Adaptasi Perikanan Tangkap terhadap Perubahan dan
Variabilitas Iklim di Wilayah Pesisir Selatan Pulau
Jawa Berbasis Kajian Resiko
MODUL TRAINING
Pengertian Iklim dan Perubahan Iklim
Iklim
Kondisi hawa / udara / atmosfer (suhu, kelembaban, awan, hujan, dan sinar matahari)
secara rata-rata pada suatu daerah dalam jangka waktu yang agak lama (30 tahun;
standar WMO – World Meteorological Organization).
Cuaca
Keadaan udara/atmosfer (faktor temperatur, cahaya matahari, kelembaban, kecepatan
angin, dan sebagainya) pada satu tempat tertentu dengan jangka waktu yang terbatas.
Variabilitas Iklim
Variasi pada kondisi rata-rata iklim antar-tahunan, bahkan antar-dekade. Kejadian
ekstrem seperti El Nino, La Nina, atau Indian Ocean Dipole dapat menyebabkan
variabilitas iklim.
Perubahan Iklim
Perubahan signifikan pada iklim yang berlangsung selama minimal 30 tahun atau lebih
lama.
Change in potential catch by 2050
relative to 1971-2000 under RCP 8.5 (multi-model) mean
Pengaruh Perubahan Iklim
Terhadap Perikanan Tangkap
Pengertian Variabilitas Iklim
El Nino
Peristiwa meningkatnya suhu permukaan air laut mulai dari bagian tengah hingga timur
Samudra Pasifik (sekitar pantai daerah Amerika Latin), yang kemudian diikuti dengan
mendinginnya suhu permukaan air laut di perairan Indonesia dan sekitarnya sehingga
menimbulkan penurunan curah hujan (potensi terjadi kekeringan).
El-Nino ini merupakan salah satu fase dari El Nino-Southern Oscillation (ENSO) yaitu
kombinasi antara variasi suhu permukaan air laut di sebelah timur Samudra Pasifik
dengan variasi tekanan udara permukaan di sebelah barat samudra tersebut.
Nino 3.4 adalah daerah (region) di bagian tengah Samudra Pasifik yang dijadikan lokasi
pemantauan untuk penentuan indeks ENSO.
Pengertian Variabilitas Iklim
La Nina
Kondisi iklim ekstrem sebaliknya dari El-Nino, yaitu peristiwa menurunnya suhu
permukaan air laut mulai dari bagian tengah hingga timur Samudra Pasifik (sekitar
pantai daerah Amerika Latin), yang kemudian diikuti dengan terjadinya “kolam air
hangat” (warm pool) akibat meningkatnya suhu permukaan air laut di perairan
Indonesia dan sekitarnya, sehingga dapat menimbulkan penambahan curah hujan
(potensi terjadinya banjir).
Indian Ocean Dipole (IOD)
Osilasi tak-teratur dari suhu permukaan air laut di Samudra Hindia bagian Barat (sekitar
lepas pantai timur Afrika) dan bagian Timur (sekitar lepas pantai barat daya Pulau
Sumatera).
Indeks IOD dihitung berdasarkan perbedaan (selisih) antara anomali suhu permukaan
laut di kedua bagian Samudra Hindia tersebut. Fase (indeks) positif terjadi jika suhu itu
terjadi lebih tinggi di bagian barat yang disertai dengan pendinginan permukaan air laut
di bagian timur, sehingga menurunkan curah hujan di sebagian daerah Indonesia dan
Australia (potensi terjadi kekeringan).
Pengaruh Variabilitas Iklim
Terhadap Perikanan Tangkap
Variabilitas Iklim Antar Tahunan
EL NINO – IOD (+)
EL NINO – IOD (-)
LA NINA – IOD (+)
LA NINA – IOD (-)
NORMAL – IOD (+)
Kejadian Variabilitas
Iklim ENSO dan IOD
J F M A M J J A S O N D ENSO ENSO IOD IOD ENSO ENSO IOD IOD ENSO 0,15 -0,02 -0,02 0,24 0,69 1,1 0,88 1,11 1,39 1,95 2,16 2,64 ENSO IOD 0,13 0,15 0,38 0,25 0,50 0,64 0,41 0,28 0,44 0,77 0,64 0,12 IOD ENSO 2,79 2,41 1,81 1,13 1,04 0,59 -0,15 -0,29 -0,28 -0,82 -1,07 -0,98 ENSO IOD -0,25 -0,52 -0,68 -0,76 -0,15 0,41 0,55 0,45 0,19 0,12 0,09 -0,06 IOD ENSO -0,93 -0,33 -0,36 -0,39 -0,46 -0,79 -0,48 -0,48 -0,29 -0,76 -1,24 -1,57 ENSO IOD -0,29 -0,36 -0,01 0,23 -0,60 -0,40 -0,51 -0,35 -0,29 -0,16 -0,30 -0,24 IOD ENSO -1,14 -1,05 -0,99 -0,98 -0,74 -0,79 -0,53 -0,32 -0,47 -0,5 -0,46 -0,46 ENSO IOD -0,14 -0,40 -0,11 -0,11 -0,03 -0,64 -0,51 -0,21 -0,11 -0,30 -0,02 -0,15 IOD ENSO -0,78 -0,78 -0,57 -0,34 -0,35 0,04 0,15 0,33 0,61 0,88 1,08 1,13 ENSO IOD -0,14 0,05 0,32 0,15 0,19 -0,05 -0,74 -0,18 0,05 0,06 0,13 0,00 IOD ENSO 1,34 1,3 1,25 1,02 0,9 1,38 1,58 1,76 1,67 1,38 1,34 1,03 ENSO IOD -0,14 -0,21 -0,15 -0,31 0,12 -0,29 -0,39 0,20 0,64 0,31 0,18 0,04 IOD ENSO 0,75 0,5 0,09 -0,46 -1,37 -1,54 -1,65 -1,58 -1,29 -2,07 -2,38 -2,24 ENSO IOD -0,05 0,02 -0,15 0,04 -0,53 -0,35 -0,07 0,15 0,21 -0,02 -0,27 0,21 IOD ENSO -2,04 -1,39 -1,32 -1,09 -0,76 -0,67 -0,48 -0,49 -0,47 -0,43 -0,41 -0,19 ENSO IOD -0,36 0,20 -0,02 -0,13 -0,42 -0,53 -0,35 -0,64 -0,26 -0,10 -0,27 -0,10 IOD ENSO -0,02 0,23 0,24 0,24 0,21 -0,07 0,03 0,23 0,03 0,29 0,07 0,34 ENSO IOD 0,37 -0,03 0,12 -0,22 -0,49 -0,55 -0,32 -0,20 -0,42 -0,44 -0,21 -0,18 IOD ENSO 0,44 0,21 0,03 0,2 0,5 0,71 0,7 0,62 0,35 0,94 1,21 1,8 ENSO IOD -0,04 -0,08 -0,11 0,63 0,66 0,22 0,03 0,24 0,72 0,74 0,50 0,39 IOD ENSO 1,84 1,91 1,61 1,36 1,14 0,37 0,31 -0,18 -0,24 -0,35 -0,14 0,16 ENSO IOD -0,21 -0,73 -0,84 -0,62 -0,29 -0,67 -0,31 -0,57 -0,89 -0,50 -0,06 -0,01 IOD ENSO 0,12 0,25 0,44 0,81 0,97 0,63 0,33 0,02 0,2 0,24 0,26 0,19 ENSO IOD -0,06 0,24 -0,25 -0,11 0,19 0,01 0,06 -0,13 -0,36 -0,11 -0,18 -0,25 IOD ENSO 0,03 -0,13 0,05 0,12 0,19 0,34 0,13 0,53 0,28 0,8 1,22 1,3 ENSO IOD 0,08 -0,27 0,32 0,42 0,64 0,59 1,02 1,62 1,46 2,34 0,69 0,06 IOD ENSO 0,98 0,73 0,41 0,15 -0,12 -0,06 -0,21 -0,49 -0,76 -1,02 -0,99 -1 ENSO IOD -0,33 0,09 0,21 0,01 -0,21 -0,13 -0,43 -0,24 0,07 -0,04 -0,31 0,48 IOD ENSO -0,83 -0,87 -0,6 -0,42 -0,48 -0,33 -0,13 -0,26 -0,37 -0,45 -0,46 -0,55 ENSO IOD 0,28 0,25 -0,20 -0,39 -0,37 -0,31 -0,66 -0,89 -0,37 -1,13 -0,63 -0,42 IOD ENSO -0,61 -0,36 -0,19 0,25 0,75 1,29 1,7 2,02 2,21 2,54 2,67 2,69 ENSO IOD -0,13 0,13 0,24 0,07 -0,06 0,08 0,89 0,87 1,30 2,27 2,39 1,05 IOD ENSO 2,53 2,14 1,45 0,78 0,62 -0,93 -1,28 -1,33 -1,11 -1,35 -1,47 -1,78 ENSO IOD 0,61 0,38 -0,10 -0,16 -0,14 0,01 -0,84 -0,81 -0,78 -0,91 -0,74 -0,51 IOD ENSO -1,67 -1,31 -0,97 -0,94 -0,88 -1,05 -0,87 -1,23 -1,01 -1,05 -1,53 -1,67 ENSO IOD -0,25 0,03 0,32 0,03 -0,63 -0,32 -0,04 0,07 0,13 -0,38 -0,17 -0,18 IOD ENSO -1,92 -1,53 -1,14 -0,77 -0,73 -0,62 -0,5 -0,37 -0,51 -0,73 -0,87 -0,98 ENSO IOD 0,02 0,34 0,65 0,39 0,05 -0,35 0,03 0,18 0,27 0,01 -0,14 -0,07 IOD ENSO -0,83 -0,61 -0,38 -0,26 -0,25 0,03 0,1 0,05 -0,17 -0,1 -0,2 -0,4 ENSO IOD 0,13 0,58 0,55 0,13 -0,28 -0,13 -0,67 -0,57 -0,37 -0,30 0,19 0,17 IOD ENSO -0,07 0,23 0,1 0,16 0,3 0,78 0,76 0,97 1,11 1,36 1,62 1,52 ENSO IOD -0,32 0,24 -0,34 -0,33 -0,54 -0,35 -0,51 -0,37 0,61 0,66 0,24 -0,36 IOD ENSO 1,19 0,77 0,59 0,03 -0,48 -0,17 0,21 0,03 0,24 0,5 0,4 0,32 ENSO IOD -0,23 0,10 0,33 0,10 0,04 0,68 0,44 0,51 0,52 0,01 -0,12 0,06 IOD ENSO 0,17 0,14 -0,12 0,06 0,21 0,11 0,47 0,72 0,75 0,69 0,66 0,74 ENSO IOD -0,35 -0,04 0,41 -0,31 -0,47 -0,56 -0,52 -0,05 0,20 0,17 0,11 0,00 IOD ENSO 0,53 0,24 0,33 0,29 0,35 0,4 0,25 0,06 -0,09 0,06 -0,31 -0,68 ENSO IOD -0,19 -0,96 -0,60 0,11 0,04 -0,19 -0,70 -0,21 -0,59 -0,30 -0,09 -0,34 IOD ENSO -0,93 -0,64 -0,65 -0,19 0,06 0,2 0,13 0,4 0,62 0,78 1,08 1,19 ENSO IOD -0,13 -0,50 -0,11 0,18 -0,02 -0,12 -0,18 0,47 1,33 1,54 1,33 0,38 IOD ENSO 0,69 0,09 -0,04 0 -0,28 -0,1 -0,43 -0,62 -0,95 -1,47 -1,59 -1,6 ENSO IOD 0,13 -0,01 0,41 0,26 0,31 0,35 0,19 0,33 0,92 0,54 0,05 -0,51 IOD ENSO -1,86 -1,89 -1,15 -0,95 -0,67 -0,48 -0,03 0,03 -0,28 -0,36 -0,35 -0,83 ENSO IOD -0,13 -0,27 0,32 -0,12 0,17 0,57 0,66 0,61 0,24 0,22 -0,15 -0,27 IOD ENSO -1,03 -0,68 -0,55 -0,27 0,18 0,47 0,72 0,71 0,75 0,94 1,54 1,72 ENSO IOD -0,19 0,36 0,69 0,08 0,27 0,12 -0,17 0,11 -0,07 0,12 -0,13 0,30 IOD ENSO 1,5 1,22 1,08 0,59 -0,17 -0,65 -1,13 -1,32 -1,65 -1,68 -1,58 -1,62 ENSO IOD 0,38 0,05 0,27 0,32 -0,59 -0,06 -0,23 -0,45 -0,87 -0,85 -0,26 -0,21 IOD ENSO -1,64 -1,27 -0,98 -0,76 -0,43 -0,18 -0,26 -0,64 -0,74 -0,97 -1,05 -1,04 ENSO IOD -0,04 -0,11 0,32 0,24 0,03 0,07 0,26 0,47 0,90 0,57 0,15 -0,08 IOD ENSO -1,08 -0,69 -0,58 -0,39 -0,05 0,31 0,53 0,73 0,51 0,29 0,36 -0,11 ENSO IOD 0,14 -0,23 0,25 -0,10 0,04 -0,01 0,17 1,05 0,90 0,54 0,34 0,10 IOD ENSO -0,41 -0,4 -0,22 -0,1 -0,27 -0,21 -0,31 -0,28 -0,07 -0,33 0,01 -0,04 ENSO IOD -0,12 -0,11 0,05 -0,20 -0,63 -0,55 -0,79 -0,31 -0,19 -0,02 0,02 -0,31 IOD ENSO -0,51 -0,55 -0,22 0,24 0,46 0,46 0,18 0,2 0,45 0,49 0,85 0,78 ENSO IOD -0,13 -0,08 -0,37 -0,23 -0,03 -0,32 -0,55 -0,57 -0,34 0,27 0,23 -0,40 IOD ENSO 0,53 0,56 0,58 0,78 1,03 1,32 1,6 2,07 2,28 2,46 2,95 2,82 ENSO IOD -0,51 -0,68 0,00 0,18 0,29 0,31 0,20 0,54 0,96 0,96 0,80 -0,13 IOD J F M A M J J A S O N D 2014 2015 2009 2010 2011 2012 2013 2004 2005 2006 2007 2008 1999 2000 2001 2002 2003 1994 1995 1996 1997 1998 1989 1990 1991 1992 1993 1984 1985 1986 1987 1988 1980 1981 1982 1983