
D untukMemenuh iSalahSatuSyara t n a k i d i d n e P a n a jr a S r a l e G h e l o r e p m e M
h a r e a D n a d , a i s e n o d n I a rt s a S , a s a h a B n a k i d i d n e P i d u t S m a r g o r P
i
DsusunOleh: h i s g n i n a y t e S a n i L
1 8 0 4 2 2 1 6 0
I D U T S M A R G O R
P PENDIDIKANBAHASA ,SASTRAI NDONESIA, DANDAERAH I
N E S N A D A S A H A B N A K I D I D N E P N A S U R U J
N A K I D I D N E P U M L I N A D N A U R U G E K S A T L U K A F
A M R A H D A T A N A S S A T I S R E V I N U
A T R A K A Y G O Y
i
, H O K O T , A M E
T ALURDANLATARDALAMNOVELPERTEMUAN I
T A H A U
D KARYANH .DIN IDALAMKAJIANSTRUKTURAL
I S P I R K S
n a k u j a i
D untukMemenuh iSalahSatuSyara t n a k i d i d n e P a n a jr a S r a l e G h e l o r e p m e M
h a r e a D n a d , a i s e n o d n I a rt s a S , a s a h a B n a k i d i d n e P i d u t S m a r g o r P
: h e l O n u s u s i D
h i s g n i n a y t e S a n i
L
1 8 0 4 2 2 1 6 0
I D U T S M A R G O R
P PENDIDIKANBAHASA ,SASTRAI NDONESIA, DANDAERAH I
N E S N A D A S A H A B N A K I D I D N E P N A S U R U J
N A K I D I D N E P U M L I N A D N A U R U G E K S A T L U K A F
A M R A H D A T A N A S S A T I S R E V I N U
A T R A K A Y G O Y
ii
v i
O M TO
Mintalahmakaakan dibeirkankepadamu ,carliahmakakamuakanmendapat , g n a y g n a r o p a it e s a n e r a K . u m i g a b n a k a k u b i d n a k a u t n i p a k a m h a l k o t o k
p a it e s n a d t a p a d n e m , ir a c n e m g n a y g n a r o p a it e s n a d a m ir e n e m , a t n i m e m
7 : 7 s u it a M ( n a k a k u b i d u t n i p a y n i g a b , k o t e g n e m g n a y g n a r
v
N A H A B M E S R E P
n i n a s il u
T is ayapersembahkankepada :
BapakBapakMatro Pawriodan I buSainemyang t elah membeirkankasih s il u n e p a d a p e k t a g n a m e s n a d n a g n o r o d , u t s e r a o d , n a it a h r e p , g n a y a s
.i n i i s p ir k s a y n i a s e l e s a g g n i h
Yohane sSunatro ,Nikolau sSujanto ,Yuilana Sr iYuilait ,Agne sIsitani , k
a k a k o t n a y r a H s u d r a n o e L , o n o y r a H s u e m o r o
B -kakakku yang selalu
i v
A Y R A K N A I L S A E K N A A T A Y N R E P
k a d it i n i s il u t a y a s g n a y i s p ir k s a w h a b a y n h u g g n u s e s n a g n e d n a k a t a y n e m a y a S
n a i g a b u a t a a y r a k t a u m e
m karya orang lain ,kecual iyang disebutkan dalam .
h a i m li a y r a k a n a m i a g a b e s , h a i m li r a tf a d n a d n a p it u k
Yogyakatra, 4 Januar i2012
ii v
N A U J U T E S R E P N A A T A Y N R E P R A B M E L
S I M E D A K A N A G N I T N E P E K K U T N U H A I M L I A Y R A K I S A K I L B U P
g n a
Y betrandat angand ibawahi n,is ayamahasiswaUiverstia sSanataDharma: a
m a
N :Linas etyaningsih a
w s i s a h a M r o m o
N :061224081
n a a k a t s u p r e P a d a p e k n a k ir e b m e m a y a s , n a u h a t e g n e p u m li n a g n a b m e g n e p i m e D
u d u jr e b a y a s h a i m li a y r a k a tr a k a y g o Y a m r a h D a t a n a S s a ti s r e v i n
U :l
L E V O N M A L A D R A T A L N A D , R U L A , H O K O T , A M E
T PERTEMUAN
I T A H A U
D KARYANH .DIN IDALAMKAJIANSTRUKTURAL.
n a k ir e b m e m a y a s , n a i k i m e d n a g n e D . ) a d a a li b ( n a k u lr e p i d g n a y t a k g n a r e p a tr e s e B
, n a p m i y n e m k u t n u k a h a m r a h D a t a n a S s a ti s r e v i n U n a a k a t s u p r e P a d a p e k
il a g n e
m hkan dalam bentuk pangkalan data ,mendist irbusikan secarat erbatas ,dan a p n a t ,s i m e d a k a n a g n it n e p e k k u t n u n i a l a i d e m u a t a t e n r e t n i i d n a k i s a k il b u p m e m
a y a s a d a p e k i tl a y o r n a k ir e b m e m n u p u a m , a y a s i r a d n ij i a t n i m e
m selama tetap
i a g a b e s a y a s a m a n n a k m u t n a c n e
m penuil .s
. a y n r a n e b e s n a g n e d t a u b a y a s i n i n a a t a y n r e p n a i k i m e D
a tr a k a y g o
Y ,4J anuar i2012 n
a k a t a y n e m g n a Y
) h i s g n i n a y t e S a n i L
x
R A T N A G N E P A T A K
ij u
P syuku rpenu il spanjatkankepadaTuhanYesu sKrtiu skarenaberka t a
i n u r a k h i s a k n a d t a m h a
r -Nya penuil sdapa tmenyelesaikan sk irps iini .Sk irps i l
e v o N m a l a d r a t a L n a d r u l A , h o k o T , a m e T l u d u j n a g n e
d Pertemuan Dua Hat i
u t a s h a l a s i h u n e m e m k u t n u n a k u j a i d l a r u t k u rt S n a ij a K m a l a d i n i D . H N a y r a K
h e l o r e p m e m k u t n u t a r a y
s gela rsajrana pendidikan Program Stud iPendidikan h
a r e a D n a d , a i s e n o d n I a rt s a S , a s a h a
B , Universtia sSanataDharmaYogyakatra. k i a b n a g n e d i s p ir k s n a k i a s e l e y n e m n a d n u s u y n e m u p m a m k a d it s il u n e P
e l O . k a h i p i a g a b r e b i r a d n a g n u k u d n a d n a u t n a b , n a g n i b m i b a p n a
t h karena tiu ,
a m ir e t n a k p a c u g n e m s il u n e
p kasihkepada:
.
1 Drs .J .PraptaDihajra ,S. .J ,M.Hum selaku dosen pembimbing petramayang .i
s p ir k s n a s il u n e p m a l a d n a k h a r a g n e m n a d g n i b m i b m e m h a l e t .
2 Drs . G . Sukad i selaku dosen pembimbing kedua yang dengan saba r b
m e
m imbingdanmembeirkanmasukans elamapenu ilsans k irps.i .
3 Rohandi ,Ph.D. selakuDekanFakutla sKeguruandan lImuPendidikan. .
4 Dr .YuilanaSeityaningsihs elakuKetuaProgramStud iPBSID. .
5 Seluruh dosen PBSID yang telah membekal ipenuil sdengan berbaga i limu t
e g n e
p ahuan. .
6 Bapak Matro Pawrio dan Ibu Sainem yang telah membe irkan kasih sayang , a y n i a s e l e s a g g n i h s il u n e p a d a p e k t a g n a m e s n a d n a g n o r o d , u t s e r a o d , n a it a h r e p
i x .
7 Yohane s Sunatro , Nikolau s Sujanto , Yuilana Sr i Yuilait , Agne s Isitani , ,
o n o y r a H s u e m o r o
B Leonardu s Haryanto kakak-kakakku yang selalu .i s p ir k s n a k a jr e g n e m s il u n e p a m a l e s t a g n a m e s n a d n a g n u k u d n a k ir e b m e m .
8 Este rLulukK irsitningrum ,AgusitnaPuj iLesta ir ,TheresiaLestar iHandayani , s n a k ir e b m e m h a l e t g n a y i t n a s u S a n a il ir p A n a d o w o b a r P g n u g A i r e
F aran ,
.i s p ir k s n a k a jr e g n e m s il u n e p a m a l e s n a g n u k u d n a d t a g n a m e s
Penuil smenyadar i bahwa tuilsan in imasih banyak kekurangan .Oleh a y n t a fi s g n a y k it ir k , e d i n a g n a b m u s , n a r a s k u t n e b a l a g e s , u ti a n e r a k
e d s il u n e p a d a p e k n a k i a p m a s i d t a p a d a y n a ri k f it k u rt s n o
k m ipenyempurnaan
. a c a b m e p i g a b t a a f n a m r e b t a p a d i n i n a s il u t a g o m e S . i n i n a s il u t
s il u n e P
ii x
I S I R A T F A D
. … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … L U D U J N A M A L A H
… … … … … … … … … … … … G N I B M I B M E P N A U J U T E S R E P N A M A L A H
.. . … … … … … … … … … … … … … … … … … … N A H A S E G N E P N A M A L A H
… … … … O T O
M ………
… … … … … … … … … … … … … … … … … … N A H A B M E S R E P N A M A L A H
… … … … … … … … … … … … … … … A Y R A K N A I L S A E K N A A T A Y N R E P
… … … … … … … … … … … … … I S A K I L B U P N A U J U T E S R E P N A M A L A H
. … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … K A R T S B A
T C A R T S B
A ……….. .. .. … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … R A T N A G N E P A T A
K . ..
.. … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … I S I R A T F A D
.. … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … N A U L U H A D N E P I B A B
.
A Lata rBelakang………... .
B RumusanMasalah………. .
C TujuanPeneilitan……….. .
D Manfaa tPeneilitan………. .
E BatasanI stliah……… .
F SistemaitkaPenyaijan……… I
R O E T N A S A D N A L I I B A
B ………
.
A PeneilitanTerdahuluyangRelevan……….. .
B LandasanTeo ir………..
i ii ii i
v i
v i v
ii v
ii i v
ix x
ii x
ii i x .
1 PengeritanNovel………. .
a Tema……….. .
b Tokoh………. .
c Alur……… .
d Lata ratauSetitng………... .
2 Kaijan S rtuktural……… .
3 HubunganTokoh ,Alu rdanTema………... .
a TemadanUnsu rLain……… .
b PenokohandanUnsu rLain……… .
c Lata rdanUnsu rLain………. N
A I T I L E N E P I G O L O D O T E M I I I B A
B ………..
.
A Sumbe rData……….. .
B Jeni sPeneilitan……….. .
C TeknikPengumpulanData………. .
D TeknikAnailsi sData………. P
L I S A H V I B A
B ENELITIANDANPEMBAHASAN………... .
A Desk irps iData……… .
B Hasi lAnailsi .s..……….. .
1 TokohdanPenokohan………. .
2 Jeni sTokoh……….. .
3 Alu ratauPlot………... .
4 Tema……… .
5 Latar atauSetitng……… 9 0 1
5 1
5 2
2 3
4 3
5 3
5 3 63 8 3
0 4
0 4
0 4
1 4
1 4
3 4
3 4
3 4
3 4
6 7
1 9
8 9
v i x .
6 HubunganAntarunsur……….. .
a TemadenganTokoh……….. .
b TokohdenganAlur……… .
c TokohdenganLatar………... .
d TemadenganLatar……… .
C Pembahasan………... P
U T U N E P V B A
B ………
.
A Kesimpulan……… .
B Impilkasi……… .
C Saran……….. … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … A K A T S U P R A T F A D
.. . … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … N A R I P M A L
. … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … … A T A D O I B
9 0 1
9 0 1
0 1 1
7 1 1
8 1 1
9 1 1
3 2 1
3 2 1
5 2 1
5 2 1
6 2 1
1
I B A B
N A U L U H A D N E P
.
A LatarBelakangMasalah
, n a m a l a g n e p a p u r e b g n a y a i s u n a m i d a b ir p n a p a k g n u h a l a d a a rt s a S
n a r a b m a g k u t n e b u t a u s m a l a d n a n i k a y e k , t a g n a m e s , e d i , n a a s a r e p , n a ri k i m e p
, i n i a S n a d o j d r a m u S ( a s a h a b t a l a n a g n e d a n o s e p n a k ti k g n a b m e m g n a y t e r k n o k
9
1 86 : 3) . Pernyataan tersebu t mengandung makna bahwa manusia , n a ri k i m e p n a k g n a b m u y n e m k u t n u a n a r a s i a g a b e s a rt s a s a y r a k n a k a n u g g n e m
. a y n i a g a b e s n a d n a a s a r e p , n a m a l a g n e p
a s a y r a
K srtamerupakan sebuahsen iyang i ndah ,yang dapa tmembua t a
y n a c a b m e m g n a y g n a r
o dapa t tersentuh dan memaham i apa yang .
g n a r a g n e p h e l o n a k i a p m a s i
d Sebuah karyasasrtadapa tdiharga ikarenadapa t a rt s a s a y r a k h a u b e s m a l a d a w h a b a y n it r a a i s u n a m n a p u d i h e k i g a b a n u g r e b
t a p a d n i a l a i s u n a m r a g a a i s u n a m n a m a l a g n e p i a g a b r e b n a k p a k g n u g n e m
it e m e
m k pelajaran baik dar ipadanya (Sumardjo ,1984:14) .Jadi ,karyasasrta h a b m a n e m n a d n a u h a t e g n e p n a k ir e b m e m t a p a d g n a y a y r a k u ti a y k i a b g n a y
. a y n a c a b m e p a d a p e k n a s a w a
w Selain tiu ,karya sasrta merupakan sebuah srtuktur .Srtuktu rd isin iberatr ibahwa karya sasrta tiu merupakan susunan
r u s n
u -unsu ryang bersistem ,yang antara unsur-unsurnya tejrad ihubungan l
a b m
it -bailk , sailng menentukan .Jadi , kesatuan unsur-unsu r dalam sasrta n
a k u
b hanya yang merupakan kumpulan atau tumpukan hal-ha latau benda -r
e b g n a y a d n e
1 1 : 7 8 9 1 , o p o d a r P ( g n u t n a g r e b g n il a s n a d , n a ti a k r e
b -12) .Salah satu bentuk
. l e v o n h a l a d a a rt s a
s Nove l adalah certia berbentuk prosa dalam ukuran s
a u l n a d g n a j n a
p (Sumardjo ,1984:66) . l
e v o
N merupakan salah satu bentuk sasrta yang memiilk iunsur-unsur g
n a y n u g n a b m e
p kemudiansecarabersama-samamembentuksebuaht otaltias . r
u s n
U -unsu rtersebu tadalah unsu rint irnsik dan ekst irnsik .Unsu rintirnsik r
u s n u h a l a d a l e v o n h a u b e
s -unsu ryangsecaral angsungt uru tsetramembangun h a u b e s t a u b m e m g n a y h a li n i k i s n ir t n i r u s n u i a g a b r e b r a t n a n a u d a p e K . a ti r e c
r u s n U . d u j u w r e b l e v o
n -unsu ryang dimaksud adalah tema ,tokoh ,alu rdan r
a t a
l .Unsu rekst irnsikadalahunsur-unsu ryang beradadil ua rkarya tiu,t etap i secara itdak l angsung mempengaruh ibangunan atau sistem organisme karya
.) 3 2 : 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N ( a rt s a s
n a d i ti l e n e m k u t n u k ir a tr e t i ti l e n e p , s a t a i d n a i a r u n a k r a s a d r e B
g n a y r a t a l n a d r u l a , h o k o t , a m e t a y n s u s u h k k i s n ir t n i r u t k u rt s s i s il a n a g n e m
l a d t a p a d r e
t am nove lyang bejrudu lPertemuan Dua Hait karya hN .Dini . l
e v o
N Pertemuan Dua Hait mencertiakan masalah pendidikan d iSekolah n
a k a ti r e c n e m u ti a y r a s a
D seorang guru bernama Bu Suc iyang mengaja r h
a l o k e
S Dasa rd iSemarang .D i sanalah Bu Suc i mengaja rdan bertemu n a l a k a n e K . o ti k s a W a m a n r e b l a k a n g n a y a y n d ir u m g n a r o e s h a l a s n a g n e d
a y n n a l a k a n e k n a k h a b s a t a b i u a p m a l e m h a l e t h a l o k e S i d o ti k s a W
n a m e t n a k a y a h a b m e
m -teman d ikelasnya .Untuk tiu rekan guru Bu Suc i o
ti k s a W n a k p a r a h g n e
o ti k s a W i g n i p m a d n e m k u t n u i c u S u B a d a p e k n a t a p m e s e k n a k ir e b m e m
. k i a b g n a y d ir u m i d a j n e
m
l e v o
N Pertemuan Dua Ha it menairk untuk dtielti idan dianailsi s r
u t k u rt
s intirnsik ,karena bahasanya luga sdan mudah dimengerit .Selain tiu l
e v o
n Pertemuan dua Haitmasih dapa tdrielevasikan dalam kehidupan masa n a d n a k n a h a tr e p m e m m a l a d i c u S u B h o k o t i k il i m i d g n a y t a fi s a n e r a k i n i k
n a d n a k u m e ti d g n a r a j h i s a m k i a b g n a y d ir u m i d a j n e m a y n d ir u m i g n i p m a d n e m
. h o t n o c i d k u t n u u lr e p
r u s n u a p u r e b g n a y l e v o n i r a d r u t k u rt s s i s il a n a g n e m n a k a i ti l e n e
P -unsu r
n a d r u l a , h o k o t , a m e t a y n s u s u h k k i s n ir t n i r u s n u r a t n a n a g n u b u h n a d k i s n ir t n i
l e v o n a d a p r a t a
l Pertemuan Dua Hait karya Nh .Dini .Penelti imenganailsi s n
i r u t k u rt
s t irnsik khususnyat ema, t okoh ,alu rdanl atart ersebu tkarenaunsur -l e v o n m a l a d a rt s a s a y r a k n u g n a b m e m n a ti a k r e b g n il a s t u b e s r e t r u s n u
it a H a u D n a u m e t r e
P .
.
B RumusanMasalah
n a k r a s a d r e
B lata rbelakangmasalah d iata sdapa tdriumuskan r umusan i
a g a b e s h a l a s a
m be irkut : .
1 Bagaimanakah anailsi stema , tokoh , alu r dan latar dalam nove lyang l
u d u jr e
b Pertemuan Dua Ha it karya Nh . Din i berdasarkan kaijan ?
l a r u t k u rt s .
2 Bagaimanakah hubungan tema ,tokoh ,alu rdan latar dalam nove lyang l
u d u jr e
b Pertemuan Dua Ha it karya Nh. Din i berdasarkan kaijan ?
.
C TujuanPeneilitan
r a s a d r e
B kan lata rbelakang masalah dan rumusan masalah d iatas , :t
u k ir e b i a g a b e s n a u j u t i k il i m e m i n i n a it il e n e p
.
1 Mendesk irpsikan tema , tokoh , alur , latar dalam nove l yang bejrudu l it
a H a u D n a u m e t r e
P k aryaNh .Din iberdasarkankaijans rtuktura.l .
2 Mendesk irpsikan hubungant ema, t okoh ,alur ,danlata rdalam nove lyang l
u d u jr e
b Pertemuan Dua Ha it karya Nh . Din i berdasarkan kaijan .l
a r u t k u rt s
.
D Manfaa tPeneil itan
il e n e p a y n r a s a d a d a
P itani n imempunya ibeberapa manfaa tyatiu : .
1 Hasi l peneilitan in i diharapkan bisa menjad i sumbe r insprias i bag i .
n a it il e n e p n a k u k a l e m k u t n u n i a l it il e n e p n o l a c n a d a c a b m e p .
2 Membeirkan sumbangan pikrian dan memperkaya limu pengetahuan a
rt s a s g n a t n e t t u k g n a y n e m g n a y a i s e n o d n I a s a h a
b khususnya dalam
. n a r a t a l e p n a d n a h o k o n e p , r u l a , a m e t s i s il a n a g n e m .
3 Menambahkoleks ipeneilitanmengena itema ,penokohan ,pengaluran dan n
a r a t a l e
p berdasarkankaijan s rtuktura.l
.
E BatasanI stliah
h a li t s
I -istliah yang pelru dibatas ipengeritannya dalam peneilitan in i a
.
1 Tema
a y n u k u b m a l a d o r o t n a i g r u N n a h r u
B Teor iPengkaijan Fiks i(1995:85 ) a r a c e s u a t a a ti r e c g n u d n a k i d g n a y a n k a m i a g a b e s a m e t n a k i s i n if e d n e m
k o k o p h a l a d a a m e t ) 4 6 1 1 : 5 0 0 2 ( I B B K m a l a D . a ti r e c a n k a m : t a k g n i s
e p i d g n a y ( a ti r e c r a s a d , n a ri k i
p rcayakan ,dipakais ebaga idasa rmengarang , .)
b s d , k a j a s h a b u g n e m .
2 Tokoh
g n a y n a a k e r u d i v i d n i h a l a d a h o k o t ) 6 1 : 8 8 9 1 ( n a m ij d u S t u r u n e M
m a l a d a w it s ir e p i a g a b r e b m a l a d n a u k a lr e b u a t a a w it s ir e p i m a l a g n e m
. a ti r e c .
3 Alu ratauPlot
3 1 1 : 5 9 9 1 ( o r o t n a i g r u N m a l a d n o t n a t
S )mengemukakan plo tadalah certia n a k g n u b u h i d a y n a h u ti n a i d a j e k p a it n u m a n , n a i d a j e k n a t u r u i s ir e b g n a y
n a k b a b e y n e m u a t a n a k b a b e s i d u t a s g n a y a w it s ir e p , t a b i k a b a b e s a r a c e s
n a k a p u r e m a y n r a s a d a d a p r u l a , u ti n i a l e S . n i a l g n a y a w it s ir e p a y n i d a jr e t
n a t e r e
d pe irsitwa dalam hubungan logik dan kronologik sailng berkatian m a l a d g r u b m e x u L ( u k a l e p a r a p h e l o i m a l a i d u a t a n a k t a b i k a i d g n a y n a d
.) 9 4 : 6 0 0 2 , i m t a y i W .
4 Lata ratauSetitng u a t a r a t a
L setitng yangdisebutj ugasebagail andast umpu ,menyaran pada m
e t n a it r e g n e
p pat , hubungan waktu , dan ilngkungan sosia l tempa t a
w it s ir e p a y n i d a jr e
.
5 Novel
n a d g n a j n a p g n a y n a r u k u m a l a d a s o r p k u t n e b r e b g n a y a ti r e c h a l a d a l e v o N
s a u
l (Sumardjo ,1984 :66 .) .
6 KaijanSrtuktural r
u t k u rt
S karyasasrtaadalah hubunganantarunsu r i(ntirnsik )yang bersfia t u t a s k u t n e b m e m a m a s r e b a r a c e s g n a y , i h u r a g n e p m e m g n il a s , k il a b l a b m it
a y n a m a n n a g n e d i a u s e S . ) 6 3 : 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N ( h u t u g n a y n a u t a s e k
a s a y r a k i m a h a m e m n a d g n a d n a m e m l a r u t k u rt s n a t a k e d n e
p srta dar iseg i
u t a u s e s i a g a b e s g n a d n a p i d a rt s a s a y r a K . ir i d n e s u ti a rt s a s a y r a k r u t k u rt s
n u p u a m , s a ti l a e r , g n a r a g n e p i r a d s a b e b , ir i d n e s i ri d r e b , m o n o t o g n a y
. ) 9 8 : 6 0 0 2 , i m t a y i W m a l a d w u e e T ( a c a b m e p
.
F Sistema itkaPenya ijan
a d a
P bagian sistemaitka penyaijan penelti imemiilk ibeberapa bab :
u ti a y s a h a b i d n a k a g n a
y Bab I beirs ilata rbelakang masalah yang beirs i l
e v o n i ti l e n e m i ti l e n e p a p a g n e m n a s a l
a Pe tremuan Dua Hat ikaryaNh .Dini . r
a y n t u j n a l e
S umusan masalah dalam bab in ibeirs ipenjabaran pe tranyaan -n
a tr e
p yaan yang digunakan dalam patokan peneilitan ini .Selain rumusan n
a k ij a y n e m a g u j i n i b a b , h a l a s a
m tujuan peneilitan dan manfaa tpeneilitan . j
a s i d a g u j u ti n i a l e
S ikanbatasan i stliahyangbeirsit entang i stliah-istliahyang i
n i l a h , a c a b m e p i tr e g n e m i d t il u
s akan membantu pembaca dalam
m a l a d s a h a b i d n a k a g n a y a j a s a p a i s ir e b n a ij a y n e p a k it a m e t s i S . a y n i m a h a m e m
i n i n a it il e n e
I I b a
B terdri idar ipeneilitant erdahuluyangr elevandanl andasant eo ir. I
I I b a
B terdri idar isumbe rdata ,jeni speneilitan ,teknik pengumpulan data , a
t a d s i s il a n a k i n k e t n a
d . Bab I tV erdri idar idesk irps idata ,hasi lanailsi sdan .
n a s a h a b m e
8
I I B A B
I R O E T N A S A D N A L
.
A PeneilitanTerdahuluyangRelevan
d a n a v e l e r g n a y u l u h a d r e t n a it il e n e
P alah sebaga ibeirkut :Pe trama , i
s n a n i g e R h e l o n a k u k a li d g n a y n a it il e n e
p , Sti iDaruilnda(2001 ) denganj udul n a d m a y a K r a m U a y r a K g n u k i n e M n a l a J l e v o N l a r u t k u r t S s i s il a n A
a r t s a S n a r a j a l e b m e P n a h a B i a g a b e s a y n n a h o k o n e P k e p s A a y n i s a t n e m e l p m I
. U M S i
d Hasi lanailsi sdar ipeneilitan in iyatiu terdapa ttokoh senrta ldan l
e v o N . n a h a b m a t h o k o
t Jalan Menikung karya Uma rKayam menggunakan n
a k r a b m a g g n e m i n i r u l a , k il a b t o r o s r u l
a ingatandan kenangan masal ampau . e
m h a l e t g n a y i s i d a rt u t a u s h a l a d a n a k a n u g i d g n a y a m e
T leka tpada d ri i
a p i l a b m e k n a k a t a a s u t a u s a d a p , g n a r o e s e
s da asilnya walaupun melalu i
. g n u k i n e m k a y n a b u ti g e b g n a y n a n a l a jr e
p
, a u d e
K peneilitan yang dliakukan oleh Hajranit ,Y.D.O .Dian (2006) l
u d u j n a g n e
d Unsur-unsu rIntrinsik Nove lMemoa rSeorang Geisha Karya . A M S i d n a r a j a l e b m e P m a l a d a y n is a t n e m e l p m I a t r e s n e d l o G r u h t r
A Hasi l
g n a r o e s n a g n a u jr e p k o k o p a m e t i k il i m e m u ti a y i n i n a it il e n e p i r a d s i s il a n a
l e v o N m a l a d h o k o T . r e d n e g i s a n i m ir k s e d n a h a b m a t a m e t n a d a h s i e
G Memoa r
a h si e G g n a r o e
S yatiu Sayu ir ,Mameha ,Hatsumomo ,Nabu dan Ketua .Alu r , k il f n o k , n a g n a s g n a r , i s i s o p s k e u ti a y n a p a h a t h u j u t t a p a d r e t i n i l e v o n m a l a d
r a t a l it u p il e m i n i l e v o n m a l a d r a t a L . n a i a s e l e s n a d , n a i a r e l ,s k a m il k , n a ti m u r
r e b g n a y l e v o n u ti n i a l e S . l a i s o s r a t a l n a d , t a p m e t r a t a l , u t k a
w judu lMemoa r
, a g it e
K peneilitan yang dliakukan oleh Waa ,F .Angeilna(2009)yang l
u d u jr e
b UnsurI ntrinsikNaskah Drama Malaika tTersesa tdan Termo sAjaib m
e l p m I n a d i k u j d r a M J . R a y r a
k entasinyadalampembelajaran d iSMA .Hasi l r
u s n u a w h a b n a k k u j n u n e m i n i n a it il e n e p s i s il a n
a -unsuri ntirnsikdrama rtaged i l a i s o s k it ir k u ti a y i n i a m a r d m a l a d a m e T . a m e t ,r u l a , r a t a l , h o k o t ir a d i ri d r e t
n e m g n a y n r e d o m a i s u n a m n a p u d i h e k m a l a d g n a b m e k r e b g n a
y gagungkan
. n a s a i k a s a h a b n a k a n u g g n e m k a y n a b n a d i n i a m a r d m a l a d a rt s a s a s a h a b
l u d u jr e b g n a y l e v o n g n a t n e t a i s e n o d n I a s a h a b n a it il e n e
P Pertemuan
it a H a u
D KaryaNh .Din ibelumd liakukanbahkanpenelti ibelummenemukan l
e v o n i a n e g n e m s a h a b m e m g n a y n a it il e n e
p in idengan kaijanatau pendekatan l
e v o n h il i m e m s il u n e p , u ti a n e r a k h e l O . l a r u t k u rt
s Pertemuan DuaHaitkarya
.l a r u t k u rt s n a ij a k n a g n e d i n i D . h N
.
B LandasanTeori
.
1 PengeritanNovel
h a l a d a l e v o
N certia yang berbentuk prosa dalam ukuran yang s
a u l n a d g n a j n a
p (Sumardjo ,1984 :66) .Nove l merupakan salah satu r
u s n u i k il i m e m g n a y a rt s a s k u t n e
b -unsu r pembangun yang kemudian a
m a s r e b a r a c e
s -sama membentuk sebuah totaltias .Unsur-unsu rtersebu t a l a d a l e v o n h a u b e s k i s n ir t n i r u s n U . k i s n ir t s k e n a d k i s n ir t n i r u s n u h a l a d
a h
r u s n
u -unsu ryangs ecaral angsungt uruts e tramembanguncertia .Kepaduan . d u j u w r e b l e v o n h a u b e s t a u b m e m g n a y h a li n i k i s n ir t n i r u s n u i a g a b r e b r a t n a
r u s n
r u s n u h a l a d a k i s n ir t s k
e -unsu ryang beradadi l ua rkarya tiu, t etap isecara a y r a k e m s i n a g r o m e t s i s u a t a n a n u g n a b i h u r a g n e p m e m g n u s g n a l k a d it
.) 3 2 : 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N ( a rt s a
s Dalampeneilitan i n iyang akan dianailsi s u
ti a y l e v o n k i s n ir t n i r u t k u rt s h a l a d
a tema,t okoh ,alu rdanl ata.r
.
a Tema
f p a it e
S iks i haruslah mempunya i dasa r atau tema yang a m e t i a y n u p m e m k a d it g n a y a ti r e c u t a u S . n a u j u t n a r a s a s n a k a p u r e m
a d a k a d it u t n e
t gunyanya dan aritnya (Tairgan ,1991 :125) .Tema a
ti r e c h a u b e s m a l a d n a a r a c i b m e p k o k o p h a l a d
a Sumardjo (1984: 57) .
m n a k g n a d e
S enuru tBrook sdanWarren temaadalahpandanganhidup u a t a n a p u d i h e k i a n e g n e m u t n e tr e t n a a s a r e p u a t a u t n e tr e t g n a y
i a li n n a i a k a g n a
r -nliait etrentuyangmembentukataumembangundasa r a
rt s a s a y r a k u t a u s ir a d a m a t u n a s a g a g u a t
a (Tairgan ,1991:125 .)
u ti n i a l e
S Sumardjo dan Saini( 1986 :56 )mendeifnisikan t ema n a k u b a y n a ti r e c s il u n e m m a l a d g n a r a g n e P . a ti r e c h a u b e s e d i h a l a d a
a d a p u t a u s e s n a k a t a g n e m k a d n e h i p a t , a ti r e c r e b r a d e k e s a y n a h
it u y a S h e l o g n u k u d i d a g u j t u b e s r e t n a a t a y n r e P . a y n a c a b m e p
mengatakan tema merupakan makna certia .Tema pada dasarnya k i a b , h a l a s a m k o k o p u a t a k e j b u s p a d a h r e t r a t n e m o k s i n e j e s n a k a p u r e m
k u t n u i s g n u f i k il i m e m a m e T . ti s il p m i n u p u a m t i s il p s k e a r a c e s
r u s n u n a k u t a y n e
m -unsu r lainnya , selain tiu juga berfungs i untuk s
n o p s e r u a t a i s i v i n a y a l e
m pengarang t erhadap pengalaman hubungan a
y n l a t o
rt s a s a y r a k m a l a d a m e
T a menuru t Nurgiyantoro dapa t :
u ti a y i r o g o t a k a p a r e b e b i d a j n e m n a k g n o l o g i d
)
1 Berdasarkan penggolongan dikhotomi stema dibedakan menjad i u
ti a y a u
d temat radisionaldant emanonrtadisiona.l l
a n o i s i d a rt a m e
T dimaksudkan sebaga i tema yang u
ti “ a y n a h g n a y a m e t a d a p k u j n u n e
m -tiu saja” ,dalam ariti at elah , a ti r e c i a g a b r e b m a l a d n a k u m e ti d t a p a d n a d n a k a n u g r e p i d a m a l
. a m a l a ti r e c k u s a m r e
t Pernyataan-pernyataan tema yang dapa t :
a y n l a s i m , u ti l a n o i s i d a rt t a fi s r e b i a g a b e s g n a d n a p i
d kebenarandan
p u t u ti d u a l a w n a t a h a j e k k a d n it , n a t a h a j e k n a k h a l a g n e m n a li d a e
k
-n a t a h a j e k u a t a n a r a n e b e k k a d n it , a g u j r a k g n o b r e t n a k a i p u t u t
g n i s a
m -masing akan memeitk haslinya (Jawa :becik keititk ala
i t a j e s n a w a k , n a n a b r o g n e p t u t n u n e m i t a j e s g n a y a t n i c , ) a r a t e k
u r a b g n a r o , a ti r e d n e m h a l e t e s , a k u d a s a m i d n a w a k h a l a d a
ti k a r e b , n a h u T t a g n i r e
t -raki tkehuluberenang-renangkemudian. a
m e t a y n m u m u a d a
P -tema rtadisiona l merupakan tema a
y ng digemar idengan statu ssosia lapa pun ,d imanapun ,dan n
a p a
k pun .Ha l tiu disebabkan pada dasarnya seitap orang cinta a y n k il a b e s g n a y u t a u s e s i c n e b m e m n a d n a r a n e b e k n a k a
7 7 : 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N
( -78) . Tema Nonrtadisiona ladalah tema a
y a rt a s a y r a k h a u b e
s ng mungkin saja mengangka tsesuatu yang d
, n a k l a s e g n e m i d a j h e l o b n a k h a b , n a k t u j e g n e m , s u r a n a w a l e m
i s k a e r i a g a b r e b u a t a , n a k a w e c e g n e
m -reaks i yang lain
.) 9 7 : 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N ( )
2 Penggolongan tema Menuru t Shipley terdapa tempa t itngkatan u
ti a y a m e t m a l a
d :
)
a TemaTingka tFisik
, l u k e l o m ) n a a w ij e k t a k g n it m a l a d u a t a ( i a g a b e s a i s u n a
M man
l u c e l o m s
a . Tema ini lebih menunjukkan oleh banyaknya k
a itvtia s ifsik dairpada keijwaan, ia lebih menekankan g n a y a ti r e c h o k o t n a a w ij e k k il f n o k a d a p ir a d k i s if s a ti li b o m
. n a t u k g n a s r e b )
b TemaTingka tOrganik
, a m s a l p o t o r p i a g a b e s a i s u n a
M mana sprotoplasm. Temakarya i
n i t a k g n it a rt s a
s lebih menyangku t atau mempersoalkan n a k u k a li d t a p a d a y n a h g n a y s a ti v it k a u t a u s ,s a ti l a u s k e s h a l a s a m
. p u d i h k u l h k a m h e l o )
c TemaTingka tSosia l
Manusia sebaga imakhluk sosial ,man a ssocious. Kehidupan ,
t a k a r a y s a
m yang merupakant empa taksi-interaksinyamanusia a
m a s e s n a g n e
d dan dengan ilngkungan alam , mengandung n
i a l n a d k il f n o k , n a h a l a s a m r e p k a y n a
b -lainyangmenjad iobjek .
)
d TemaEgoik
, u d i v i d n i i a g a b e s a i s u n a m , k i o g e t a k g n it a m e
T man a s
m s il a u d i v i d n
i . D isamping sebaga imakhluk sosial ,manusia a
g u j s u g il a k e
s sebaga i makhluk individu yang senan itasa n
a u k a g n e p t u t n u n e
m ata s hak individualtiasnya . Dalam n u p a i s u n a m , u d i v i d n i k u l h k a m i a g a b e s a y n n a k u d u d e k
g n a y a y n l a s i m , k il f n o k n a d n a h a l a s a m r e p k a y n a b i a y n u p m e m
u n a m i s k a e r d u j u w r e
b siat erhadapmasalah-masalahs osia lyang dihadapinya.
)
e TemaTingka tDivine
Manusia sebaga imakhluk itngka t itnggi, yang belum tentu e m g n a y , a y n i a p a c n e m n a d i m a l a g n e m a i s u n a m p a it e
s nonjo l
g n u b u h h a l a s a m h a l a d a i n i t a k g n it m a l a
d an manusia dengan
a m i a g a b r e b u a t a , s a ti s o i g il e r h a l a s a m , a t p i c n e p g n a
s salahyang
n a d , i s i v , p u d i h n a g n a d n a p i tr e p e s a y n n i a l s if o s o li f t a fi s r e b
. n a n i k a y e
k
)
3 Berdasarkan penggolongan dar i itngka t utamanya terdapa t dua
.: u ti a y n a t a k g n it
)
a TemaUtamaatauTemaMayor
u ti a y r o y a m a m e t t u b e s i d g n ir e s u a t a a ti r e c k o k o p a m e T
n a k a p u r e
m makna certia yang menjad i dasa r atau gagasan n a i g a b a d a p t a p a d r e t a y n a h k a d it g n a y a rt s a s a y r a k m u m u
)
b TemaTambahan
r o n i m a m e t i a g a b e s t u b e s i d g n ir e s g n a y u a t a n a h a b m a t a m e T
n a i g a b a d a p t a p a d r e t a y n a h g n a y a n k a m h a l a d
a -bagian t etrentu
ir e
c tadapa tdiidenit ifkas isebaga ibagiandar imaknat ambahan . n a k n i m r e c n e m n a d g n u k u d n e m t a fi s r e b n a h a b m a t a n k a M
. ) 3 4 : 0 0 0 2 , o t n a y ir a H ( a ti r e c n a h u r u l e s e k a m a t u a n k a m
i m t a y i W m a l a d ( it u y a S , u ti n i a l e
S 2006:43 )membedakant ema m
a c a m a p a r e b e b i d a j n e
m yatiu:
)
1 TemaJ asmaniah h a l a d a h a i n a m s a j a m e
T temayang berkatian dengan keadaan ijwa .
a i s u n a m g n a r o e s )
2 TemaOrganik(moral )
Temaorganikadalahyangberhubungandenganmora lmanusia . )
3 TemaSosia l a l a i s o s a m e
T dalah Tema yang berhubungan dengan masalah poilitk ,pendidikan ,danpropaganda.
)
4 TemaEgoik a k i o g e a m e
T dalah tema yang berhubungan dengan reaksi-reaks i .
l a i s o s h u r a g n e p g n a t n e n e m a y n m u m u a d a p g n a y i d a b ir p )
5 TemaKetuhanan h a l a d a n a n a h u t e k a m e
T tema yang berhubungan dengan kondis i u
n a m i s a u ti s n a
i r a c i d s u r a h n a d i y n u b m e s r e t a y n k a t e l a rt s a s a y r a k m a l a d a m e T
: 4 8 9 1 , o j d r a m u S ( a y n a c a b m e p h e l o i ri d n e
s 58) .Untuk menemukannya
n a i g a b p a it e s i r a d n a k l u p m i y n e m s u r a h a k a
m -bagian dar i karya
d p a it e s m a l a d t a p a d r e t a y n l a s i m t u b e s r e
t ialog .
.
b Tokoh
i s k if h a u b e s m a l a d t a p a d r e t g n a y u k a l e p a r a p h a l a d a h o k o T
: 6 0 0 2 , i m t a y i W
( 30) .Sedangkan menuru tSudijman (1988: 16 )yang i m a l g n e m g n a y n a a k e r u d i v i d n i h a l a d a h o k o t n a g n e d d u s k a m i d
ti r e c m a l a d a w it s ir e p i a g a b r e b m a l a d n a u k a lr e b u a t a a w it s ir e
p a .
: 6 0 0 2 , i m t a y i W m a l a d ( i t u y a S t u r u n e
M 31)t okoh dalam ifks i
a ti r e c m a l a d a y n n a t a b il r e t e k i a u s e S . s i n e j a p a r e b e b i d a j n e m n a k a d e b i d
n a h a b m a t h o k o t n a d ) l a rt n e s ( a m a t u h o k o t a r a t n a n a k a d e b i d
(peripheral) .Tokoh disebu tsebaga itokoh senrta lapablia memenuh i g n il a p ) 2 , a m e t u a t a a n k a m n a g n e d t a b il r e t g n il a p ) 1 : u ti a y t a r a y s a g it
n a k u lr e m e m k a y n a b g n il a p ) 3 , n i a l h o k o t n a g n e d n a g n u b u h r e b k a y n a b
h o k o t i d a j n e m n a k a d e b i d a y n k a t a w n a k r a s a d r e B . n a a ti r e c n e p u t k a w
h a l a d a a n a h r e d e s h o k o T . s k e l p m o k h o k o t n a d a n a h r e d e
s tokoh yang
n a k l o j n o ti d a y n a h n a d a i s u n a m s a ti l a n o s r e p n a h u t u e k i li k a w e m g n a r u k
h i b e l a y n k il a b e s ,s k e l p m o k h o k o t n a k g n a d e S . a j a s a y n r e t k a r a k i s i s u t a s
i s i s i k il i m e m g n a y , a i s u n a m s a ti l a n o s r e p n a h u t u e k n a k r a b m a g g n e m
.s i m a n i d a r a c e s k u r u b n a d k i a b
n a m ij d u
S (1988 : 17- 91 ) juga membedakan tokoh menjad i :t
)
1 Berdasarkan Fungs itokoh dalam certia dapa tdibedakan menjad i l
a rt n e s h o k o
t dant okohbawahan . )
a Tokohs en rta l l a rt n e s h o k o
T dibag i menjad i dua yatiu protagoni s dan .s
i n o g a t n a
) 1
( TokohProtagonis
. a ti r e c m a l a d l a rt n e s g n a y h o k o t i d a j n e m u l a l e s s i n o g a t o r P
a m a t u h o k o t n a k u t n e n e m k u t n u n a k a n u g i d g n a y a ir e ti r K
, a ti r e c m a l a d u ti h o k o t n a l u c n u m e k i s n e u k a r f n a k u b
a w it s ir e p m a l a d h o k o t n a t a b il r e t e k s a ti s n e t n i n a k n i a l e
m
-n a b m e m g n a y a w it s ir e
p guncertia .
) 2
( TokohAntagonis h a l a d a s i n o g a t n a h o k o
T tokoh yang merupakan penentang .s
i n o g a t o r p i r a d a m a t
u Tokoh antagoni sselalu mewakli i t a fi s i k il i m e m n a d h a l a s u l a l e s g n a y u a t a t a h a j g n a y k a h i p
t n a g n e d n a n a w a lr e b g n a
y okohprotagoni .s )
3
( WriawanatauWriawa it
n a g n u g a e k a y n u p a y n m u m u a d a p i t a w a ri W u a t a n a w a ri W
m a l a d i d n i m r e c r e t g n a y i d u b n a r u h u l e k n a d n a ri k i p
. a il u m g n a y n a k a d n it n a d d u s k a m ) 4
( An itwriawandanAnitwriawan
i a li n i k il i m e m k a d it g n a y h o k o t h a l a d a n a w a ri w it n
A -nlia i
i a g a b e s u k a lr e b n a d n a w a ri w h o k o
g n a y h o k o t u ti a y , a n a jr u d h o k o t k u s a m r e t n a w a ri w it n A
.t u s a h g n e p u a t a , i d a l e k g n a i b , t a h a j k a t a w r e b )
b TokohBawahan a n a h a w a B h o k o
T dalah tokoh yang menjad i kepercayaan h
o k o t t u b e s i d i n i m a c a m e s h o k o T . s i n o g a t o r
p andalankarenai a
t a k e
d dengan tokoh utama .Tokoh andalan dimanfaatkan oleh t n e t i c n ir e p r e t h i b e l n a r a b m a g i r e b m e m k u t n u g n a r a g n e
p ang
. a m a t u h o k o t
H . P n a k g n a d e
S airyanto (2000: 35 ) j uga membedakan t okoh s
i n e j a p a r e b e b i d a j n e
m yatiu:
)
1 Berdasarkan fungs i penampliannya terdapa t tokoh protagonis , .
s i n o g a ti rt n a d , s i n o g a t n a
)
a TokohProtagoni s a s i n o g a t o r p h o k o
T dalah tokoh yang diharapkan berfungs i .
n o t n o n e p n a d a r a c i b m e p i t a p m e n a d i t a p m i s k ir a n e m )
b TokohAntagonis a s i n o g a t n a h o k o
T dalah to ok h yang berperan sebaga i k
o t ir a d a m a t u g n a t n e n e
p ohprotagoni .s )
c TokohTrtiagoni s a s i n o g a ti rt h o k o
T dalah tokoh yang berpihak pada protagonis i a g a b e s i s g n u fr e b u a t a s i n o g a t n a a d a p e k k a h i p r e b u a t a
. u ti n a g n a t n e tr e p h a g n e n e p )
2 Berdasarkanpengungkapanwaktunyat erdapa tduat okohyatiu: )
a t a l u b h o k o
T dalah pelaku dalam sasrtadramayang dibe irkan i
g e
s -seg iwataknyasehinggadapa tdibedakan dairt okoh-tokoh .
a y n n i a l )
b TokohData r(Pipih ,Sederhana) a
r a t a d h o k o
T dalah pelaku dalam sasrta drama yang itdak a
k g n e l a r a c e s a y n k a t a w n a k p a k g n u i
d p .
)
3 Berdasarkan pengembangan wataknya dibedakan menjad i dua :
u ti a y
)
a TokohStait s a s it a t s h o k o
T dalah pelaku dalam sasrta yang dalam a m a s n a k h a b u a t a i a l a k e s t i k i d e s t u b e s r e t a m a r d n a h u r u l e s e k
e
s kal iitdakberubah . )
b TokohBerkembang a g n a b m e k r e b h o k o
T dalah pelaku dalam drama yang dalam .
n a g n a b m e k r e p n a d n a h a b u r e p i m a l a g n e m n a h u r u l e s e
k
)
4 Berdasarkan kemungkinan pencerminan tokoh certia terhadap t a p a d a ti r e c h o k o t , a t a y n n a p u d i h e k i r a d a i s u n a m ) k o p m o l e k e s (
: u ti a y a u d i d a j n e m n a k a d e b i d
)
a TokohTipika l k i p it h o k o
T a a l dalah tokoh yang hanya sediki tdtiamplikan n a k l o j n o ti d k a y n a b h i b e l n a d , a y n s a ti l a u d i v i d n i n a a d a e k
n i a l g n a y u t a u s e s u a t a a y n n a a s g n a b e k n a d n a a jr e k e p s a ti l a u k
)
b TokohNerta l l a rt e n h o k o
T adalaht okohcertiayangbereksistens idem icertia .
ir i d n e s u ti
h o k o t n a k a d e b m e m a g u j o r o t n a y i g r u N , u ti n i a l e
S -tokoh dalam
. n a k u k a li d u ti n a a m a n e p a n a m t u d u s i r a d n a k r a s a d r e b i s k if h a u b e s
t a p a d r e t h o k o t a y n g n it n e p t a k g n it u a t a n a n a r e p i g e s i r a d n a k r a s a d r e B
o k o T . n a h a b m a t h o k o t n a d a m a t u h o k o
t h utama adalah tokoh yang
s u r e t n a k li p m a ti d n a d g n it n e p g n o l o g r e
t -meneru s sehingga
h o k o t h a l a d a n a h a b m a t h o k o T . a ti r e c r a s e b n a i g a b e s i s a n i m o d n e m
u ti n a d , a ti r e c m a l a d i l a k a p a r e b e b u a t a i l a k e s n a k l u c n u m i d a y n a h g n a y
l e r n a a ti r e c n e p i s r o p m a l a d n i k g n u m n u
p ait fpendek (Nurgiyantoro , .)
6 7 1 : 5 9 9 1
e k n a k a d e b i d t a p a d h o k o t n a li p m a n e p i s g n u f i r a d t a h il i d a k i J
s i w e L n a d d n r e b n e tl A t u r u n e M . s i n o g a t n a n a d s i n o g a t o r p h o k o t m a l a d
g n a y h o k o t h a l a d a s i n o g a t o r p h o k o t ) 8 7 1 : 5 9 9 1 ( o r o t n a y i g r u N i u l a l e m
l a s g n a y , i m u g a k a ti
k ah satu jenisnya secara popula rdisebut hero , a
m r o n n a t a w a j e g n e p n a k a p u r e m g n a y h o k o
t -norma ,nliai-nlia iyang
a y n i d a jr e t b a b e y n e p h o k o t h a l a d a s i n o g a t n a h o k o T . a ti k i g a b l a e d i
e k n a k a d e b i d t a p a d a ti r e c h o k o t , a y n n a k a t a w r e p n a k r a s a d r e B . k il f n o k
h o k o t m a l a
d sederhana dan tokoh komplek satau tokoh bulat .Tokoh i d a b ir p s a ti l a u k u t a s i k il i m e m a y n a h g n a y h o k o t h a l a d a a n a h r e d e s
t a fi s u t a s , u t n e tr e
h a l a d a t a l u b h o k o t u a t a s k e l p m o k h o k o T . a j a s u t n e tr e t k a t a w u t a s
i s i s n a n i k g n u m e k i a g a b r e b p a k g n u i d n a d i k il i m e m g n a y h o k o t
i k il i m e m a j a s t a p a d a I . a y n ir i d i t a j n a d n a i d a b ir p e k i s i s , a y n n a p u d i h e k
t a p a d n u p a i n u m a n , n a k i s a l u m r o fi d t a p a d g n a y u t n e tr e t k a t a
w pula
m a c a m r e b u k a l h a k g n it n a d k a t a w n a k li p m a n e
m -macam , bahkan
, u ti a n e r a k h e l O . a g u d i d t il u s n a d n a g n a t n e tr e b i tr e p e s n i k g n u m
. t a p e t a r a c e s n a k i s p ir k s e d i d t il u s a y n m u m u a d a p n u p a y n n a k a t a w r e p
u r e y n e m h i b e l t a l u b h o k o t , a n a h r e d e s h o k o t n a g n e d n a k g n i d n a b i
D pa i
i k il i m e m g n i p m a s i d a n e r a k , a y n h u g g n u s e s g n a y a i s u n a m n a p u d i h e k
n a k ir e b m e m g n ir e s a g u j a i , n a k a d n it n a d p a k i s n a p u d i h e k i a g a b r e b
) 3 8 1 : 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N i u l a l e m s m a r b A ( n a t u j e k
n a k a t a w r e p a y n k a d it u a t a g n a b m e k r e b a ir e ti r k n a k r a s a d r e B
t s h o k o t t a p a d r e
t ait sdan t okohberkembang .Tokoh stait sadalaht okoh u a t a n a h a b u r e p i m a l a g n e m k a d it l a i s n e s e a r a c e s g n a y a ti r e c
a w it s ir e p a y n a d a t a b i k a i a g a b e s n a k a t a w r e p n a g n a b m e k r e
p -pe irsitwa
. ) 8 8 1 : 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N i u l a l e m s i w e L n a d d n r e b n e tl A ( i d a jr e t g n a y
a t s h o k o
T it s memiilk i sikap dan watak yang relaitve tetap , tak g n a b m e k e r e b h o k o T . a ti r e c r i h k a i a p m a s l a w a k a j e s , g n a b m e k r e b
n a g n a b m e k r e p n a d n a h a b u r e p i m a l a g n e m g n a y a ti r e c h o k o t h a l a d a
a w it s ir e p n a h a b u r e p n a d n a g n a b m e k r e p n a g n e d n a l a j e s n a k a t a w r e p
d g n a y t o l p n a
d ikisahkan . Ia secara akit f beirnteraks i dengan s
o s k i a b , a y n n a g n u k g n
a d , u k a l h a k g n it , k a t a w , p a k i
s n berbaga iha llain yang berhubungan , k i n k e t u a t a a r a c a u d i d a j n e m n a k a d e b i d t a p a d h o k o t ir i d i t a j n a g n e d
k i n k e t n a d g n u s g n a l a r a c e s n a s i k u l e p u a t a s ir o ti s o p s k e k i n k e t u ti a y
: 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N ( g n u s g n a l k a d it a r a c e s n a s i k u l e p u a t a k it a m a r d
.) 4 9 1
)
1 TeknikEkspostio irs
k i n k e t i a g a b e s t u b e s i d a g u j g n ir e s s ir o ti s o p s k e k i n k e T
n a k ir e b m e m n a g n e d n a k u k a li d a ti r e c h o k o t n a s i k u l e P . s it il a n a
a ti r e c h o k o T . g n u s g n a l a r a c e s n a s a l e j n e p u a t a , n a i a r u , i s p ir k s e d
a r a c e s a c a b m e p n a p a d a h e k g n a r a g n e p h e l o n a k ri d a h i d n a d r i d a h
itdak berbelti-belti ,melainkan begtiu saja dan langsung disetra i , k a t a w , t a fi s , p a k i s a p u r e b n i k g n u m g n a y , a y n n a ir i d e k i s p ir k s e d
: 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N ( a y n k i s if i r ri c a g u j n a k h a b u a t a , u k a l h a k g n it
.) 5 9 1 )
2 TeknikDramaitk
r d k i n k e t m a l a d a ti r e c h o k o t n a li p m a n e
P amaitk ,aritnya
k a t a r a c e s n a k u k a li d , a m a r d a d a p n a k li p m a ti d g n a y n a g n e d p ir i m
a r a c e s n a k i s p ir k s e d n e m k a d it g n a r a g n e p , a y n it r A . g n u s g n a l
g n a r a g n e P . h o k o t u k a l h a k g n it a tr e s p a k i s n a d t a fi s t i s il p s k e
a y n n a ir i d e k n a k d u j u w e m k u t n u a ti r e c h o k o t a r a p n a k r a i b m e m
a r a c e s k i a b , n a k u k a li d g n a y s a ti v it k a i a g a b r e b i u l a l e m i ri d n e s
h a k g n it u a t a n a k a d n it t a w e l l a b r e v n o n n u p u a m a t a k t a w e l l a b r e v
k i n k e t h a l m u j e s n a g n e d n a k u k a li d t a p a d k it a m a r d k i n k e T . ) 8 9 1
sebaga ibeirku :t )
a TeknikCakapan
h o k o t h e l o n a k u k a li d g n a y n a p a k a c r e
P -tokoh certia
t a fi s n a k r a b m a g g n e m k u t n u n a k d u s k a m i d a g u j a y n a s a i
b -sfia t
. n a t u k g n a s r e b g n a y h o k o t )
b TeknikTingkahLaku
g n a y n a k a d n it a d a p n a r a y n e m u k a l h a k g n it k i n k e T
s if , l a b r e v n o n t a fi s r e
b ik .Apa yang dliakukan orang dalam t a p a d k a y n a b m a l a d , u k a l h a k g n it n a d n a k a d n it d u j u w
n a d , t a fi s , n a p a g g n a t , i s k a e r n a k k u j n u n e m i a g a b e s g n a d n a p i d
t a fi s n a k n i m r e c n e m g n a y p a k i
s -sfia t kehad riannya . Namun , g
n a d a k , i s k if a y r a k m a l a
d -kadang tampak ada itndakan dan g n a r u k , l a rt e n t a fi s r e b g n a y h o k o t u k a l h a k g n it
. a y n n a ir i d e k t a fi s n a k r a b m a g g n e m )
c TeknikPikriandanPerasaan
m a l a d n a k u m e ti d t a p a d n a a s a r e p n a d n a ri k i p k i n k e T
u ti n a r u t u n e p , a y n it r A . u k a l h a k g n it n a d n a p a k a c k i n k e t
a ri k i p n a k r a b m a g g n e m k u t n u s u g il a k e
s n dan perasaan tokoh .
k i n k e T . s a g e t a r a c e s n a k h a li p i d n i k g n u m k a d it g n a m e m u ti l a H
k a d it g n a y u t a u s e s a p u r e b a g u j t a p a d n a a s a r e p n a d n a ri k i p
n a d n a k a d n it k u t n e b m a l a d t e r k n o k a r a c e s n a k u k a li d h a n r e p
a t a
)
d TeknikAru sKesadaran
k i n k e t n a g n e d t a r e n a ti a k r e b n a r a d a s e k s u r a k i n k e T
k i n k e t h a u b e s n a k a p u r e m n a r a d a s e k s u r A . n a a s a r e p n a d n a ri k i p
s e s o r p n a ri l a n a d n a g n a d n a p p a k g n a n e m a h a s u r e b g n a y i s a r a n
n a g n e d r u p m a c r e b a r e d n i n a p a g g n a t a n a m i d , h o k o t l a t n e m
n a r a d a s e
k dan ketaksadaran pikrian , perasaan , ingatan , i
s a i s o s a n a d , n a p a r a
h -asosias i acak (Abram s melalu i .)
6 0 2 : 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N )
e TeknikReaks iTokoh
h o k o t i s k a e r i a g a b e s n a k d u s k a m i d h o k o t i s k a e r k i n k e T
, p a k i s n a d , a t a k , n a a d a e k , h a l a s a m , n a i d a j e k u t a u s p a d a h r e t
g n a s g n a r a p u r e b g n a y a y n i a g a b e s n a d , n i a l g n a r o u k a l h a k g n it
u l ir a
d a rdiirt okohyangbersangkutan. )
f TeknikReaks iTokohLain
g n a y i s k a e r i a g a b e s n a k d u s k a m i d n i a l h o k o t i s k a e R
g n a y h o k o t u a t a , a m a t u h o k o t p a d a h e t n i a l h o k o t h e l o n a k ir e b i d
ri d e k i r a j a l e p i
d iannya , yang berupa pandangan , pendapat , n
i a l n a d , r a t n e m o k , p a k i
s -lain .
)
g TeknikPelukisanLatar
k u t n u i a k a p i d g n ir e s a g u j h o k o t r a ti k e s r a t a l a n a s a u S
h i b e l t a p a d r a t a l a n a s a u s n a s i k u l e P . a y n n a ir i d e k n a k s i k u l e m
e t n i g n e
m nsfikans fia tkediirant okoh. )
n a g n e d n a ti a k r e b g n ir e s g n a r o e s e s k i s if n a a d a e K
a j a g n e s g n a r a g n e p , k a d it g n il a p u a t a , a y n n a a w ij e k n a a d a e k
. u ti n a ti a k r e t e k n a g n u b u h n a k t a h il r e p m e m n a d i r a c n e m
, l e w a b u a t a s i w ir e c t a fi s a d a p n a r a y n e m s i p it r i b i b , a y n l a s i M
a y n e m s u r u l t u b m a
r ran pada sfia t tak mau mengalah , n a d a n a m i g a b g n a y r i b i b , k a g n o d n e m g n u d i h , m a j a t n a g n a d n a p
n i a
l -lainyangdapa tmenyaranpadas fiatt etrentu . t
u b e s r e t l a h n a g n e d n a g n u b u h e
S Sudijman(1988: 32 -2 6 ) juga n
a k a d e b m e
m beberapa metode dalam penyaijan watak atau metode e d o t e m , k it il a n a u a t a g n u s g n a l e d o t e m i r a d i ri d r e t u ti a y n a h o k o n e p
h a l a d a k it il a n a e d o t e M . l a u t s k e t n o k e d o t e m n a d , g n u s g n a l k a d it
t a fi s n a k h a s i g n e m a ti r e c n e p i u l a l e m g n a r a g n e
p -sfia t tokoh , hasrat ,
g n a d a k , a y n n a a s a r e p , n a ri k i
p -kadang dengan menyisipkank liatan atau t
a fi s n a k a a y n k a d it u j u t e s r a t n e m o
k -sfia t tokoh tiu . Metode tak k it a m a r d e d o t e m u a t a n a a g a r e d o t e m t u b e s i d g n ir e s u a t a g n u s g n a l
a c a b m e p h e l o n a k l u p m i s i d t a p a d h o k o t k a t a w n a s i k u l e p k i n k e t h a l a d a
t n a u k a l n a d , n a p a k a c , n a ri k i p i r a
d okoh yang disaijkan pengarang , bahkan dar ipenamplian ifsiknya setradar igambaran ilngkungan atau
h o k o t k a t a w h a l a d a l a u t s k e t n o k e d o t e m n a k g n a d e S . h o k o t t a p m e t
m a l a d g n a r a g n e p n a k a n u g i d g n a y a s a h a b i r a d n a k l u p m i s i d t a p a d
h o k o t a d a p e k u c a g n e
m .
.
c A lur
r u l
n a s a l e j e k b a b e s n a s a l a r e b u ti l a H . n i a l g n a y i s k
if p ,lot kejelasan katian
h a d u m r e p m e m n a k a , r a e n il a r a c e s n a k h a s i k i d g n a y a w it s ir e p r a t n a
e
p mahaman ktia terhadap certia yang dtiamplikan . Alu r atau plot n a g n u b u h n a k r a s a d r e b n u s u s i d g n a y a w it s ir e p n a i a k a g n a r h a l a d a
s a ti s u a
k (Wiyatmi , 2006: 36) . Sedangkan menuru t Stanton n
a k a k u m e g n e
m plotadalah certiayang beirs iurutan kejadian ,namun a
j e k p a
it dian tiu hanya dihubungkan secara sebab akibat ,peirsitwa i a l g n a y a w it s ir e p a y n i d a jr e t n a k b a b e y n e m u a t a n a k b a b e s i d u t a s g n a
y n
(Nurgiyantoro , 1995: 113 .) Pernyataan Staton didukung oleh a
w h a b n a k a t a g n e m g n a y y n n e K n a a t a y n r e
p plot sebaga ipeirsitwa
-w it s ir e
p ayangdtiamplikan dalamcertiayang itdakbersfia tsederhana , a
w it s ir e p n s u s u y n e m g n a r a g n e p a n e r a
k -peirsitwa tiu berdasarkan
.) 3 1 1 : 5 9 9 1 , o r o t n a y i g r u N ( t a b i k a b a b e s n a ti a k
, n a i g a b a g it i d a j n e m n a k a d e b i d t a p a d a rt s a s a y r a k m a l a d r u l A
a d , h a g n e t , l a w a u ti a
y n akhri . Bagian awa l beirs i eksposis i yang g n u d n a g n e m h a g n e t n a i g a B . k if n o k n a d g n a y s a ti li b a t s n i g n u d n a g n e m
g n u d n a g n e m r i h k a n a i g a B . k il f n o k k a c n u p n a k a p u r e m g n a y s k a m il k
t n e m u o n e
d atau penyelesaian/pemecahan masalah (Sayut i dalam .)
7 3 : 6 0 0 2 , i m t a y i W
s ir
A totele s melalu i Nurgiyantoro (1995 : 142- 814 ) juga l
a w a p a h a t ir a d i ri d r e t t o l p h a u b e s a w h a b n a k a k u m e g n e
m (beginning) ,
h a g n e t p a h a
u m
u mnya be irs isejumlah informas ipenitng yang berkatian dengan n
, r a t a l n a l a n e g n e p n a d n a k k u j n u n e p a y n l a s i m l a h i a g a b r e
b a am -nama
t u b e s i d a g u j t a p a d h a g n e t p a h a T . n a i d a j e k u t k a w , m a l a a n a s a u s ,t a p m e t
u a t a n a d n a g n a t n e tr e p n a k li p m a n e m , n a i a k it r e p p a h a t i a g a b e
s konfilk
i d a j n e m , a y n m u l e b e s p a h a t a d a p n a k l u c n u m i d i a l u m h a d u s g n a y
a g u j t a p a d r i h k a p a h a T . n a k g n a g e n e m n i k a m e s , t a k g n i n e m n i k a m e s
n e m , n a i a r e l e p p a h a t t u b e s i
d amp likan adegan tetrentu sebaga iakiba t .s
k a m il
k Dalam tahap akhi rmerupakan sebuah penyelesaian sebuah a u d i d a j n e m n a k ir o g e t a k i d t a p a d a ti r e c h a u b e s n a i a s e l e y n e p . a ti r e c
. a k u b r e t n a i a s e l e y n e p n a d p u t u tr e t n a i a s e l e y n e p u ti a y n a g n o l o g
r i h k a n a a d a e k a d a p k u j n u n e m p u t u tr e t t a fi s r e b g n a y n a i a s e l e y n e P
s a ti r e c , i a s e l e s h a d u s g n a m e m g n a y i s k if a y r a k h a u b e
s udah habi s
a y n t u j n a l e S . n a k g n a b m e k i d g n a y a ti r e c a k i g o l n a t u t n u t n a g n e d i a u s e s
r i h k a n a a d a e k a d a p k u j n u n e m , a k u b r e t t a fi s r e b g n a y n a i a s e l e y n e p
n a t u t n u t n a k r a s a d r e B . ri h k a r e b m u l e b a y n r a n e b e s g n a y a ti r e c h a u b e s
u t n u l a i s n e t o p h i s a m a ti r e c , a ti r e c a k i g o l n a
d k dlianjutkan ,konfilk
h o k o T . n a k t u j n a li d a y n h u n e p e s m u l e
b -tokoh certiabelum (semuanya ) .
a y n n a b m e i d g n a y n a r e p n a g n e d i a u s e s a y n b i s a n n a k u t n e ti d
9 9 1 ( o r o t n a y i g r u N t u r u n e
M 5 :153- 615 )alu ratau plot dapa t d a p e k n a d h a l m u j , u t k a w n a t u r u n a k r a s a d r e b n a k a d e b i
d atan .
u a t a r u l a u t k a w n a t u r u n a k r a s a d r e
B p lotdibedakanmenjad:i )
a w it s ir e p a k ij f i s e r g o r p n a k a t a k i d l e v o n h a u b e s t o l
P
-a w it s ir e p , s i g o l o n o r k t a fi s r e b n a k h a s i k i d g n a y a w it s ir e
p - peirsitwa
jr e t n a k b a b e y n e m : u a t a ( h e l o i t u k ii d a m a tr e p g n a
y adinya )
a w it s ir e
p -peirsitwa yang kemudian . Atau secara runtu t certia n a l u c n u m e p , n a l a n e g n e p , n a i s a u ti y n e p ( l a w a p a h a t i r a d i a l u m i d
r i h k a n a d , s k a m il k , t a k g n i n e m , k il f n o k ( h a g n e t , ) k il f n o k
. ) n a i a s e l e y n e p ( )
2 Soro tbailkatau lfash-back i d g n a y n a i d a j e k n a t u r
U kisahkan dalam karya ifks iyang i r a d i a l u m i d k a d it a ti r e c , s i g o l o n o r k t a fi s r e b k a d it f i s e r g e r t o l p r e b
r a n e b g n a y ( l a w a p a h a
t -bena r merupakan awa l certia secara , ri h k a p a h a t n a k h a b h a g n e t p a h a t ir a d n i k g n u m n a k n i a l e m , ) a k i g o l
a ti r e c l a w a p a h a t n a i d u m e k u r a
b dikisahkan .Karya yang berplo t n
a g e d a n a k h u g u y n e m g n u s g n a l , n a i k i m e d n a g n e d , i n i s i n e
j -adegan
konfilk , bahkan barangkal i konfilk yang telah memancing . i s a u ti s i u h a t e g n e m k u s a m a w a b i d i g a l m u l e b a c a b m e p , l a h a d a P
a y n i d a jr e t n a k b a b e y n e m g n a y n a h a l a s a m r e p n a
d konfilk dan
h a d u s e s u rt s u j n a h a s i k i d u ti a y n a u m e s e k g n a y , u ti n a g n a t n e tr e p
a w it s ir e
p -peirsitwayangs ecarakronologist ejradis esudahnya . )
3 Campuran
, fi s e r g o r p n i k g n u m l e v o n h a u b e s t o l p r a s e b s ir a g a r a c e S
s , a y n n a i d a j e k r a d a k n u p a p a t e b , a y n m a l a d i d i p a t e
t eirng terdapa t
n a g e d
n u p a ti r e c h a u b e s a d a n i k g n u m k a t n a k a t a k i d h e l o b , a y n r a n e b e s
k a lt u m g n a
y lfash-back .Ha l tiu disebabkan ijka yang demikian k a d it n a k a t a k i d k u t n u , ti l u s t a g n a s n a k a a c a b m e p , i d a jr e
t bisa
s u r e n e m s u r e t a r a c e s g n a y n a k h a s i k i d g n a y a ti r e c i t u k i g n e m
.r u d n u m a r a c e s n a k u k a li d
. ri h k a n a d , h a g n e t , l a w a n a i g a b i r a d i ri d r e t r u l a r u t k u rt S
n a r a p a p i r a d i ri d r e t l a w a n a i g a
B (exposiiton) ,rangsangan i(nciitng )t
n e m o
m ,gawatan(risingaciton) .Bagiant engaht erdri idar iitkaian )t
c il f n o c
( ,r umtian(compilcaiton) ,kilmaks .Bagianakhrit erdi rata s n
a i a r e
l f(alilng aciton) dan selesaian (denouemen)t .Pengeritan u
ti a y n a m ij d u S t u r u n e m r u l a n a i g a
b Paparan merupakan fungs i .
a ti r e c u t a u s l a w a a m a t
u Rangsangan adalah peirsitwa yang n a k l u b m it i d g n ir e s n a g n a s g n a R . n a t a w a g a y n l u b m it i l a w a g n e m
i a g a p e s u k a lr e b g n a y u r a b h o k o t g n a r o e s a y n k u s a m h e l o
n a t a w a G . r o t a s il a t a
k a ad lah tahapan yang diitmbulkan oleh .
n a g n a s g n a
r Tikaian atau konfilk ialah perseilsihan yang itmbu l n a ti m u R . n a g n a t n e tr e b g n a y n a t a u k e k a u d a y n a d a t a b i k a i a g a b e s
. s k a m il k e k u j u n e m n a i a k it a l u m a l a j e g i r a d n a g n a b m e k r e p h a l a d a
a y n n a t a b e h e k k a c n u p i a p a c n e m n a ti m u r a li b a p a i a p a c r e t s a m il
K .
m n a i a s e l e y n e
P erupakan bagian akhi r atau penutup certia ( dSu ijman ,1988 :30-36) .Beirku tpenjelasanpengeritan itapbagian
r u l