Makine Muhendisligi El Kitabi Uretim Ve Tasarim

ve TASARIM

Cilt 2

Baskıya Hazırlayan

A. Münir CERİT

Makina Yük. Mühendisi

TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI

#•

u

S.EZ4/ GÜRÜ'nün anısına

I

8

Koordinasyon

MMO Kitap Komisyonu

Ali Münir CERİT

Prof. Dr. Alp ESİN

Doç. Dr. Kahraman ALBAYRAK

BÖLÜM 14 YAPIM YÖNTEMLERİ

Hazırlayanlar

Prof. Dr. Ahmet ARAN, İTÜ Makina Fakültesi Prof. Dr. Levon ÇAPAN, İÜ Mühendislik Fakültesi

Selçuk KARCI, Mak. Müh., MKEK - Kırıkkale Prof. Dr. Selahattin ANIK, İTÜ Makina Fakültesi Ahmet YÎĞÎN, Mak. Yük. Mühendisi, ROKETSAN - Elmadağ DÖKÜM TEKNİĞİ

Prof. Dr. Ahmet ARAN

Sayfa Sayfa 1. Temel Tanımlar 02 2. Modeller 03 3. Kalıplama ve Döküm Yöntemleri 04 4. Ergitme, Döküm ve Katılaşma 15 5. Bitirme İşlemleri ve Kalite Kontrolü 22 6. Dökme Parça Tasarımı 24 7. Metal Döküm Alaşımları 27 KAYNAKÇA 31 İLGİLİ TSE STANDARTLARI 31

PLASTİK ŞEKİL VERME Prof. Dr. Levon ÇAPAN

1. Plastik Şekil Vermenin ilkeleri 32 2. Dövme 37 3. Haddeleme 46 4. Ekstrüzyon 56 5. Çekme 61 KAYNAKÇA 66 ILGÎLI TSE STANDARTLARI 66

SAC PRESÇİLİĞİ

Selçuk KARCI, Mak. Müh.

1. Kesme ....67 2. Sac Presçiliğinde Kullanılan Gereç

Normları 108 3. Bükme ve Şekillendirme 111 4. Bükme ve Şekillendirme Kalıp Örnekleri 117 5. Çekme 123 6. Kalıp Tasarımı ve Yapımı 149 KAYNAKÇA 152 İLGİLİ TSE STANDARTLARI 152

KAYNAK TEKNOLOJİSİ Prof. Dr. Selahattin ANIK

1. Giriş ve Tarihçe 153 2. Genel Tanımlamalar ve Sınıflandırma 154 3. Kaynak Yeteneği 156 4. Gaz Ergitme Kaynağı 160 5. Elektrik Ark Kaynağı 165 6. Tozaltı Kaynağı 174 7. Gazaltı Ark Kaynağı 178 8. Isıl Kesme Yöntemleri 182 9. Kaynak Hataları 183

10. Kaynaklı Parçalarda Oluşan Çarpılmalar ve Gerilmeler 187 11. Doldurma Kaynağı 192 12. Elektrik Direnç Kaynağı 195 13. Sürtünme Kaynağı 199 14. Elektron Işını ile Kaynak 201 15. Laser Işını ile Kaynak ve Kesme işlemi 203 16. Sert Lehimleme 205 17. Metal Püskürtme 208 18. Metal Yapıştırma Tekniği 211 19. Diğer Kaynak Yöntemleri 214 20. Plastik Malzemelerin Birleştirilmesinde

Kullanılan Kaynak Yöntemleri 217 21. Kaynaklı Üretimin (Dizaynın) Esasları 219 22. Kaynak Tekniğinde İş Güvenliği 220 KAYNAKÇA 222 İLGİLİ TSE STANDARTLARI 222

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME Ahmet YIĞIN, Mak. Yük. Müh.

1. Talaş Kaldırma İşlemlerine Giriş 223 2. Talaş Kaldırma İşlemlerinin Temelleri 224 3. İşlemede Kuvvetler, Güç ve Gerilmeler 231 4. Takım Aşınması ve Takım Ömrü 238 5. işlemede Ekonomi 242 6. Kesici Takım Gereçleri 249 7. Metal Kesme ve Taşlama Sıvıları 274 8. Kesme ve Taşlama Sıvılarının Kontrol

ve Test Yöntemleri 280 9. Yüzey Kalitesi ve Yüzey Uygunluğu 282 10. Tornalama 292 11. Delik işleme 353 12. Matkapla Delme 367 13. Raybalama 396 14. Havsa Açma, Alın Düzeltme ve Pah

Kırma 401 15. Frezeleme 406 16. Planyalama 427 17. Broşlama (Broçlama) 438 18. Testere ile Kesme 448 19. Taşlama 463 20. Honlama 499 KAYNAKÇA 508 İLGlLÎ TSE STANDARTLARI 508 14-01

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

fvnrr- m

-££:

i Yrrterlr-mtçapt -• T ttit-t* »ne p«— rt ttzpe/h uygun

yunacet dt//lc oa-UY$un

i —7 ' » -*-i'/rfotf/ Karbür uç Karrtuş oyar

Şekil.106- Ucunda tek uçlu bir kesici takım

takılmış basit tasarımlı delik işleme barı. Şekil.107- Delik işleme işlemleri için mikrometreayarlamalı bir takım tutucu. Pekçok delik işleme barı, tek bir pasoda çeşitli çaplarda delik elde etmek için birkaç kesme uçlu olarak tasa-nmlanmışlardır. Bu tip barlar aynı zamanda kaba ve hassas delik işlemeyi bir pasoda gerçekleştirebilecek şekildedir. Bu durumda, kesme uçları, hassas işleme, kaba işleme bittikten sonra başlayabilecek şekilde yerleştiri-lir.

Çizelge.72- Bar Çapının Delik Çapının 0.7071 ine Eşit Olduğu Esasına Göre Delik İşleme Ban Boyutları

oycfun c/yoHomo Dcs/mal uyooo sağlayacak Delik çapı mm Bar çapı A, mm Talaş boşluğu C, mm Takım çapı mm 32 38 41 22.45 26.95 29.18 4.65 5.59 6.05 8

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Çizelge.72- Bar Çapının Delik Çapının 0.7071 ine Eşit Olduğu Esasına Göre Delik İşleme Ban Boyutları (devam) Delik çapı mm Bar çapı A mm Talaş boşluğu Cmm Takım çapı

mm

44

48

51

57

63

70

76

83

89

95

102

114

127

140

152

31.42

33.68

35.92

40.41

44.91

49.38

54.13

58.37

62.86

67.36

71.83

80.82

89.81

98.78

107.77

6.50

6.98

7.44

8.38

9.30

10.24

11.15

12.09

13.03

13.94

14.88

16.74

18.59

20.45

22.33

13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 13 19 19 19 19

Delik işleme barlarında, paso vermek için kesici uç arkasına takılı ayar vidası kullanılmaktadır. Şekil. 106 da görülen ayar vidası ve sıkma vidası yardımıyla kesici ucu ayarlamak imkanı vardır. Bugün daha da ilâri gidilârek ayarlama,mikrometrik bir biçimde daha hassas ve pratik kullanımlı hale getirilmektedir. Şekil. 107 de böyle mik-rometrik ayarlamalı bar görülmektedir.

Delik işleme barlarını minimum bir çıkıntı ile tasarımlama önemli olmasına rağmen, bazen parçanın özelli-ğinden dolayı bar boyunu istenen sınırlama olan 3:1 ya da 4:1 i geçen boy:çap oranının üstünde yapmak gerekli olmaktadır. Bu gibi durumlarda en büyük problem olan tırlama ya dikkat edilmeli ve özel önlemler alınmalıdır. Alınacak önlem öncelikle bann kesme kuvveti nedeniyle eğilmesini önlemeye yönelik olmalıdır. Ban destekleyi-ci yataklamalar kullanılabiliyorsa da bugün en çok alınan önlemler eğilme ve titreşimi azaltacak şeklide barı kar-bür ya da yüksek yoğunluklu gereçlerden yapmak ya da özel olarak yapılıp bar içine yerleştirilmiş sönümleyici kullanmaktır. Şekil. 108 de böyle bir sönümleyici kullanılmış bir bar görülmektedir. Bu tür barlarda boy:çap oranı 8:1 ya da daha fazla olabilmektedir.

. . . i i - -- -X

Şekil.108- Tırlamayı azaltabilmek için ağır tungsten alaşımından yapılmış, yay kuvveti ile yüklenmiş diskleri olan bar.

14-362

'j

İt

w

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Delik işleme barları için kartuşlar: Döndürülebilir uçların yaygın kullanımı, kartuş tipi delik işleme barları-nın uygulamalarında artışı sonuçlamıştır. Şekil. 109 da böyle bir kartuş tipi görülmektedir. Bir bar üzerine ucu yerleştirmek için uygun boşluk işleme yerine, üzerlerinde küçük uçlar yerleştirilmiş kartuşları takılı barlar kullan-mak daha ekonomik olkullan-maktadır. Uçlar kartuş üzerinde mekanik olarak tutulur. Kartuşlar; kare, dikdörtgen ya da silindirik biçimlerde olup istenirse ayarlanabilirler. Kartuşlar, standart biçim ve boyutlarda olmaktadır. Amerikan ANSI Standart 94.48.1976 Hasssas Döndürülebilir Uç Kartuşları nda geniş olarak açıklanan bu standardın bir bölümü Çizelge.73 de verilmiştir.Bu standartta metrik ölçüler de kullanılmakta olup buna karşılık gelebilecek bir ISO standardı yoktur.

Şekil.109- Kartuşlu bir delik işleme barı

Sabit takım tutucular, bir takım delik işleme işlemlerini gerçekleştirmek için dönmekte olan parçaya yaklaşa-cak şekilde, delik işleme tezgahının ana ya da yan kızakları üzerine takılan takımlardır. Dönen tip barlarda anlatı-lanların pek çoğu bu takımlara da uygulanabilir. Sabit takım tutculann bir avantajı dengelenmemesidir. Ayrıca çok rijid olarak yapılıp desteklenebilir.

Delik İşlemede Bağlama Düzenleri

Tornalama ile ilgili bir önceki bölümde anlatılan çeşitli tip ayna ve penslerden bir çoğu hassas delik işlemede de kullanılmaktadır. Ayrıca bağlama aparatları da çok yaygın olarak bu işlemede kullanılmaktadır.

İş parçalarının hassas delik işlenmelerinde bağlama önemli ve kritik bir konudur. Parçanın doğru noktalardan ve çarpılmayı enaza indirecek biçimde bağlanması-hassasiyeti etkilemesinden dolayı-özel önem taşır. Bu da bağ-lama aparatlarının tasarımlanmasının çok dikkatli ve uygun yapılmasıyla başlar.

Parçanın kendisinin tasarımlanması da çok önemlidir. Parçanın tasarımlanması sırasında yerleştirme ve bağla-ma için alınacak özel önlemler pekçok problemi önlediği gibi bağlabağla-ma bağla-maliyetini de azaltır.

Bağlama aparatları çeşitli etkenlere bağlı olarak basit ya da karmaşık olabilir. Üretim gereklerinin azlığı ba-sitçe elle (manuel) bağlama ile çözülebildiği gibi bazen de güç kullanılarak (hidrolik, pnömatik vb.) çözülebilir. Yüksek üretim ise çok ileri ve otomatik bağlama aparatlarını gerektirebilir

Bağlama aparatları üç ana sınıfa ayrılabilir. Bunlar; sabit, indeks ve döner tiplerdir.

Sabit bağlama aparatları indeks yapmayan ve dönmeyen aparatlardır. Şekil. 110 da bu tip aparatlara örnekler görülmektedir.

I

sa

i

1

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

il--

ili

Î2

z i

Si

D

o

D

.s

« o >. sı — ö ro ö •O o°° CM ^ O ö 3S p CM >n ÇM CM £2 CM 14-364 i» iıın

Ov , ı,

G

r:

L

Siyle II

f

J

*

1

Slylr

-V *

\ ı , ••

-SivK-. \ /

a""

SlyteG

74°'

S....R

sıvin r Sı,ki 1

I lol.- AI,,ıIHı )( •,(•«• J

Çizelge.73- Hassas Döndürülebilir Uçlar için Standard Kartuşların Boyut ve Biçimleri (Devamı)

%

•00

C0

m

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

A

Şekil.110- Hassas delik işlemeler için; basit manuel bağlama aparatları

(a) Planet pinyon dişli taşıyıcı gövdesi, (b) Krank kolu için bağlama aparatları, (c) sallanan kollu bir aparat İndeks bağlama aparattan, gerçekleştirilecek işlemleri tamamlamak için iş parçasını iki ya da daha fazla ko-numa döndürerek / ilerleterek, getiren (indeksleyen) aparatlardır. Bunların bilinen en yaygın örnekleri divizörler-dir. tndeksleme mekanizmaları aparatın kendi içinde olabildiği gibi, aparat indeks yapabilen bir tabloya da takıl-mış olabilir. Döndürerek indekslemeye örnek olarak divizörleri gösterdiğimiz gibi ilerleterek indekslemeye ömek olarak Şekil. 111 de görülen mekanik tip indeksleme aparatı verilebilir. Şekil.112 de ise özel indeksleme tipinde bir aparat görülmektedir.

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Şekil.lll- Hassas delik işlemeler

için mekanik tip aparat Şekil. 112- Açılı durumdaki deliklerin ardışıkdelinmesi için özel indeksleme tipli aparat

Döner tip bağlama aparatlarında parça, dönen bir mil üzerine takılı aparat ya da aynaya takılır. Parça, mil ek-seninde dönerken ilerletici kızak üzerine takılı kesici takımlar ile delik işleme iş-lemleri yapılır. Bu aparatların bir deza-vantajı parçanın simetrik olmaması halin-de halin-dengelenmemiş kuvvetlerin doğ-masıdır. Döner tip bağlama olarak Şekil.113 de görülen özel dişli işleme aparatı verilâbilir.

Delik İşlemede Çalışma Parametreleri Delik işlemede takım seçimi, güç ge-reksinimi ve kesme sıvıları gibi değiş-kenler ile takım bilinmesi, iş güvenliği ve hata analizi gibi konular tornalama işlemi ile aynıdır. Delik işlemede kullanılacak kesme parametreleri, tornalama bölü-münde verilen kesme parametreleri de-ğerleri tablolarında verilenlerle özdeştir. Şekil.113- Hassas delik işleme için özel dişli

aynaları ve geri çekilebilen takım blokları

12. MATKAPLA DELME

Delme işlemi,, yaygın olarak kullanılan talaş kaldırma işlemlerinin en eskilerinden bir tanesidir. Bir deliğin elde edilmesi; sıcak dövme, döküm, eksrüzyon, kalıp döküm, alevle kesme, pres delme, EDM (Elektro erozyon), ECM (Elektro kimyasal), laser, ve elektron ışını ile işleme gibi geleneksel ya da geleneksel olmayan bir takım yöntemler kullanılarak yapılabilir. Bu ayırımda anlatılacak olan yöntem, kesici takım olarak matkap kullanmak-tır.

Delme, esas olarak, kesici takım (matkap) ile iş parçası arasında bağıl bir hareketle talaş kaldırarak yapılan delme ya da delik büyütme işlemidir. Bu işlem sırasında matkap ilerlerken iş parçası ya da matkap ya da her ikisi birden döner. Klasik delme, derin delik delme ve küçük delik delme gibi pekçok farklı delme yöntemleri vardır. Yöntemin seçimi, delik çapı, derinliği, toleransı ve yüzey kalitesi ile üretim gereksinimi ve işlemi gerçekleştir-mek için kullanılacak tezgahın uygunluğuna bağlıdır.

Delme işlemi hızlı ve ekonomik olmakla birlikte, kesme hareketi zor ve verimsizdir. Kesme hızı matkap çev-resindeki maksimum hızdan merkezdeki sıfır hıza kadar değişerek kesme kenarındaki yükü değiştirir. Aynca

del-TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

me işleminde talaş çıkışı ve kesme sıvısı akışı sınırlıdır. Buna ek olarak küçük çaplı derin deliklerin delinmesinde matkapta olması gereken dayanıklılık sorununu da unutmamak gerekir.

Delme işlemleri ilerde anlatılacak olan delme tezgahlarında gerçekleştirildiği gibi bir çok delme işlemi önce-ki bölümlerde anlatılan torna tezgahlarında, özel ve transfer tezgahlarında ve işleme merkezlerinde gerçekleştiri-lebilir.

*

Delmede kullanılan kesici takımlar-yani matkaplar-dönen, bir ya da daha çok ağızlı (genelde iki) uçtan kesen, talaşların ve kesme sıvısının akışını kolaylaştıran bir ya da daha fazla helisel ya da düz kanalları olan yuvarlak ta-kımlardır. Çeşitli tip ve geometride olurlar.

Delme, şartların kesme kenarı boyunca değiştiği üç boyutlu karmaşık bir kesme işlemidir. îki ağızlı matkap-larda, kesme ağzına dik olan eğim açısı, çevreden merkeze doğru azalırken kesme hareketi merkezden çevreye doğru giderek iyileşir. Matkabın dış kenarları talaşı keserek elde ederken göbekteki kesme kenarları iş parçası ge-recini zorlayarak şekil değiştirir. Dolayısıyla bu da büyük itme kuvvetini gerektirir.

Matkaplardaki sınırlı talaş boşluğundan dolayı talaşın küçük parçacıklar halinde olması istenir. Özellikle de-rin deliklerde, talaşın soğuması matkabın kanallarının tıkanmasına neden olarak talaşın atılmasını engeller ve kes-me sıvısının matkap ucuna akışını azaltır. Bu da aşırı ısı doğmasına ve takımın erken körelkes-mesine neden olur.

Delinecek iş parçasının yumuşak olması genellikle istenmez. Çünkü yumuşak gerecin oluşturduğu talaş kolay kırılmayarak yukarıda anlatılan olaya neden olur.

Delme işlemlerinde çeşitli nedenlerden dolayı bir takım geometrik hatalar oluşabilir. Şekil. 114 de görülen bu hata tipleri ve oluşum nedenleri şöyle sıralanabilir.

/. Şekil hatası : Bu hata delik boyunca çapın düzgün olmaması olarak nitelenebilir. Şekil. 114 de görülen şekil hataları; konik delik, fıçı delik, konkav delik ve eğik eksenli delik olarak sıralanabilir. Özel önlem ve hazır-lama yapılmazsa delmede bu hatalar çıkabilir. Genellikle bu hatanın büyüklüğü öncelikle matkabın boy/çap (L/d) oranına bağlıdır.

2. Çapaklar: Çapaklar deliğin hem giriş hem de çıkış taraflarındaki delik ağızlarında oluşur. Çapağın oluşup oluşmaması ve yüksekliği, iş parçası ve takım gerecine, özelliklerine, takımın durumuna ve kullanılan kesme hızı ve ilerleme hızına bağlıdır.

3. Delik konumundaki hatalar : Delik ekseninin olması gereken konumun dışındaki bir yerde olmasıdır. Bu hata genellikle, tezgahın durumuna, takıma ve kesme noktasına bağlıdır. Çizelge.74 te çeşitli boyutlardaki iki ağızlı matkapla delmede çeşitli delme şartlan için çapsal ve konumsal hatalar yaklaşık olarak verilmektedir.

Çizelge.74- İki Ağızlı Matkapla Delmede Ortalama Hata Miktarları

Delme şartları Ölçü üstü mm 3-6 Konum mm Matkap çapı, mm. 6-19 Ölçü üstü Konum mm mm 19-38 Ölçü üstü Konum mm mm Punta ile ön delme yapılmamış,

delme burcu kullanılmamış Punta ile ön delme yapılmış, del-me burcu kullanılmamış Delme burcu kullanılmış

0.08 0.08 0.05 0.18 0.10 0.05 0.15 0.08 0.08 0.20 0.10 0.05 0.20 0.10 0.10 0.23 0.13 0.08 14-368

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

4. Dayiresellik hatası: Bu hata deliğin dayireselliğinin ideal şekle göre bozuk olması durumudur. Bunlar üç-gensel, düzgün olmayan ya da oval şekilde olur. Tezgahın milinin yataklarının hassasiyeti, matkabın hassas bilen-mesi ve yerleştirmenin rijidliği (burçlar, bağlama aparatı vb.) deliğin dayiresellik hatasını azaltan etkenlerdir. İlerleme hızını arttırmak ve çok rijid matkaplar kullanmak ta bu hatayı azaltabilir.

5. Ölçüsel (çapta) hatalar : Pek çok durumda delik çapı kullanılan matkap çapından büyük çıkar. Çizelge.74 de çeşitli çaplardaki iki ağızlı matkapla yapılan çeşitli şartlardaki delmelerde elde edilen çapsal büyüme miktarla-rı verilmektedir.

"1

M

oaız Fıçı şekil Konka\J

i

ffdyûA ölçü ftgız Eği/mfş OI m ai/ Gereken ' Gerçekle-şen

Üçgen kil- Konum Oat1rescl//k çük ölçü het/as'

Ölpü hc/fas/

Şekil.114- Delme deneyimlerine göre genel geometrik hatalar Delme (Matkap) Tezgahları

Özellikle delme işlemleri için tasarımlanmış tezgahlar, pek çok farklı tiplerde, boyutlarda ve kapasitede olur-lar. Bu tezgah tipleri; hafif iş (hassas), ağır iş, düşey, radyal, seri çalışan, çok milli, taretli (döner kafalı), derin de-lik, küçük delik ve özel amaçlı delme tezgahı-matkap olarak sıralanabilir. Bu tezgahların pek çoğu delme işlemi-ne ek olarak, raybalama, alın işleme, pah kırma, fatura açma, yarık/kanal açma, hadde ile parlatma ve kılavuz çekme gibi işlemleri de yaparlar. Bazı durumlarda, tasarım ve sağlamlığına bağlı olarak, bu tezgahlar delik işle-me ve frezeleişle-me işlemlerinde de kullanılırlar.

Belirlenmiş bir delme işlemi için delme tezgahının tipini seçme bir çok değişkene bağlıdır. Bu değişkenler; iş parçasının boyutlan, geometrisi ve gereci ile üretim istekleri (miktar, hassasiyet ve yüzey kalitesi) ve ekonomik faktörler dir.

Delme tezgahları, manuel (el kumandalı), yan otomatik ve otomatik işlemler yapabilecek kontrol sistemlerine sahip olabilirler. NC ve CNC kontrolda bir çok delme tezgahında kullanılmakta olan bu tipler özellikle baskı dev-relerin delinmesinde kullanılmaktadır.

Hafif-lş Hassas Matkaplar : Bu tip tezgahlar, tüm delme tezgah tiplerinin en çok kullanılanıdır. Genel amaçlı olan bu tezgahlar, küçük iş parçalarına bir defada 25 mm çapa kadar delik açabilecek kapasitededirler. Genellikle takımhanelerde, atölyelerde, onanm işlerinde ve bazı üretim işlemlerinde kullanılmaktadır. Şekil. 115 de bu tip bir matkap tezgahı görülmektedir. Tezgah; düşey, tabana montajlı yuvarlak sütunlu, aşağı-yukan ve yana hareket-li tablalı, mihareket-li motorla çevrilen bir tezgahtır. Bu tezgahlar el kumandalı ya da otomatik beslemehareket-li olabihareket-lirler.

ı

u

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Ağır-tş Düşey Matkaplar :

Şekil.. 116 da görülen bu matkap tipi hafif iş hassas matkap tezga-hına benzemekle birlikte, kütleli yapısı ile farklıdır. Büyük çaplı derin deliklerin hassas olarak de-linmesine uygun bir yapıdadır. Uygulamada tüm düşey matkap-lar otomatik ilerleme düzenekle-riyle donatılmıştır. Bazı düşey matkaplar yuvarlak sütunlu ol-masına rağmen çoğunluğu sağ-lamlığı arttırmak için kaynaklı kutu kesitli yapıdadır. Şekil.l 16 daki matkap da kutu kesitli yapı-da bir matkaptır. Sütunlu mat-kaplarda iş tablası sütun etrafında dayiresel hareket ve düşey hare-ket serbestliğine sahipken kutu kesit gövdeli matkaplarda iş tab-lası gövde üzerindeki kızaklarla yalnızca düşey hareket serbestli-ğine sahiptir. Bu tip matkaplar daha da geliştirilerek iş tablaları üç eksenli hareket serbestliğine sahip duruma getirilmiştir. Şe-kil.] 17 de böyle bir tip matkap görülmekte olup bu matkap ayrı-ca iki eksenli (x ve y) sayısal (di-jital) okuma sistemi ile donatıl-mıştır.

km/u

Taban

Şekil.115- Hafif iş, hassas tip el kumandalı matkap tezgahı

S T *

—

—

-ş

İL

J?

\

— .

V

ı_ •

D

I»

1

)

Şekil.116- Ağır-iş düşey matkap Şekil.117- Sayısal okuma sistemli

hareketli tablalı ağır-iş düşey matkabı 14-370

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Grup Matkap Tezgahlan : Bir grup matkap tez-gahı, iki ya da daha fazla sayıda hafif ya da ağır-iş matkabın birbirinden bağımsız çalışacak şekilde or-tak bir kafa ya da tablaya yerleştirilmesi ile oluşturu-lan bir matkap tezgahı tipidir. Şekil. 118 de böyle bir tip grup matkap tezgahı görülmektedir. Bu tip mat-kaplar genellikle bir iş parçası üzerinde çok sayıda farklı çapta deliği seri olarak delme işlemlerinde kul-lanılır.

Radyal Matkaplar: Mükemmel kullanışlılığı rad-yal matkapların en önemli avantajıdır. Bu matkaplar genellikle büyük ve düzgün olmayan şekilli iş parça-larını delme işleminde kullanılır.

Şekil. 119 da radyal tip bir matkap görülmektedir. Çok Milli Matkaplar ve Başlıklar : Şekil. 120 de görülen bu matkap tipinde delme başlığı üzerinde aynı anda çalışabilecek sabit konumlu çok sayıda ta-kım bağlama özelliği vardır. Tata-kım sayısı 2-100 ara-sında alabilmektedir. Bu matkaplarda delme işlemi sırasında takım pozisyonları sabit kalmakla birlikte delme işlemi öncesi ayarlanabilirle özelliğine sahip-tir. Takımlara hareket matkap ana milinden dişli ya da krank mekanizması ile iletilmektedir. Şekil. 121 de

krank mekanizmalı bir delme başlığı görülmektedir. Şekil. 118- Grup tip, altı milli matkap tezgahı

İÇC vey& dışa

'_»» hareket eden

başi/k

1ıBİr.*^t4W.^nl#ri, do, kofan ^Sr.

"

----——-- ——3A

Şekil.119- Radyal matkap tezgahı. Radyal kol delme başhğım yukan-aşağı radyal yönde (sütuna göre) istenilen konuma ayarlayabilir.

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Şekil.120- Çok milli matkap Şekil.121- Krank mekanizmalı delme başlığı

Revolver Taret Başlıklı Matkap : El ya da güç beslemeli, masa ya da döşemeden tablalı dik matkaplar indeks (kademeli dön-meli) yapabilen tambur ya da taret başlıklı olabilirler. Taret, tipik olarak altı ya da se-kiz yüzlü olabilir. Her yüzde bir matkap ya da kesici takımı tutmak için bir mil vardır. Taret, milleri istenilen konuma getirmek için elle ya da otomatik olarak indeks ya-par. Şekil.122 de sekiz milli bir revolver başlıklı matkap görülmektedir. Revolver başlıklı matkaplar, takım değiştirmeden bir delik ya da delik kümesinde birkaç işlemi gerçekleştirebilen tezgahlardır. Altı istas-yonlu revolver kafalı masa tipi elle besle-meli bir matkap Şekil. 123 de görülmekte-dir.

Derin Delik Delme Tezgahlan : Derin delik delme, uygun tasarımlanmış torna, matkap, delik işleme tezgahı ve freze tez-gahında yapılacak uygun değişikliklerle, yüksek basınçlı kesme sıvısı kullanarak; namlu delme, namlu delik işleme, trepanla-ma (alın kanalı açtrepanla-ma) ve diğer kendinden yataklamalı takımlarla yapılan delme işle-midir. Pekçok uygulamada derin delik del-_ , . , , „ „ , . . . , , , » • ••. me işlemi, özellikle bu işlem için tasarım-Şekil.122-Sekiz istasyonu revolver kafalı ık. , tezgahlarda yakmaktadır. Bu

u ç eksenli N C kontrollü matkap ^ ^ g e*e l ı ik ,e y&(^ o l u p b a z e n k ü.

çük iş parçalanndaki kısa işlemler için açılı ya da düşey olmaktadır. Pekçok derin delik delme tezgahında dönen takım sabit duran iş parçasına doğru ilerleme hareketi yaparak delme işlemini gerçekleştirirken (Bakınız Şekil. 124 de üst şekil), bazı tezgahlarda dönmeyen takım dönen iş parçasına doğru ilerleyerek del-14-372

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME me işlemi gerçekleşir (Bakınız Şekil.124

de alt şekil). Derin delik delme tezgahının tipik bir örneği Şekil. 125 de görülmekte-dir.

Delme Takımları (Matkaplar)

Matkaplar, bir ya da daha fazla kesme ağızlı ve talaş ve kesme sıvısı akışı için bir ya da daha fazla helisel düz kanallı, uçtan kesen döner kesici takımlar olarak tanımlanırlar. Bu kesici takımlar, pekçok farklı form, boyut ve toleranslarda yapılırlar. Matkaplar, hassas kesici takımlar olarak düşünülmezler. Bunlar hızlı ve ekonomik delme işlemi için tasanmlanmışlardır. Hassasiyet istendiği zaman genellikle delik işleme ya da raybalama gereklidir.

Matkapların sınıflandırılması : Mat-kaplar, yapıldıkları gerece, sap tipine, ka-nal sayısına, yönüne (sağ-sol), boyuna, ça-pına ve uç geometrisine göre sınıflandırıla-bilir.

Sap çeşidine göre matkaplar; düz saplı ve konik saplı olarak iki çeşittir. Kanal sayısına göre ise; tek kanallı, iki kanallı ve üç ya da dört kanallı matkap olarak sınıflandırılırlar. Kesme yönüne göre ise matkaplar iki çeşit olup bunlar sağ matkap

ve sol matkaptır. Şekil.123- Elle beslemeli, masa tipi iki kolonlu

revolver başlıklı matkap

I \Fcner i y/eme ha#t Oc/mc burcu Matkap "iki. •X:.:i: ffyno

i i.

Talaş kutusu Ve/rrıe. burcu (•• ... i

- '(:l

Kılooo7.lamo borca <'&;;: ,I.\.::< ^''Vl J » ! fUr/ct-me

Şekil.124- Namlu delmede (derin delik delme) iki yöntem :

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

»i.

ti''

x)

ri

'IS'/-İÜ ,*'••• \

!f

A

Şekil.125- Derin delik delmek için tablalı bir tezgah (GundriU)

J

4Mr? Sn m*yg *f*t TM mftl tâp#t (fmnm) TK

Şekil.126- Helisel matkaplarda ana boyutlar, tanımlar ve kesme açıları

Matkapların tanımlanması : Helisel matkaplar TS62-DIN 1412 standartlannda genel olarak tanımlanmakta-dır. Bu standartta yapılan tanımlamalar Şekil.126 da görülmektedir.

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

f fim A fncclH/mîg •/onrmo kenarı f-'MI! f. Oaze/Hlmif kesme, kenar/ı ıncelHlm/s yontma kenotr 1 m m <

Ayrık aç Oakme demir

Form I)

'~Ç'h öilcnmff Uç

Form V.

fğne cif:

(7-/ ,,A

L

Şekil.127- Kesici matkaplarda kesici ucun özel bilenme yöntemleri Yine bu standarda göre matkap kesici ucunun özel bileme şekilleri Şekil.127 de görülmektedir.

W görünüşü

(Talkım Mesmc fcenor/ dûzttm/)

Oörünijsij İlk kesm* kenarı kenar/ -, //Kr Mcs/n e Menartrun kenen MenartCHn « Aenofrt i So2önüne alınan W Prens/p aeıûnûfünûn

fitim Juıttml m fakım referans

Şekil.128- Helisel bir matkapta takım açılan

Helisel matkaplarda takım geometrisi ve tanımlan ise DİN 6581 sayfa 10 da verilmekte olup Şekil.128 de gösterilmektedir.

Burada:

a, ax = Boşluk açısı (alfa)

P, Px = Kama açısı (beta) Y, Yx = Talaş açısı (gama)

a + P +y = 90*C a + P* + Yx = 90°C dir.

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

X = Eğim açısı (lamda)

X = Giriş açısı (kappa) E = Köşe açısı (epsilon) O = Uç açısı (sigma)

<p = Sivri uç kesme kenarı açısı (fi) d = matkap çapı

k = öz kalınlığıdır.

Bu bilgilerin ötesinde daha fazla bilgi edinmek için aşağıda sıralanan standartlara bakılması önerilir: 1. DİN 6580, kesme uygulamaları tanımlan; kesme işlemlerinde hareketler ve geometri.

2. DİN 6581, kesme uygulamaları tanımlan; takımların kesici bölümünün geometrisi. 3. DİN 6584, kesme uygulamaları tanımlan; kuvvetler ve verimlilik.

4. DİN 1412, helisel matkaplar, tanımlamalar. Helisel Matkap Gereçleri ve Yüzey İşlemleri

Helisel matkap üretiminde kullanılan gereçlerde istenilen belirleyici özellikler, iyi aşınma dayanımı, sağlam-lık ve sıcak sertliktir. Bu istekleri karşılayan iki temel tip gereç vardır. Bunlar HSS çelikler ve sinterlenmiş tung-sten karbürlerdir. HSS gereçler helisel makaplarda en fazla kullanılanlardır. KarbUr gereçler ise HSS kadar olma-makla birlikte bir çok yerde kullanılmaktadır.

/. Karbon ve düşük alaşımlı takım çelikleri: Bu gereç 1900 yılından önce tüm kesici takımlarda kullanılmak-taydı, fakat bugün sadece ağaç ve bazı yumuşak demir dışı malzemelerde kullanılmaktadır.

//. Yüksek hız çelikleri - HSS: HSS gereçlerin genel anlatımı Kesici Takım Gereçleri aymmında yapılmıştı. Helisel matkaplann en genel uygulamalan W.Nr. 1.3343, 1.3346, 1.3348 gereçlerden yapılmaktadır. Sıcak sertli-ğin gerekli olduğu zor işlemlerde ise yüksek kobalt içeren 1.1302, 1.3243, 1.3247 ve 1.3249 gereçler kullanıl-maktadır. Bunlar genellikle, 40 HRc den sert çelikler, nikel esaslı alaşımlar ve titanyum alaşımlarından yapılmış parçaların delinmesinde kullanılan matkap gereçleridir. Kobalt içeren HSS çelikler çok pahalı olduklarından ge-nellikle üretim artışının gerekli olması durumunda kullanılır. Toz metal HSS ler gege-nellikle helisel matkaplarda kullanılmamakla birlikte bazı özel durumlarda kullanılabilmektedir. Daha önce anlatıldığı gibi T / M HSS lerin taşlanabilme özellikleri çok iyidir.

HSS lerin ısıl işlemleri (sertleştirme, su verme ve temperleme), matkapların kalitesi ve verimliliği açısından çok kritiktir. 1.3346, ve 1.3348 gibi genel amaçlı HSS gereçler 64-66 HRc ye sertleştirilir. Kobalt içeren HSS ge-reçler ise 65-67 HRc ye sertleştirilir.

Kesici takım gereçleri aymmında değinilen yüzey işlemleri ya yüzey sertliğini arttırmak ya da matkap ile iş parçası ya da talaş ile kanal arasındaki sürtünmeyi azaltmak için uygulanır. Bu işlemler genellikle matkabın son bilenmesinden sonra uygulanır. Yüzey sertleştirme işlemlerinde; nitrürleme, siyanürleme ve daha az sıklıkta kar-bonitrürleme ve karbürleme uygulanır. Bu işlemlere ek olarak bazı amaçlarla elektrokaplama, kimyasal kaplama, buharla kaplama ve alev ya da ark kaplama yöntemleri ile krom, nikel, tungsten, tungsten karbür, titanyum nitriir ve diğer aşınma dirençli bileşiklerle kaplama yapılır. Çok yaygın olarak kullanılan bir kaplama türü de oksit kap-lamadır. Oksit, matkap üzerinde kuru yağlama etkisi yapar aynca da talaşların matkap üzerine kaynamasını önler. Yüzey işlemleri ve kaplama işlemleri genellikle birlikte ve çeşitli kombinasyonlarda kullanılır. Matkaplarda uy-gulanan en yaygın kombinasyon ise nitrürleme üzerine oksit kaplanmasıdır.

///. Kobalt esaslı döküm alaşımlar: Bu gereçler bazen özel matkaplarda, yüzey sertleştirilmiş çeliklerde, manganlı çeliklerde, sertleştirilmiş demirlerde ve sertliği 50 HRc nin üstündeki takım çeliklerinde delik delmede kullanılır.

IV. Karbür matkaplar: Karbür gereçler, HSS e göre daha sert, aşınma direnci daha yüksektir. Sonuç olarak tek parça ve kaynak uç karbür matkaplar genellikle dökme demirlerde, alüminyum ve diğer yumuşak demir dışı metallerde, takviyeli plastikler gibi çok aşındırıcı gereçlerde ve 48 HRc den sert çeliklerde delik delme işlemle-rinde kullanılır. Yumuşak ve orta sertlikteki çeliklerin karbür takımlarla delinmesi uygun değildir.

Karbür matkaplann avantajları; uzun takım ömrü (HSS lere göre 10 kat), yüksek hızda delme yeteneği (HSS lerin 2,5 katı) ve delme hızının yüksek olması (% 100 daha hızlı) dır.

Karbür uçlu matkaplar, ekonomik nedenlerden dolayı tek parça karbür matkaplara göre daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Büyük çaplı karbür uçlu matkaplar tek parçaya göre ucuzken, küçük çaplı matkaplarda durum tam tersi olup tek parça matkaplar daha ucuzdur.

14-376

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME Helisel Matkapların Türleri

Matkaplar kullanım amaçlarına bağlı olarak çeşitli çaplarda birçok türde olurlar. Bunlann çok genel türleri Şekil. 129 da görülmektedir.

io)Gene/ amaç// matkap

1: • Düşük he/lali mat kop

Jç kana//l de/ı'k büyütme matkabı Sal matkap

Oûz. saplı, yağ delikli maikap

Otomat tezgahı matkabı Kademeli matkap

matkabı Şekil.129- Genellikle kullanılan matkap türleri

Şekil. 129 da verilen matkapların sap kısımları şekilde görüldüğü gibi düz olmakla birlikte konik te olabilir. Sap kısmının konik olması takımın daha rijid olmasını, daha iyi eşmerkezli delik delinmesini, takımın kaymadan döndürülebilmesini, grup delme tezgahlarında matkabın dar toleranslarda konumlandırılmasını sağlar. Derin ol-mayan deliklerin delinmesinde, ucuz olması nedeniyle silindirik saplı matkaplar kullanılır.

Düşük helis açılı matkaplar 15-20' helis açısına sahip olup, plastik, pirinç ve derin olmayan delme olarak alü-minyum gereçlerin delinmesinde kullanılır.

Yüksek helis açılı matkaplar 35-40° helis açısına sahip olup, bunlar; alüminyum, magnezyum, bakır, kalıp dö-küm metaller ve bazı plastikler gibi düşük çekme dayanımlı gereçlerde derin delik delinmesinde ve yumuşak çe-likler ve otomat çubuğu pirinç ve bronzlarda delik delinmesinde başarılı olarak kullanılmaktadır.

Üç ya da dört kanallı matkaplar, boşlukların ya da deliklerin çapını büyütmek için sadece uç kısmı ile kesme yapılan matkaplardır. Bu matkaplarla delme yapılmaz.

Birçok üretim parçasında aynı delikte farklı çap ve boyda kademe istenebilir. Bu durumda işleme maliyetini azaltmak için bir kaç matkapla ardarda işlem yapmak yerine kademeli matkap kullanılır. Kademeli matkaplar aynı zamanda bir delik delme işleminde birkaç farklı işlemi bir işlemde yapma olanağını da verir. Delme işlemi ile bağlantılı olan bu işlemler, fatura açma, pah kırma, raybalama ve kılavuz çekmedir. Kademeli matkap türünün en bilineni ve yaygın olanı punta matkabıdır. Bu matkap aynı zamanda hem delik hem de bu deliğe havsa açmak-tadır.

Helisel matkapların geometrisi: Bugün endüstride kullanılan birçok değişik gerecin verimli olarak delinmesi için bir çok farklı tasarım ve geometride matkap kullanılmaktadır. Her nekadar birçok delik standart matkaplarla delinse de, hiçbir matkap tüm uygulamalar için en iyi değildir. Gerekli dayanım ve yeterli talaş akış boşluğu sağ-lanmış matkaplardaki değişiklikler, matkabın ucundaki farklar, kesme ağzı, zırh ve boşluk açılan, kanal yapısı (helis açısı, öz kalınlığı ve inceliği) dır.

Uygun kesme ağzı zırh açısı ile birlikte uç açısının çeşitli dereceleri ve öz inceltmenin çeşitli tipleri aşağıda sıralanan istekleri gerçekleştirmek içindir:

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME 1. Oluşan talaşın şekillenmesini kontrol

2. Talaş boyut ve şeklini kontrol 3. Talaşın kanaldaki akışını kontrol 4. Kesme ağızlarının dayanımını arttırmak 5. Kesme ağızlarındaki aşınma hızını azaltmak 6. Delme için gerekli bastırma kuvvetini azaltmak 7. Deliğin boyut ve kalitesini kontrol

8. Oluşan çapağın boyut ve miktarını kontrol 9. Oluşan ısıyı azaltmak

10. Daha verimli delmeler için kesme ve ilerleme hızlarında değişikliklere imkan vermesi. Şimdi sırayla matkap geometrisini oluşturan parametreleri görelim :

Matkap uçları: Kesme kenarlarını meydana getirdikleri için matkaplann uç geometrisi verim açısından kritik-tir. Şekil. 130 da farklı uygulamalar için dört farklı tipte uç geometrisi görülmektedir.

l 2 5° -*.« y><*ıttoyu

yya*Ta»M 2i.?yak)afik çentik açı*'()-So pau'h'f mty,l crçısı

/* hoşluk \, _, oz kalın/lâının y'Ctr/S'

ve kesme kenarına para/el

(o) Tek açı/ı b) Cıft açt/ı

açı/ı {d) Ç/f t/neyli açılı

Şekil.130- Matkaplarda dört farklı tip uç geometrisi

Tek açılı uçlar: 118° uç açılı standart matkaplar, çeşitli gereçlerde yeterli sonuçlar verdiği için çok yaygın olarak kullanılırlar (Bakınız Şekil.130 a). Öte yandan, delinecek gerecin sertliği azaldıkça uç açısı azalır. 60-90° arasındaki bu düşük açı genellikle düşük helis açısı ile birlikte plastik ve demir dışı gereçlerin delinmesinde uy-gulanır. 90° uç açılı matkaplar dökme demir ve bazı ağaç gereçlerin delinmesinde kullanılır. Benzer şekilde gereç sertliği ya da delik derinliği arttığı zaman uç açısı 135-140° ye çıkarılır. Bu yüksek açılar genellikle sert ve tok gereçlerde kullanılır ve bu durumda çapak ta azalır. Fakat yüksek açılarda delmenin ilk anında ucun gezinme ihti-mali yüksek olduğu için burç kullanma zorunluluğu vardır.

Çift açılı uçlar: Çift açılı uçlar, önce uçtaki geniş açının (118-135°) ve daha sonra da köşelerdeki dar açının (tipik olarak 90°) bilenmesi ile elde edilir (Bak. Şek. 130 b). Bu tip matkaplann tipik özelliği köşelerdeki aşınma-nın az oluşudur. Bu nedenle genellikle çok aşındırıcı gereçlerle, orta ve yüksek sertlikteki dökme demirlerin de-linmesinde kullanılır. Çift açılı uçlar, daha sonra anlatılacak olan yuvarlatılmış kenar uçlu matkaplarla aynı uygu-lamalar için de kullanılır.

Daraltılmış uç sırtlı uçlar: Ucun değiştirilmesinde uygulanan en genel ve kolay değişiklik kesme ağzının yassılaştınlmasıdır (Bak. Şek. 130 c). Bu işlem, iki kesme ağzı, kanal yüzeyleri köşelerden ortaya doğru taşlana-rak yapılır. Bu tip uçlar genellikle, pirinç, bronz, ve pleksiglas gibi sert akrilik plastik gereçlerin delinmesinde kullanılır.

14-378

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Çift açılı ve üç açılı uçlar: Çift açılı uçların geometrisi, uç kesme ağzında önce zırh açısı (10-18°) ve sonra da boşluk açısı (25-35°) bilenerek elde edilir (Bak. Şek. 130 d). Zırh genişliği uç kalınlığının yarısı kadar olur. Bu tip uçlarda, uç nokta matkabın tüm ekseninde olduğu için, merkezleme kolaydır ve düzgün delik delinebilir. İki ve üç açılı uçlar en fazla karbür gereçli matkaplarda, fıberglas-epoksi gibi basılı devre kart gereçlerini delmede kullanılır.

Kertikli (yarıklı) uçlar: Bu tip uçlar, Şekil.131 de görüldüğü gibi taralı alanların bilenmesi ile elde edilir. Araba krank millerinde küçük çaplı derin deliklerin delinmesi için tasarımlandığı için krank mili ucu olarak ta bi-linir. Yumuşak-sert her türlü gerecin delinmesinde geniş kullanım alanı bulur. Kalın özlü olanlar, paslanmaz çe-likler, titanyum, tok alaşımlar ve yüksek sıcaklığa dayanıklı alaşımlar (refrakter alaşımlar) m delinmesinde kulla-nılır.

yorma

adıl

boj-lutL arçıS' Yarık °'+ın- f

aa/ci noktada I ff kalınlık / / İkinci kesme t I k / /

v [/••<

Çerrhk

Şekil.131- Yarık uçlu helisel matkapların geometrisi

Helisel (spiral) uçlar: Bu tip uçlar Şekil. 132 de görüldüğü gibi, ucu enine kesme kenarından kenar uç nokta-ya (helis ucuna) kadar bilenmekle elde edilir. Uç noktada enine kesme kenarı S şeklini alarak daralmış ve sivril-miş olduğundan merkezleme özelliği bu tip uçlu matkaplarda iyidir. Bu nedenle elde edilen deliklerin geometrik ve ölçüsel hassasiyetleri çok iyidir.

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Yuvarlatılmış kenarlı (yuvarlak ağızlı) uçlar: Bu tip uçlar Şekil. 133 de görüldüğü gibi kesme ağızlarının ve kenar köşelerin yuvarlak bir biçimde bilenmesi ile elde edilir. Keskin köşe aşınmaları olmadığı için bu tip uçlu matkapların ömürleri uzun olur. Bu tip matkaplarda kendinden merkezleme iyi olmadığı için burç kullanmak ge-reklidir.

Birleştirilmiş helisel / yuvarlak uç-lar: Helisel ve yuvarlak uç özelliklerini bir araya getiren bu uç geometrisi Şekil. 134 de görülmektedir. Bu geomet-ride uçlar helisel uçların kendinden mer-kezleme özelliği ile yuvarlak uçların uzun ömür, çapaksız delme ve yüksek ilerleme hızında delebilme yeteneklerini bir araya toplamıştır.

Uç boşluk - zırh - açısı (a): Matkaplann uç kısmında kesme ağız ke-narlarında sırt kısma doğru oluşturulan boşluk açısı önemli bir açıdır. Bu açısı uygun olmayan matkap serbestçe kesme yapamaz, aşın yüksek olanında ise mat-kap kesme ömrü kısa olur. Ağızlarda boşluk açılarının birbirine eşit olması da çok önemlidir. Boşluk açısının büyüklü-ğü matkap çapına, kesme kenarının daya-nımına ve delinecek parçanın gerecine bağlıdır. Uç açısı 118° olan genel amaçlı matkaplarda önerilen boşluk açısı

Çizel-ge. 75 de verilmiştir. Bu açı sert gereçlerde azaltılır, yumuşak ve demir dışı gereçlerde arttırılır. Yüksek boşluk açılan genellikle, düşük ilerleme ve düşük dayanımda demir dışı gereçlerde en iyi sonuçları verir. Bazı plastikler ve dökme demirler aşındırma özelliklerinden dolayı yüksek boşluk açılan gerektirirler. Sert gereçlerin delinme-sinde, düşük boşluk açısı kesme ağızlarının yüksek kesme kuvvetlerine dayanımını sağlar.

Şekil. 134- Helisel/yuvarlak uç geometrisi

Çizelge.75-118' Uç Açılı Matkaplarda Boşluk Açılan Matkap çapı

mm

0.34 - 0.55 0.55 - 0.80 0.80 - 1.55 1.55 - 1.90 1.90 - 2.40 2.40 - 2.70 2.70 - 3.00 3.00 - 4.70 Boşluk açısı derece 25 - 29 24 - 28 22 - 26 21 - 25 20 - 24 18 - 22 17 - 21 15 - 19 Matkap çapı

mm

4.70 6.25 7.50 8.70 9.80 -11.50 19.00 25.0 6.25 7.50 8.70 9.80 11.50 - 19.00 - 25.00 - üstü Boşluk açısı derece 14 13 12 11 -10 9 -7 6 18 17 16 15 - 14 13 - 11 - 8

öz kalınlığı (k): Matkap ucundaki alın kesme kenan kesme işlemine katılmadığı için, öz kalınlığının müm-kün olduğunca ince olması istenir. Standart matkaplarda uca yakın kısımda yaklaşık öz kalınlığı matkap çapının %si olarak Çizelge.76 da ve grafik olarak Şekil. 135 de verilmektedir. Ağır çalışma şartlannda öz kalınlığı

14-380

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Çizelge.76-Olarak _iığımn

Matkap çapı

mm

Matkap çapının %si olarak öz kalınlığı 0.34 0.85 1.20 4.76 6.35 15.85 35.00 60.00 -0.85 1.20 4.76 6.35 15.85 35.00 60.00 üstü 30 25 20 17 15 13 12 11 çapı , d

standart matkaplara göre yaklaşık iki katı kadar Şekil.135- Matkap çapma göre minimum öz kalınlığı fazla olmalıdır.

Helis açısı : Standart bir matkapta helis açısı genellikle 25-33 arasındadır. Yüksek helisli matkaplarda bu açı 35-40 , düşük helisli matkaplarda ise 15-20 dir. Helis açısına göre matkapların kullanım yerleri Helisel Matkapların Türleri bölümünde anlatılmıştır.

Yarım Yuvarlak ve Düz Kanallı Matkaplar

Delme işlemleri sadece helisel matkaplarla yapılmaz. Örneğin, yanm yuvarlak ve düz kanallı matkaplar heli-sel matkaplar kadar yaygın kullanılmasalar da bir kısım uygulamalarda bazı avantajlara sahiptirler. Daha sonraki bölümlerde söz edilecek olan döndürülebilir uçlu, yassı ve derin ve küçük delik matkapları helisel olmayan diğer matkap türleridir.

Yarım yuvarlak matkaplar : Şekil. 136 da görülen bu matkapların gövde kısımları ya-rım yuvarlak olacak şekilde taşlanarak oluş-muştur. Sap kısmı silindirik ya da konik olup uç kısmı tek kesme ağzı olacak şekilde eğik konik taşlanarak oluşturulmuştur. Koninin tepe noktasının matkap ekseninde olması çok önemlidir. Özellikle matkap kısa ve rijid olduğu zaman konik uç hassas olursa herhan-gi bir burç kullanılmadan hassas merkezli delik delmek bu matkaplarla mümkündür. Bunun sonucu olarak bu matkaplar yaygın olarak otomat ve NC tornalarda kullanılırlar. Bu matkaplar özellikle, pirinç ve bazı du-rumlarda alüminyum alaşımları ve kalıp dö-küm alaşımlarının delinmesi için uygundur.

„.. , „ , , c ı ı ı ı n j •• Şekil.136- Yarım yuvarlak matkap geometrisi

Düz kanallı matkaplar: Şekil. 129 da go- v J

rülen bu matkap türü, kısa talaş kaldırarak pirinç, bakır alaşımları ve diğer yumuşak demir dışı gereçleri, özellikle yatay delmede kullanmak için tasarımlanmıştır. Özellikle ince sac gereçleri delmede kullanılan bu matkap türü kısa boylarda olup düz ya da konik saplı olur. 50 HRc nin üstünde sertliğe sahip çelik gereçler ve derin olmayan deliklerle kırılgan gereçlerin delinmesinde karbür plaketli düz kanallı matkaplar kullanılır.

Döndürülebilir uçlu matkaplar: Delme teknolojisindeki en önemli son ilerleme 1970 li yılların başında dön-dürülebilir karbür uçlu matkaplardaki geliştirme olmuştur. Bir çok uygulamada bu takımlarla HSS helisel mat-kaplara göre derin olmayan deliklerin delinmesi daha hızlı ve düşük maliyeterle mümkün olmuştur.

OO3-o 05 *^*—»- €ksen üzerinde ••• I ı

İ COP ' İ " " i

-•J. ..î A.' " •*-_

F>§ız > ^ hafifkonik

/ ! İ ij

k Sop • Boştuk (rcdyol zırh) 8-20°

il» • "

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Araştırmalar, çapın üç katı dolayındaki derinliğe kadar olan ve kısa delik olarak nitelendirilen deliklerin en-düstrideki uygulamaların yaklaşık %60 ı olduğunu göstermiştir. Bu deliklerin bir çoğu döndürülebilir uçlu mat-kaplarla delinebilir.

Döndürülebilir uçlu matkapların en önemli avantajları; üretkenliğin artması, maliyetlerin azaltılması ve her işe uygunluğudur. Karbür uçlularla yüksek kesme hızlarında çalışabilme olanağı üretkenliğin artışının, bileme gi-derlerinin olmaması maliyet azalmasının ana nedenleridir. Öte yandan, bu matkaplar, tornalarda ya da diğer tez-gahlarda dönmeyen takım ya da matkaplarda işleme merkezlerinde ve diğer teztez-gahlarda dönen takım olarak kul-lanılabilmektedir. Bu takımlarla aynı takımla takım değiştirmeden neler yapılabileceği Şekil. 137 de gösterilmiştir.

Döndürülebilir uçlu matkapların dezavantajları ise delinebilecek maksimum delik çapının 76 mm, derinliğin işe çapın iki-üç katı ya da bazı özel durumlarda beş kata kadar olması, hassas delik delmeye uygun olmamasıdır. Öte yandan, bu matkaplarda öz ve enine kesme kenarı olmadığından bastırma kuvveti azalsa da talaş kaldırma hı-zının artması, daha büyük motor gücü ve daha rijid tezgah gerektirir. Bir diğer dezavantaj ise bu matkapların ta-bakalı ya da kat katlı gereçleri delmeye uygun olmamasıdır.

İ *

/. /s/em Oe/me

Z. işlem

faba delik işleme 4 69 çapa

3 İşlem

ffassaa de/lk teleme <^ 7O copa U işlem Rlın temizleme 5. /filem Tornalama ( di fi) <t IO5 çapa n= 71O d/d V= 131/ m/d f= 0.19 mm /devir T= O-Jfo da/c. n-e3o d/d v.- 138 m/d f s OZSmm/'dtv/r T = Ol/O dok. ,

kesme. drrinlfıŞI'« 4So mm nz9oo d/d V= 19e m/d •f= O/O mm /devi7-T=o.BI dak kesme deriniı$ı = O 50 mm n = 45O d/d f= o. 3o mm/devtr kesme dermlıg/^ l.O mn>

T- O./B dak. n = lf50 d İd \I=/4Z m/d {=0.25 mm /deJlr

^ kesme İ= S. 5o mm

Şekil.137- Döndürülebilir uçlu matkapla delme, delik işleme, alın ve çap tornalama yapma Döndürülebilir uçlu matkapların tasarımlanması çeşitli üretici firmalara göre farklılıklar gösterir. Fakat genel özellik, bu matkapların sertleştirilmiş alaşımlı çelik gereçten yapılmış konik ya da silindirik saplı bir gövde ve bu gövdenin üzerinde yarık ya da kanalların olması ve uçta iki ya da daha fazla sayıda döndürülebilir uç takılması ile oluşturulduğudur. Bazı matkaplar tek parçadan oluşan bir gövdeye sahiptirler. Bazıları da bir parçasının üzerine uçlann takıldığı değiştirilebilir bir başlık olan iki parçadan oluşagelmişlerdir. Bu tip matkaplar genellikle kendi içinde soğutma deliklerine sahiptir. Döndürülebilir uçlu matkapların üç farklı tasarımına ilişkin örnekler Şekil.138 de görülmektedir.

14-382

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

M)

( I

Şekil.138- Karbür uçlar kullanan döndürülebilir uçlu matkapların tasarım türleri

Döndürülebilir uçlu matkaplarla delinebilecek delik çapı 19 mm ile 76 mm arasındadır. Ancak, bu ara-lığı 16-127 mm ye kadar genişletmek mümkündür.

Döndürülebilir uçlu matkaplarda, çeşitli firmalarca yuvarlak, kare, üç-gen, baklava, trigon, paralel kenar, altıgen ve sekizgen şekilli karbür uç-lar kullanılmaktadır. Şekil. 139 da döndürülebilir uçlu matkaplarda kul-lanılan şekillerden tipik olarak trigon ucun geometrisi görülmektedir. Uçların geometrisi ve konumlandırıl-ması matkabın üretgenliği ve verim-liliği açısından önemlidir. Uç geo-metrisi için yapılmakta olan geliştirmeler halen sürmektedir. Uçların gereç olarak sınıflan ise, bir-çok çelik için P40 - P50 (C-5), dök-me demirler ve demir dışı dök-metaller için K20 (C-2) dir. Kaplanmış uçlar ise -daha yüksek kesme hızlarına ola-nak verdiği için- kullanımı yaygın-laşmaktadır.

Yassı matkaplar: Yassı matkaplar, bir takım tutucu ve bir değiştirilebilir bıçaktan oluşmuştur. Bu tip bir mat-kapla delmede takım ayan bozulmadan körelen uç kolaylıkla değiştirilebilir. Bundan dolayı yassı matmat-kaplar oto-mat ve NC tornalarda yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu tür oto-matkaplarla oto-matkap hem döndürülerek hem de sabit durumda iken (iş parçası dönerken) delme yapmak mümkündür.

Şekil.139- Döndürülebilir uçlu matkaplarda kullanılan trigon bir ucun geometrisi

' T J •'

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Yassı matkapların en önemli avantajı delme çapıdır. Bu matkaplarla 16 mm den 381 mm ye kadar çapta delik delmek mümkündür. Bir diğer avantaj ise daha derin delik delme özelliğidir. Bu matkaplarda derinlik / çap oranı

düşey delmede 10:1 e, yatay delmede 120:1 e kadar çıkmaktadır.

* İ

Sianc/orf" Oe/ik. pah açım

Göbek delme Dip düzelme c/el/n e.

Sfandcrı-f- kar. doyana* karbür. Delik fatura

bur göbek delme, tu gbbek delme a çmo

Şekil.140- Yassı matkaplarda kullanılan çeşitli bıçak şekilleri Yassı matkapların dezavantajı ise ±0.25 mm den aşağı toleranslarda hassas delik delinememesidir. Bu mat-kaplarla delme işleminde yüksek döndürme momenti ve baskı kuvveti gerektiğinden, rijid ve güçlü tezgahlara ge-reksinim vardır. Silindirik, küresel ya da

kaygan ve kaba yüzeylerde bu matkap ile yapılan delmelerde problem vardır. Ayrıca, kırılgan iş parçalarını bu mat-kapla delmek genellikle zordur.

Delme işleminde kullanılan yassı matkapların büyük bölümü tek parçalı-dır. Göbekten delme, delik fatura açma, dip düzeltme (delik dibi) ve özel ikinci işlemler için aynı sapa, uygun bıçaklar vardır (Şekil.140). Bunlar genellikle 25 mm ve daha büyük saplı delikler içindir.

Yassı matkapların bıçak ve sap kı-sımları, ASME tarafından yayınlanan ANSİ Standard B94.49-1975 de tanın-lanmıştır. Şekil.141 de bıçakların boyut-sal adlandırılmaları verilmektedir. DİN ve ISO standartlarında yassı matkaplar konusunda yayınlanmış bir standart he-nüz yoktur.

Endüstri tarafından kabul edilmiş yassı matkap bıçakları, delik konumu ve boyutu bakımından birbirinden farklı iki temel tipte üretilmektedir. Bazı üreticiler bunları her iki tipe uyan anahtar ağzı şeklinde tasarımlarken, diğerleri her de-lik konumuna uyan büyük bir dede-lik şeklinde tasarımlandırmaktadır.

Yassı matkap bıçakları için en fazla kullanılan gereçler 1.3342 ve 1.3343 tür. Ayrıca 1.1302 ele yaygın olarak kullanıl-maktadır. Öte yandan T/M HSS ler de ar-tan bir şekilde kullanılmaktadır. Ayrıca KDA dan yapılmış bıçaklar da kullanım alanı bulmaktadırlar.

Yassı matkaplarda bıçak geometrisi-ni tanımlayan ana parametreler kısaca şunlardır:

Uç açısı : Yassı matkaplarda uç açısı genellikle 118-135° arasında değişmekte olup 130° standart açıdır.

Boşluk (zırh) yüzeyi : Boşluk ya da zırh yüzeyleri genellikle, talaşı bölmek ve kırmak için çentilmiştir ve tipik ola-rak boşluk açısı 6-8° ye bilenmiştir.

Kesme yüzeyi eğim açılan : Kesme ağzındaki kesme yüzeyi eğim açısı yak-laşık 12° olup, dış köşelere doğru 12-30°

14-384 •« W Bıçak i koıınngı dairesel \,

l ı !

«« Sıçakboyu »», | kulak boya—*»j M. *

i i °

pabuçlar, ] konum, \ Yon-trno kenem boşluk

ta»* y ı i

açış. ön oŞız b ashâJ

Aamo açısı

Şekil.141- Yassı matkap bıçaklarının standart adlandırması (ANSI Standard B94.49-1975 e göre)

••>,

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME dolayında, alın kesme kenarına yakın

yerlerde ise 0-10° arasında olur. 7öp/a/T> boy

Yassı matkapların tutucuları yine ANSI Standard B94.49-1975 de tanım-lanmıştır. Şekil.142 de bu tanımlama gö-rülmektedir. Standart tutucular, silindirik ya da konik saplı olarak üretilirler. Derin Delik Matkapları (Gundrill-Namlu Matkapları)

Derin ve/ya da çok hassas delikler ile bunlara ek olarak dar toleranstaki derin olmayan delikleri bir defada delmek için yüksek basınçlı soğutuculu matkaplar kullanılır. Bunların ana tipleri, gundrill, çok ağızlı matkaplar ve trepanlama ta-kımlarıdır.

Gundrill matkaplar: Tek ağızlı, ken-dinden kılavuzlayan ve basınçlı soğutu-culu takımlardır. Bunlar iki asıl sınıfa ay-rılır: (I) Dış uılnş yollu, (2) tç l;ıl;ış volin.

boyu -t^-Yarık derinliği

Vtda konumu

a^{ '^.Konumlandırma dınük boyu

Sogırfucu gecltl / yeri « kanomu

oturma yüzey/ Konumlandırma duı/ükleri Btçak tutma vida/s/

Sap — Gövde çopı Konumtond/rmo düılüklfri enine mesofes* Soğutucu aelikleri tfaval ( kanat) yan A:

Şekil.142- Yassı matkap tutucularının standart adlandırılması (ANSI Standard B94.49-1975 e göre)

Karbür uç I _. , ;$>,

Vönc/tjrucu

Şekil. 143- Dış talaş yollu Gundrill matkap

Dış talaş yollu gundrill matkaplar (Şekil. 143), V şeklinde kesme ağzı, bu ağıza uygun talaş kanalı, soğutucu akış deliği olan ve döner ya da sabit olarak

tasarımlanmış döndürücü soketi olan mat-kaplardır. Bu matkapların uçları ya karbür plaketti ya da çelik gövdeye takma karbür uç şeklinde olur. Gundrill matkaplar, delik de-rinliği delik çapının 2 katından 125 katına ve daha fazlasına kadar derin olan delikleri del-mede ekonomik olarak kullanılmaktadır. Bu matkaplarla 1.90-50 mm arasında çaptaki ve 3810 mm boydaki delikleri 0.013 mm çap to-leransında delmek mümkündür. Deliklerin dayireselliği uygun ve yüzey kalitesi genelli-kel 2^tm (80 nin) den iyi olup bu değer 0.76 |im (30 u.in) e kadar elde edilebilmektedir. Delik boyunca, delik konumu, bağlama düze-nine ve parçanın durumuna bağlı olarak

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

İç talaş yollu gundrill matkaplar

(Şekil. 144), dış talaş yollu gundrill matkap-larla aynı amaç için kullanılan tek ağızlı, kendinden kılavuzlamalı ve basınçlı soğut-malı matkaplardır. Uygulama aralığı çapsal olarak 6.1-102 mm olup derinlik kullanılan takımla sınırlıdır. Bu matkapla delinen delik-lerin dayireselliği, yüzey kalitesi iyi olup çapsal işleme toleransı 0.05-0.10 mm olabile-mektedir. İç talaş yollu gundrill matkap baş-lıkları çelik bir sap üzerinde takılı olup so-ğutma sıvısı sap ile delinen delik arasındaki boşluktan kesme bölgesine gelerek işlevini yaptıktan sonra çıkan talaşı alıp sap içindeki delikten dışarı atılmaktadır.

Matkaplar için Takım Tutucular

Matkap ile delme tezgahı mili arasında döndürme iletimini sağlamak için farklı dü-zenekler kullanılır. Bunlar soketler, manşon-lar, mandreller, pensler ve benzerleridir. Matkap tutucuları sap cinsine bağlı olarak aşağıda belirtilen tiplerde olurlar.

Konik saplı matkaplar : Konik saplı mat-kaplar aynı konik ölçüsüne sahip mil deliğine doğrudan takılırlar. Mil koniği büyük olursa ara konik kovanları (Mors koniği kovanı)

kullanılarak tutma gerçekleştirilir. _{Şekil. 145- (a) Anahtarlı, (b) anahtarsız mandrel} Düz saplı matkaplar : Düz saplı matkapların, mandrel,

manşon ve pens tipi gibi çeşitli yollarla tutma şekli vardır. Mandreller: Düz saplı küçük çaplı matkapların tutulma-sında en çok kullanılan tutuculardır. Şekil. 145 de çeşitli tip mandreller görülmektedir.

Pensli tutucular : Pens tipi tutucuya örnek olarak Şekil. 146 daki tutucu gösterilebilir. Bu tutculann en büyük avantajı matkabı ister sap, isterse kanallı bölgeden sıkabil-mesidir. Tutma 0.013 mm konsantrikle yapılabilmektedir. Delme İşlemleri için İş Parçası Bağlama Düzenleri

Jig ve fikstürler işlenecek parçalan hassas bir şekilde bağlamak için kullanılan hassas düzeneklerdir. Genel bir ku-ral olarak jig ve fikstürler iş parçasının delme işlemi sırasın-da tutulması, desteklenmesi ve yerleştirilmesi için tasarım-landınlmışlardır.

Jig ve fıkstür arasındaki temel fark kesici takımın ko-numlandırılması için kullanılan yöntemdir. Jigler, kesici ta-kımı burç ya da benzer şeylerle kılavuzlarken iş parçasını da sıkı bir şekilde tutan ve yerleştiren aparatlardır.

Jiglerin açık ve kapalı tipleri olup bunlar Şekil. 147 de görülmektedir.

Jigler ve fikstürler konusunda daha geniş bilgiler bu ko-nuda yazılmış (Bağlama düzenleri) kitaplarda bulunabilir.

14-386

.'-' jlc/as/

Şekil.146- Çift taraflı yarikh ve iki açılı pensli tutucu

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME Delmede İşlem Parametreleri

Matkaplann kullanımında maksi-mum ekonomi elde etmek için bir çok faktörün gözönüne alınması gereklidir. Önemli bir faktör, belirlenmiş bir işlem için uygun matkabın seçilmesidir. Uygun matkabın seçilmesini etkileyen değişken-ler şunlardır : Belirlenecek gerecin bile-şimi, sertliği ve yüzey durumu; deliğin çapı ve derinliği, hassasiyet, yüzey kali-tesi ve üretim istekleri; kullanılacak tez-gahın tipi ve durumu ve bağlamanın sağ-lamlığıdır.

Matkabın seçilmesinden sonra birçok işleme parametresi belirlenebilir. Bunlar; güç gereksinimi, kesme ve ilerleme hız-lan ve kulhız-lanılacak kesme sıvısıdır. Diğer önemli noktalar ise bileme, hata analizi ve iş güvenliğidir.

Güç gereksinimi : Herhangi bir del-me işlemine uygun tezgah sağlamak için matkabı istenilen devir ve ilerleme hızıy-la döndürebilecek momenti ve itmeyi bulmak gereklidir. Doğaldır ki gerekli moment ve itmenin hesabı kullanılan matkap tipine bağlı olarak değişir.

Helisel matkaplar : Araştırmalar ve analizler, moment ve itmenin, matkap çapının, alın kesme kenarı boyunun, iler-leme hızının ve iş parçası gerecinin fonk-siyonları olduğunu göstermiştir. Moment ve itme aşağıdaki formüllerle hesaplanır.

Çizelge.77- Moment ve İtme Hesabı için İş Parçası Gereç Sabitleri Gereç Çelik, 200 HBr Çelik, 300 HBr Çelik, 400 HBr Alüminyum alaşımları Magnezyum alaşımları Pirinçler Kurşunlu pirinçler Dökme demir, 165 HBr Otomat çelikleri Paslanmaz çelikler K 24,000 31,000 34,000 7,000 4,000 14,000 7.000 15,000 18.000 34.000 —V

Şekil. 147- (a) açık, (b) kapalı tip jigler Çizelge.78- c/d ya da w/d Oranlarına göre

Moment ve İtme Sabitleri c/d* 0.03 0.05 0.08 0.10 0.13 0.15 0.18 0.20 0.25 0.30 0.35 0.40 Yaklaşık w/d* 0.025 0.045 0.070 0.085 0.110 0.130 0.155 0.175 0.220 0.260 0.300 0.350 Moment sabiti A 1.000 1.005 1.015 1.020 . 1.040 1.080 1.085 1.105 1.155 1.235 1.310 1.395 itme sabiti B 1.100 1.140 1.200 1.235 1.270 1.310 1.355 1.380 1.445 1.500 1.575 1.620 İtme sabiti E 0.001 0.003 0.006 0.010 0.017 0.022 0.030 0.040 0.065 0.090 0.120 0.160 * c = alın kesme kenarı boyu, in. (mm)

d = matkap çapı, in. (mm) w = öz kalınlığı, in. (mm)

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME Moment : M = kf^d'M (80)

İtme : T = 2 K f0 ( ld0 ( îB + Kd2E (81)

Burada; M = Moment, in-lbf T = itme, lb

K = İş parçası gereci sabiti (Bak. Çizelge.77) f = İlerleme hızı, ipr (inch/devir) d = matkap çapı, in.

A, B, E = Matkap tasanm sabitleri (aşağıdaki paragrafa ve Çizelge.78 e bakınız)

Metrik kullanımlar için in.-lbf değeri 0.113 ile çarpılarak m.N cinsinden moment, lb. değeri 4.448 ile çarpıla-rak N cinsinden itme kuvveti bulunabilir.

Moment ve itmeyi etkileyen en önemli matkap tasanm özelliği, alın kesme kenar boyu (c) nin matkap çapı (d) ye oranıdır. Çizelge.78 deki moment ve itme sabitleri A, B ve E bu c/d oranına göre hazırlanmıştır. Öz kalınlı-ğı (w) nin kolayca ölçülebilmesinden

dolayı bu çizelgeye (w/d) nin yaklaşık

değerleri de eklenmiştir. Standart mat -kaplarda c/d =0.18 değeri

kullanılabi-lir.

Yukandaki çizelgelerde verilen de-ğerler keskin matkaplar içindir. Matkap köreldikçe moment ve itme değerleri ar-tar. Artışın sının ve körelmenin sının moment ve itmede %30-50 artış olması-na kadardır. Bu noktadan sonra takım yeniden bilenmelidir.

İşlem hızı belli ise moment aşağıda-ki formül yardımı ile gerekli gücün be-lirlenmesine dönüştürülebilir:

(82) ?

62.500

Burada: u

hp = Yaklaşık gerekli beygir gücü M = Moment, in-lbf

S = Matkap hızı, d/dak

i

ya da Metrik Sistem için olur 9524 Burada: (83) kW = yaklaşık gerekli güç (kW) M = Moment, m.N S = Matkap hızı, d/dak

Delme tezgahlannın mekanik verim-leri gözönüne alındığında yukarıda he-saplanan güç değerlerinin 1.7 ile çarpıl-ması gereklidir.

14-388

\ (">();<• i)

1 •II!!) 1 P ı t ' " ' )

Gerekli Güç lcW

Şekil.148- AISI1112 çeliğini (otomat çeliği) 100 d/dak hızla delmek için gerekli beygir gücü

TALAŞ KALDIRARAK İŞLEME

Şekil.149- AISI1112 çeliğini (otomat çeliği) 100 d/dak. hızla delmek için gerekli itme kuvveti Güç ve itme gereksinimleri kısaca Şekil. 148 ve Şekil.149 dan da bulunabilir. Şekil. 148 den bulunacak güç değeri 100 d/dak. içindir. Matkap hızı ile güç arasındaki doğrusal (lineer) bağıntıdan dolayı (denk. 82 ve 83) iste-nen hız için orantı kurmak yeterlidir. Şekil.149 da bulunan itme değerleri hızdan bağımsızdır. Orantı kurmak ge-rekli değildir. Şekil. 148 ve 149 daki grafikler yine keskin matkaplar için hazırlanmıştır, matkabın körelmesi ve tezgah mekanik verimleri yukarıda anlatıldığı gibi sonuca yansıtılmalıdır. Malzeme farklılığı Çizelge.77 deki de-ğerler oranında (doğrusal) sonuca yansıtılmalıdır.

Döndürülebilir uçlu matkaplar: Bu matkaplar HSS matkaplara göre daha yüksek kesme hızlarında çalıştıkla-rından daha fazla güce gereksinim gösterirler. Gerekli güç, delinecek gerece, kesme hızına, ilerleme hızına ve matkap çapma bağlıdır. Çizelge.79 da bu sayılan parametrelere göre gerekli güç sıralanmıştır. Döndürülebıhr uçlu matkapların pozitif geometrisinden dolayı itme gereksinimi helisel matkaplara göre %30 kadar (ya da daha fazla) azdır.

Yassı matkaplar: Helisel matkap ve döndürülebilir uçlu matkaplar yerine yassı matkaplar kullanıldığı zaman daha yüksek itme kuvvetine gereksinim olur. Yassı matkaplarda itme kuvveti aşağıdaki formüle göre hesaplanır: