SIMBOL–SIMBOL BUDAYA NU NYAMPAK DINA KASENIAN CINGCOWONG DI DESA LURAGUNG LANDEUH KEC. LURAGUNG KAB. KUNINGAN PIKEUN PANGAJARAN MACA BAHASAN DI SMA.

(1)

Ikin Sodikin, 2013

Simbol-Simbol Budaya Nu Nyampak Dina Kasenian Cing Cowong Di Desa Laragung Kabupaten Kuningan Pikeun Pangajaran Maca Bahasan Di Sma

Universitas Pendidikan Indonesia | repository.upi.edu

SIMBOL–SIMBOL BUDAYA

NU NYAMPAK DINA KASENIAN CINGCOWONG

DI DÉSA LURAGUNG LANDEUH KEC. LURAGUNG KAB. KUNINGAN PIKEUN PANGAJARAN MACA BAHASAN

DI SMA

SKRIPSI

Diajukeun pikeun Nyumponan Sarat Ngahontal Gelar Sarjana Pendidikan Bahasa Daerah

ku

IKIN SODIKIN NIM 0906081

JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA DAERAH

FAKULTAS PENDIDIKAN BAHASA DAN SENI

UNIVERSITAS PENDIDIKAN INDONESIA

BANDUNG

2013

(2)

SIMBOL

–

SIMBOL BUDAYA

NU NYAMPAK DINA KASENIAN

CINGCOWONG

DI DÉSA LURAGUNG LANDEUH KEC.

LURAGUNG KAB. KUNINGAN PIKEUN

PANGAJARAN MACA BAHASAN DI

SMA

Oleh Ikin Sodikin

Sebuah skripsi yang diajukan untuk memenuhi salah satu syarat memperoleh gelar Sarjana pada Fakultas Pendidikan Bahasa dan Seni

Juni 2013

Hak Cipta dilindungi undang-undang.

(3)

(4)

i

DI DESA LURAGUNG LANDEUH KEC. LURAGUNG KAB. KUNINGAN

PIKEUN PANGAJARAN MACA BAHASAN DI SMA1)

Ikin Sodikin2)

ABSTRAK

Skripsi ini berjudul Simbol-simbol Budaya nu Nyampak dina Kesenian Cingcowong di Désa Luragung Kec. Luragung Kab. Kuningan Pikeun Bahan Pangajaran Maca Bahasan di SMA ini menjelaskan tentang salah satu upacara ritual untuk meminta hujan. Tujuan diadakannya penelitian ini untuk mendéskripsikan: (1) sejarah; (2) properti ; (3) prosesi ; (4) simbol-simbol budaya yang terkandung di dalamnya; (5) fungsi dan (6) implikasi terhadap bahan pengajaran membaca bahasan di SMA. Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah deskriptif-kualitatif, dengan menggunakan tekhnik telaah pustaka, observasi, wawancara, dan dokumentasi. Instrumen yang digunakan pada penelitian ini adalah kamera digital, handphone, pedoman wawancara. Hasil yang dicapai adalah: berpedoman pada sejarah lokal bahwa Kesenian Cingcowong sudah berumur "± 632 tahun" , selain itu dalam Kesenian Cingcowong ini terdapat properti khusus yang dipakai seperti: cenéng, buyung, hihid, dan sesajen. Selain itu, adanya prosesi dan 25 simbol budaya dalam konteks semiotik. Adapun berfungsi sebagai sarana meminta hujan dan hiburan bagi masyarakat Désa Luragung Landeuh. Selain itu penelitian ini juga bisa dijadikan alternatif bahan pengajaran membaca di SMA.

Kata Kunci: simbol-simbol budaya, Kasenian Cingcowong, dan alternatif bahan pengajaran membaca bahasan di SMA.

1) Penyusunan skripsi ini di bawah bimbingan Retty Isnéndés, S.Pd., M. Hum. dan Agus Suherman, S. Pd., M. Hum.

(5)

ii

SIMBOL–SIMBOL BUDAYA

DI DESA LURAGUNG LANDEUH KEC. LURAGUNG KAB. KUNINGAN

PIKEUN PANGAJARAN MACA BAHASAN DI SMA1)

Ikin Sodikin2)

ABSTRACT

This paper entitled ”Simbol-simbol Budaya nu Nyampak dina Kesenian Cingcowong di Désa Luragung Kec. Luragung Kab. Kuningan Pikeun Bahan

Pangajaran Maca Bahasan di SMA”. This study explains about one of ritual

ceremony to request the rain. The aims of this study to describe: 1.history 2. Properties 3. Procession 4. Symbol of this culture 5.function and implication for teaching reading in senior high school. This study used descriptive qualitative method, with pustaka research, observation, interview and documentation. The instrument of this study used digital camera, handphone and orientation of interview. As the result of this study, with orientation to the local history that cingcowong was "± 632 years old, beside that in cingcowong art there are special properties used : cenéng, buyung, hihid, dan sesajen and the existance of procession and twenty five symbol of culture in semiotic context. The functions of cingcowong as media to request the rain and to entertain Désa Luragung Landeuh society. And this study can use as material alternative for teaching reading in senior high school.

Keyword: symbol of culture, artistry of congcowong, and alternative for teaching reading in senior high school.

1) Penyusunan skripsi ini di bawah bimbingan Retty Isnéndés, S.Pd., M. Hum. dan 2) Agus Suherman, S. Pd., M. Hum.

(6)

vii

DAPTAR EUSI

Kaca

ABSTRAK ... i

PANGJAJAP ... ii

TAWIS NUHUN ... iii

DAPTAR EUSI ... vii

DAPTAR SINGGETAN ... xii

DAPTAR BAGAN ... xiii

DAPTAR GAMBAR ... xiv

DAPTAR TABEL ... xvi

DAPTAR LAMPIRAN ... xvii

BAB I BUBUKA 1.1 Kasang Tukang Panalungtikan ... 1

1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah ... 3

1.2.1 Watesan Masalah ... 3

1.2.2 Rumusan Masalah ... 3

1.3 Tujuan Panalungtikan ... 3

1.3.1 Tujuan Umum ... 3

1.3.2 Tujuan Husus ... 4

1.4 Mangpaat Panalungtikan ... 4

1.4.1 Mangpaat Tioritis ... 4

(7)

viii

1.5 Raraga Tulisan ... 5

BAB II BUDAYA, SIMBOL, KASENIAN CINGCOWONG, JEUNG BAHAN PANGAJARAN MACA 2.1 Budaya ... 6

2.1.1 Wangenan Kabudayaan ... 6

2.1.2 Wujud Kabudayaan ... 7

2.1.2.1 Wujud Ideas ... 7

2.1.2.2 Wujud Sistem Sosial ... 7

2.1.2.3 Wujud Fisik ... 8

2.1.3 Unsur-Unsur Kabudayaan ... 8

2.1.3.1 Sistem Religi ... 8

2.1.3.2 Sistem Organisasi Sosial ... 8

2.1.3.3 Sistem Pangaweruh ... 9

2.1.3.4 Basa ... 9

2.1.3.5 Kasenian ... 10

2.1.3.6 Sistem Pakasaban Hirup ... 10

2.2 Simbol ... 10

2.2.1 Wangenan Simbol ...10

2.2.2 Ciri-ciri Simbol . ... 11

2.2.3 Pungsi Simbol ... 12

2.2.4 Simbol bagian tina Sémiotik ... 13

2.2.4.1 Wangenan Sémiotik ... 13

2.2.4.2 Kamekaran Sémiotik ... 14

2.2.4.3 Konsép Sémiotik Charles Sander Pierce ... 15

2.3 Kasenian Cinghcowong ... 17

3.3.1 Wangenan Kasenian ... 17

(8)

3.3.2.1 Seni Primitif ... 19

3.3.2.2 Seni Klasik ... 19

2.3.2.3 Seni Tradisional ... 19

2.3.2.4 Seni Modérn ... 19

2.3.2.5 Seni Kontémporér ... 20

2.3.3 Tradisi Kasenian Cingcowong (KC) ... 20

2.4 Bahan Pangajaran ... 21

2.4.1 Wangenan Bahan Pangajaran ... 21

2.4.1.1 Tujuan Pangajaran ... 22

2.4.1.2 Kriteria Milih Bahan Pangajaran ... 23

2.4.1.3 Métode Pangajaran ... 24

2.4.1.4 Nyusun Bahan Pangajaran ... 24

2.4.2 Wangenan Maca ... 24

2.4.2.1 Tujuan Maca ... 25

2.4.2.2 Téhnik Maca ... 25

2.4.3 Pangajaranaca dina SKKD Basa jeung Sastra Sunda ... 26

2.4.4 Artikel Bahasan ... 28

BAB III MÉTODE PANALUNGTIKAN 3.1 Metode Panalungtikan ... 29

3.2 Téhnik Panalungtikan ... 30

3.2.1 Téhnik Ngumpulkeun Data ... 30

3.2.2 Téhnik Ngolah Data ... 31

3.3 Instrumén Panalungtikan ... 31

3.4 Desain Panalungtikan ... 33

3.5 Sumber Data jeung Lokasi Panalungtikan ... 34

(9)

x

3.5.2 Lokasi Géografis Tempat Panalungtikan ... 34

3.6 Wangenan Operasional ... 36

3.7 Léngkah-Léngkah Panalungtikan ... 37

BAB IV SAJARAH JEUNG SIMBOL-SIMBOL BUDAYA NU NYAMPAK DINA KASENIAN CINGCOWONG DI DESA LURAGUNG LANDEUH KEC. LURAGUNG KAB. KUNINGAN PIKEUN BAHAN PANGAJARAN MACA BAHASAN DI SMA 4.1 Kontéks Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh ... 39

4.1.1 Kasang Tukang Tumuwuhna Kasenian Cingcowong (KC) ... 39

4.1.2 Sajarah jeung Kamekaran Kasenian Cingcowong ... 40

4.1.3 Tatahar Dina Ritual Kasenian Congcowong ... 46

4.1.4 Pamaén Kasenian Cingcowong ... 49

4.1.5 Pantangan anu kudu dilakonan ku Punduh Cingcowong ... 53

4.2 Pakakas (properti) Ritual Kasenian Cingcowong ... 54

4.2.1 Pakakas sarta Simbol... 54

4.2.2 Waditra atawa gamelan ... 65

4.2.3 Sasajén nu dipaké dina Ritual Kasenian Cingcowong ... 68

4.3 Prak-prakan dina prosés Ritual Cingcowong ... 76

4.3.1 Prosési Ritual Cingcowong ... 76

4.3.2 Prak-prakan Kasenian Cingcowong ... 78

4.4 Pungsi Kasenian Cingcowong... 85

4.4.1 Pungsi pikeun Punduh Cingcowong ... 85

4.4.2 Pungsi pikeun Masarakat ... 86

4.4.3 Pungsi pikeun Sarana Hiburan ... 86

(10)

pikeun Bahan Pangajaran Maca Bahasan di SMA ... 95

4.6.1 Bahan Pangajaran “Maca bahasan kasenian” ... 95

4.6.2 Matéri Bahan Pangajaran Maca ... 97

4.6.3 Latihan Soal ... 102

4.6.4 Konci Jawaban ... 103

4.6.5 Silabus Pangajaran “Maca bahasan kasenian” ... 104

4.6.6 Conto RPP “Maca bahasan kasenian” ... 106

BAB V KACINDEKAN JEUNG SARAN 5.1 Kacindekan ... 116

5.2 Saran ... 118

DAPTAR PUSTAKA ... 119

LAMPIRAN-LAMPIRAN ... 121

(11)

1 BAB I BUBUKA

1.1 Kasang Tukang

Tylor dina Ranjabar (2006:21), nétélakeun yén kabudayaan nya éta “hal kompleks yang di dalamnya terkandung ilmu pengetahuan, kepercayaan, kesenian, moral, hukum, adat istiadat, dan kemampuan yang lain serta kebiasaan yang di dapat oleh manusa sebagai anggota masarakat”.

Ditilik tina wujudna, kabudayaan téh aya tilu rupa nya éta sistem budaya (ideas), sistem sosial (activities) jeung unsur kabudayaan fisik (artefak). Anapon nurutkeun Koentjaraningrat (2009:164-165), ditilik tina unsurna kabudayaan téh ngawengku tujuh hal, nya éta: 1) sistem réligi jeung upacara kaagamaan, 2) sistem sosial jeung sistem kamasarakatan, 3) sistem pangaweruh, 4) basa, 5) kasenian, 6) sistem pakasaban, jeung 7) sistem teknologi.

Minangka salah sahiji tina unsur kabudayaan, kasenian mangrupa sarana nu digunakeun pikeun ngaéksprésikeun kaéndahan tina jero jiwa manusa (éstétika). Kasenian mangrupa sarana pikeun nepikeun ajén éstétis antara nu nyiptakeun seni ka masarakat luar salaku konsuménna. Ku kituna, seni dipangaruhan ogé ku masarakat salaku konsuménanu ngarojongna.

Masarakat Sunda mibanda kabeungharan kasenian nu can tangtu anggota masarakatna apal kana jenis-jenis éta kasenian. Salasahiji kasenian Sunda nu dianggap buhun diantarana nu aya di Désa Luragung Landeuh, Kec. Luragung, Kab. Kuningan. Éta kasenian téh ngarana Kasenian Cingcowong (nu saterusna disingget jadi KC).

(12)

ritual téh sok dilaksanakeun sangkan taneuh tatanén maranéhanana subur tur jauh tina gagal panén ogé sangkan turun hujan.

KC henteu deui minangka seni ritual tapi geus dimekarkeun sarta diangkat jadi seni pintonan, nya éta seni Tari Cingcowong anu disaluyukeun kalawan tumuwuhna jaman. Nepi ka ayeuna, seni Tari Cingcowong mekar sarta mindeng dipidangkeun dina acara-acara kaperluan pikeun ngabagéakeun sémah Pamaréntah jeung hiburan séjénna.

Lamun ditilik deui, KC miboga ajén-ajén seni nu tina kasang tukang maksud jeung tujuan anu disilokakeun ngaliwatan simbol-simbol. Salah sahiji conto simbol anu aya dina KC nya éta bonéka cingcowong, gamelan, jeung tembang. Éta simbol-simbol nu nyampak téh kudu dipikawanoh ku masarakat Sunda sangkan masarakat Sunda leuwih ngahargaan deui kasenian titinggal karuhun.

Masarakat generasi ngora hususna anu di Lembaga Pendidikan kitu deui kudu diwanohkeun kana éta kasenian. Carana nya éta nyusun bacaan ngeunaan KC pikeun bahan bacaan. Saméméhna aya panalungtikan ngeunaan kasenian-kasenian di Jawa Barat nu diantarana: “Sajarah Simbol-simbol dina Kasenian Singa Dépok Lingkung Seni Jaya Putih 1 Désa Margasari Kacamatan Dauan Kabupatén Subang”. ku Dédé Iskandar (2004), “Ajén Falsafah dina Simbol-simbol Tradisi Hajat Makam di Kampung Kawungatén Kacamatan Cikaum Kabupatén Subang” (ulikan struktural semiotik) ku Déasy Hapsari Suciati Harsono (2008), “Simbol-Simbol Budaya dina Kasenian Ronggeng Gunung di Kecamatan Padahérang Kabupatén Ciamis Pikeun Bahan Pangajaran Maca di SMA”. ku Ati Nursifa (2008), “Pungsi Simbol dina Upacara Tradisi Ruatan Bumi di Kampung Banceuy Kacamatan Ciater Kabupatén Subang”. ku Virda Sufia Haétami (2007), jrrd.

(13)

3

SKKD kelas XII SMA aya bahasan perkara budaya, KC bisa dijadikeun pikeun bahan pangajaran.

Ku kituna, ieu panalungtikan nu dijudulan “Simbol-simbol Budaya nu

Nyampak dina Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh Kecamatan Luragung Kabupatén Kuningan Pikeun Pangajaran Bahasan Maca di SMA” perlu dilaksanakeun.

1.2 Watesan jeung Rumusan Masalah 1.2.1 Watesan Masalah

Dina ieu panalungtikan, baris dibahas data tur informasi ngeunaan KC nu aya di désa Luragung-Kuningan. Sangkan panalungtikan teu jembar teuing, masalah anu rék di talungtik téh di watesanan medar ngeunaan kasang tukang kasajarahan KC, prak-prakanna, katut simbol-simbolna anu di patalikeun jeung pangajaran di SMA.

1.2.2 Rumusan Masalah

Dumasar kana watesan masalah di luhur, ieu panalungtikan dirumuskeun dina sababaraha patalékan, ieu di handap:

1) kumaha sajarah Kasenian Cingcowong di Kacamatan Luragung?

2) pakakas (properti) naon waé nu dipaké dina Kasenian Cingcowong di Kacamatan Luragung?

3) kumaha prak-prakanna Kasenian Cingcowong di Kacamatan Luragung? 4) naon pungsi Kasenian Cingcowong husuna pikeun masarakat Luragung?

5) simbol-simbol naon bae nu aya dina Kasenian Cingcowong di Kacamatan Luragung nurutkeun kana sémiotik?

(14)

1.3 Tujuan Panalungtikan 1.3.1 Tujuan Umum

Luyu jeung kasang tukang sarta rumusan masalahna, ieu panalungtikan miboga tujuan umum, nya éta pikeun numuwuhkeun jeung ngariksa budaya tur kasenian anu aya di masyarakat Sunda, hususna KC di Kecamatan Luragung Kabupatén Kuningan.

1.3.2 Tujuan Husus

Sacara husus, ieu panalungtikan nya éta pikeun ngadéskripsikeun: 1) sajarah Kasenian Cingcowong di Kacamatan Luragung;

2) pakakas (properti) dina Kasenian Cingcowong di Kacamatan Luragung; 3) prak-prakan dina Kasenian Cingcowong di Kacamatan Luragung; 4) pungsi Kasenian Cingcowong husuna pikeun masarakat Luragung;

5) simbol-simbol Kasenian Cingcowong di Kacamatan Luragung nurutkeun semiotik;

6) alternatif pikeun bahan pangajaran maca bahasan dina pelajaran Basa Sunda di SMA.

1.4 Mangpaat Panalungtikan

Hasil anu dipiharep tina ieu panalungtikan nya éta ngadéskripsikeun ngeunaan simbol-simbol dina KC di Désa Luragung. Ieu panalungtikan téh dipiharep miboga mangpaat saperti ieu dihandap:

1.4.1 Mangpaat Tioritis

(15)

5

1) panalungtik, bisa ngamangpaatkeun ieu panalungtikan sangkan nambahan pangaweruh dina widang kabudayaan Sunda sarta dipiharep ieu simbol-simbol budaya Kasenian Cingcowong bisa dijadikeun bahan pangajaran maca bahasan dina pelajaran Basa Sunda di SMA;

2) masarakat umum, ieu panalungtikan dipiharep bisa nambahan pangaweruh ngeunaan Kasenian Cingcowong;

1.4.2 Mangpaat Praktis

Mangpaat praktis anu dipiharep bisa dihontal tina ieu panalungtikan nya éta pikeun:

1) panalungtik bisa ngadeskripsikeun Kasenian Cingcowong sangkan méré kabeungharan pangaweruh kabudayaan pikeun nu maca, sangkan ieu tradisi bakal terus nanjeur.

2) masarakat Désa Luragung Landeuh bisa leuwih ngaraksa jeung ngariksa kana tradisi kabudayaan Sunda.

1.5 Raraga Tulisan

Gurat badag dina nyusun skripsi kabagi jadi lima bab, anu bisa diwincik saperti di handap ieu:

BAB I Bubuka, eusina ngeunaan, sub judul nya éta kasang tukang masalah, watesan masalah jeung rumusan masalah, tujuan panalungtikan, mangpaat panalungtikan, rangka teori, anggapan dasar, jeung sistématika nyusun skripsi.

(16)

BAB III Métodologi panalungtikan, dina bab husus medar métode panalungtikan, téhnik panalungtikan, désain panalungtikan, instrumén panalungtikan, sumber data, wangenan operasional jeung léngkah-léngkah panalungtikan.

BAB IV bahasan simbol-simbol budaya nu nyampak dina Kasenian Cingcowong, medar ngeunaan gambaran prak-prakan kasenian cingcowong di Désa Luragung, jeung implikasi simbol-simbol nu nyampak dina Kasenian Cingcowong di Désa Luragung pikeun bahan pangajaran maca bahasan dina pelajaran basa Sunda di SMA.

(17)

29 BAB III

MÉTODE PANALUNGTIKAN

3.1 Métode Panalungtikan

Nurutkeun Subagyo (2006:2), métode panalungtikan nya éta salasahiji cara atawa jalan pikeun meunangkeun deui data tina sagala permasalahan nu aya. Ku kituna, sagala hal nu baris dilakonan kudu maké métode anu luyu pikeun ngahontalna, sangkan hasil dina hasil panalungtikan luyu jeung kaayaan sabenerna sanggeus ngalaksanakeun panalungtikan. Métode anu digunakeun dina ieu panalungtikan nya éta métode déskriptif kualitatif.

Istilah “déskriptif” asalna tina bahasa inggris to describe nu hartina ngajéntrékeun atawa ngagambarkeun hiji hal, misalna kaayaan, kondisi, situasi, peristiwa, kagiatan, jrrd (Arikunto, 2010:3). Ku kituna, panalungtikan deskriptif nya éta panalungtikan pikeun nalungtik kaayaan, kondisi, atawa hal-hal anu patalina pikeun hasil atawa laporan panalungtikan.

Nurutkeun Bodgan jeung Talylor dina Basrowi (2008:21), nétélakeun yén métode kualitatif salau prosédur panalungtikan meunangkeun data déskriptif anu mangrupa kecap-kecap sacara tinulis atawa lisan ti jalma-jalma atawa pelaku anu ditalungtik.

Sacara harfiah, ieu panalungtikan deskriptif kualitatif téh pikeun ngadeskripsikeun unsur simbol-simbol nu nyampak dina Kasenian Cingcowong misalna ngadeskripsikeun ngeunaan pungsi simbol dina pakakas, bonéka Cingcowong, sarta gamelan. Dina prosés panalungtikan ieu panalungtik teu ngarobah, ngarobah atawa ngayakeun manipulasi kana objék atawa tempat panalungtikan. Dina kagiatan ieu panalungtikan, panalungtik saukur motrét sarta ngarekam video kana objek panalungtikan atawa tempat anu ditalungtik, sarta dijieun laporan bukti hasil panalungtikan sacara lugas.

(18)

ngadéskripsikeun, nyieun gambaran sacara sistematis, faktual sarta akurat ngeunaan fakta-fakta, sipat-sipat jeung hubungan kana kaayaan daérah nu tangtu.Dina ieu panalungtikan pikeun ngadéskripsikeun Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan, sajarah, simbol-simbol, sarta dilarapkeun dina bahan pangajaran “Maca Bahasan ngeunaan Kasenian” di SMA kelas XII. Ku kituna, ieu panalungtikan ngadséskripsikeun simbol-simbol nu nyampak dina Kasenian Cingcowong, kalayan maké teori Sémiotik Sander Pierce anu medar ngeunaan sémiotik (ikon, indéks, jeung simbol).

3.2 Téhnik Panalungtikan 3.2.1 Téhnik Ngumpulkeun Data

Téhnik anu dipaké pikeun ngumpulkeun data dina ieu panalungtikan, nya éta téhnik talaah pustaka, téhnik obsérvasi, téhnik wawancara, jeung téhnik dokuméntasi.

1) Téhnik Talaah Pustaka

Téhnik talaah pustaka nya éta téhnik ngumpulkeun bahan-bahan tulisan pikeun néangan tur nangtukeun dasar-dasar tiori anu aya patalina jeung objék panalungtikan.

2) Téhnik Obsérvasi

Téhnik obsérvasi digunakeun pikeun ngumpulkeun data ngeunaan kasajarahan, pakakas, prak-prakkan, pungsi, sarta simbol-simbol dina Kasenian Cingcowong.

3) Téhnik Wawancara

Wawancara nya éta salasahiji dialog nu dilakukeun ku nu ngawawancara (interviewer) pikeun meunangkeun informasi ti jalma nu diwawancara. Tehnik wawancara ieu digunakeun pikeun meunangkeun data sacara lisan (sumber lisan) ti kuncen atawa punduh Kesenian Cingcowong sarta masarakat kampung wagé Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan.

(19)

31

Téhnik dokuméntasi digunakeun pikeun ngadokuméntasikeun kumaha prak-prakkanana éta panalungtikan, jeung ngadokuméntasikeun naon waé anu ditalungtik ti awal nepi ka ahir.

3.2.2 Téhnik Ngolah Data

Sanggeus data hasil panalungtikan bisa dikumpulkeun, satuluyna dilakukeun kagiatan ngolah data. Téhnik ngolah data nu dipaké dina ieu panalungtikan ku cara mariksa deui hasil data-data anu dikumpulkeun ngeunaan Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan, anu satuluyna hasil tina data panalungtikan dideskripsikeun jeung dilarapkeun dina bahan pangajaran “Maca bahasan Kasenian” di SMA kelas XII. Saterusna data anu geus didéskripsikeun ngeunaan simbol-simbol budaya di analisis maké téori sémiotik Pierce (ikon, indéks jeung simbol). Sanggeus éta nyieun kacindekan tina hasil ngolah data anu geus didéskripsikeun jeung dianalisis.

3.3Instrumén Panalungtikan

Instrumen panalungtikan nya éta sakabéh alat atawa cara anu digunakeun dina ieu panalungtikan. Pikeun ngahontal tujuan panalungtikan, instrumen anu digunakeun nya éta, kaméra digital, handphone, jeung pedoman wawancara. 1) Kaméra Digital

Kaméra digital dipaké pikeun ngadokuméntasikeun foto dina prak-prakkanKasenian Cingcowong.

2) Handphone

Handphone digunakeun pikeun ngarékam prosés ngumpulkeun data dina téhnik wawancara ka informan, ngeunaan Kasenian Cingcowong.

3) Pedoman Wawancara

(20)

ditalungtik. Format wawancara anu diasongkeun waktu lumangsungna kagiatan wawancara nya éta:

Tabél 3.1 Pedoman Wawancara

No. Rumusan Patalékan

1. Sajarah 1. Kumaha sajarah ayana Kasenian Cingcowong naha kudu aya di Désa Luragung Landeuh? 2. Ti iraha ngadegna Kasenian Cingcowong téh? 3. Naha bet dingaranan Kasenian Cingcowong? 4. Naon udaganna dina nyiptakeun ieu Kasenian? 5. Naha Kasenian Cingcowong teh bener-bener

ngadatangkeun hujan atawa mitos wungkul? 6. Ieu Kasenian Cingcowong mangrupa kasenian

anu geus lila ayana di Désa Luragung Landeuh. Naha dina kaayeunakeun ieu Kasenian Cingcowong hampir leungit ku kamekaran jaman

2. Pakakas 7. Pakakas naon wae anu dipaké dina Kasenian Cingcowong?

8. Naon pungsi tina pakakas anu dipake dina ritual Kasenian Cingcowong?

9. Bahan naon waé anu dipake dina boneka Cingcowong?

10.Tina bahan nyieun boneka Cingcowong anu geus dipaké ti mimiti ayana Kasenian Cingcowong, naha nepi ka ayeuna bahan-bahan pikeun boneka Cingcowong angger teu robah atawa robah?

11.Ti mimiti ngadeg ieu kasenian naha ngalaman parobahan tina properti jeung baju anu dipaké ku pamaén? Lamun ngalaman sabaraha kali parobahanna?

3. Prak-prakkan 12.Naon waé waditra anu dipaké dina Kasenian Cingcowong?

13.Sateuacan maén naha aya persiapan husus atawa ritual husus?

14.Naha kudu aya penari atawa hnteu dina lumangsungna kagiatan?

15.Naha aya nyanyian-nyanyianana?

(21)

33

4. Simbol 17.Naha aya simbol-simbol nu nyampak dina

Kasenian Cingcowong, contona dina pakean boneka Cingcowong sarta dina bahan jeung waditra anu dipaké ku pamaén Kasenian Cingcowong?

18. Kumaha carana sangkan ieu Kasenian Cingcowong tetep nanjeur sarta dimumulé ku masarakat Désa Luragung Landeuh hususna Kabupatén Kuningan?

3.4 Désain Panalungtikan

Désain nu dipaké dina ieu panalungtikan digambarkeun dina bagan ieu di handap.

Bagan 3.1 Désain Panalungtikan

TUJUAN PANALUNGTIKAN Ngadéskripsikeun:

1. Sajarah Kasenian Cingcowong

2. Pakakas (properti) dina Kasenian Cingcowong 3. Prak-prakkan dina Kasenian Cingcowong 4. Pungsi Kasenian Cingcowong

5. Simbol-simbol nu nyampak dina Kasenian Cingcowong 6. Matalikeun simbol budaya anu nyampak dina Kasenian

Cingcowong pikeun pangajaran maca di SMA kelas XII

Nangtukeun masalah

Ngarumuskeun Masalah

Ngumpulkeun data

(22)

3.5 Sumber Data jeung Lokasi Panalungtikan 3.5.1 Sumber Data

Nurutkeun Arikunto (2010:172), sumber data dina panalungt nya éta subjék nu bisa dipaké meunangkeun data. Sumber data nu dipaké dina ieu panalungtikan, saperti ieu di handap.

1) Kuncén atawa punduh Kasenian Cingcowong anu leuwih apal ngeunaan Kasenian Cingcowong ti Désa Luragung Landeuh sangkan panalungtik bener-bener wanoh kalayan jero kana hal nu bakal ditalungtik.

2) Dinas Kebudayaan dan Pariwisata Kabupatén Kuningan, pikeun meunangkeun data référénsi pikeun bahan panalungtikan.

3) Masarakat Kampung Blok Wagé, Désa Luragung Landeuh Kecamatan Luragung anu apal kana Kasenian Cingcowong.

Format data informananu diasongkeun waktu lumangsungna kagiatan wawancara nya éta:

Tabél 3.2 Format Data Informan Data Informan

1. Wasta :

2. Jenis Kelamin :

3. Yuswa :

4. Status Kawin :

5. Alamat :

6. Pakasaban :

7. Atikan :

8. Kalungguhan :

3.5.2 Lokasi Géografis Tempat Panalungtikan Ngolah data

(23)

35

Désa Luragung Landeuh nya éta salasahiji désa di Kecamatan Luragung anu miboga luas wilayah 323,633 Ha. Jumlah penduduk Désa Luragung Landeuh nya éta 4.945 jiwa anu jumlah lalakina 2.537 jeung jumlah awéwéna 2.408 jiwa. Wates Désa Luragung Landeuh nya éta: di béh kalér diwatesan ku Désa Dukuhmaja, belah wétan diwatesan ku Désa Cikaduwétan, di belah kidul diwatesan ku Désa Luragungtonggoh, di belah kulon diwatesan ku Désa Margasari-Sindangsuka. Ditempo tina topografi jeung kontur taneuh, Désa Luragung Landeuh sacara umum mangrupa luktosal jeung lempung nu jangkungna kira-kira antara 700 M s/d 900 M di luhureun permukaan laut jeung suhu rata-rata 20 derajat s/d 30 derajat Celcius. Désa Luragung Landeuh kabagi kana 5 Dusun, 8 RW jeung 33 RT.

(24)

3.6Wangenan Operasional

Dina ieu panalungtikna diperlukeun katerangan anu jéntré sangkan teu nimbulkeun rupa-rupa panapsiran. Ieu katerangan téh patali jeung judul panalungtikan, diwincik ieu di handap.

1) Kabudayaan nya éta hasil karya, rasa, jeung cipta masarakat sacara kopleks anu ngawengku pangaweruh, kapercayaan, kasenian, moral, hukum, adat istiadat, kamampuh sarta kabiasaan-kabiasaan nu aya dina diri manusa salaku anggota masarakat nu kudu dibiasakeun ku cara diajar, sarta sakabéh tina hasil budi jeung karyana sangkan meunangkeun kasalametan sarta kabagjaan. 2) Simbol nya éta sagala hal anu diciptakeun pikeun nepikeun hiji hal, amanat,

(25)

37

komunikasi antara manusa dumasar konvénsasi sarta mangrupa salah sahiji jenis tanda, nu hartina teu sakabéh tanda dina sistem komunikasi sacara langsung nu mangrupa simbol. Sagala hal ngeunaan simbol moal leupas tina élmu sémiotik. Ku kituna, dina ieu panalungtikan anu ditalungtikna ngeunaan simbol-simbol budaya dina Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan. Téori sémiotik anu dipaké pikeun tatapakan téorina nya éta téori sémiotik Pierce nétélakeun ayana tilu rupa tanda dina sémiotik, nya éta ikon, indéks, jeung simbol.

3) Kasenian Cingcowong nya éta kasenian nu asalna ti Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan mangrupa salah sahiji upacara ritual pikeun ménta hujan ieu upacara dipigawé dina wayah usum halodo panjang ± 3 bulan tradisi mimiti. Kasenian Cingcowong atawa upacara ritual ieu dipercaya ku masarakat, hususna Kacamatan Luragung saban datang halodo ieu upacara ritual téh sok dilaksanakeun sangkan taneuh tatanén maranéhanana subur tur jauh tina gagal panén ogé sangkan turun hujan. 4) Bahan Pangajaran nya éta eusi anu dibérékeun ka siswa dina waktu proses

diajar jeung ngajar. Dina hakékat na bahan pangajaran mangrupa eusi tina mata pelajaran atawa bidang studi anu dibérékeun ka siswa luyu jeung kurikulum anu dipakéna (Sudjana, 2011:67).

5) Bahan pangajaran maca di SMA nya éta salasahiji komp;onén pangajaran nu eusi na mangrupa matéri pangajaran nu patalina jeung élmu pangaweruh sarta pamahaman nu kudu dikawasa k,u guru jeung siswa SMA. Dina ieu hal, pangajaran maca di SMA elas XII, nya éta pangajaran “Maca bahasan Kasenian” anu matérina hasil tina panalungtikan ngeunaan simbol-simbol budaya nu nyampak dina Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan.

6) SMA (Sekolah Menengah Atas) nya éta lembaga pendidikan formal tingkat menengah anu aya dina naungan Depdikbud.

(26)

Aya anu dijadikeun rarancang dina ieu panalungtikan, nya éta: tahap tatahar; tahap ngumpulkeun data; tahap ngolah data; tahap nyususn laporan panalungtikan. Satuluyna dipedar leuwih jéntré saperti ieu di handap:

1) Tahap tatahar

Léngkah-léngkah dina tahapan tatahar, nya éta (1) ngajukeun judul panalungtikan; (2) nyusun rarancang panalungtikan; (3) ngumpulkeun sumber bahan kajian; (4) nangtukeun masalah jeung objek panalungtikan; (5) nyieun proposal panalungtikan; (6) ngaréngsékeun surat ijin panalungtikan; (7) konsultasi ka dosén pangaping.

2) Tahap ngumpulkeun data

Léngkah-léngkah dina tahapan ngumpulkeun data, nya éta (1) telaah pustaka pikeun meunangkeun pamahaman awal ngeunaan Kasenian Cingcowong; (2) obsérvasi ka tempat Kasenian Cingcowong mu ditalungtik, nya éta Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan; (3) wawancara ka punduh atawa kuncén Kasenian Cingcowong sarta ka sakumna masarakat kampung blok wagé Désa Luragungh Landeuh anu apal pisan kana Kasenian Cingcowon; jeung (4) ngadokuméntasikeun kagiata panalungtikan. 3) Tahap ngolah data

Léngkah-léngkah dina tahap ngolah data, nya éta (1) mariksa data anu geus dikumpulkeun; (2) ngadéskripsikeun data ngeunaan Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan; jeung (3) nganalisis data ngeunaan simbol-simbol budaya nu nyampak dina éta kasenian, kalayan maké téori sémiotik Pierce (ikon, indéks, jeung simbol). 4) Tahap nyusun laporan panalungtikan

(27)

116 BAB V

KACINDEKAN JEUNG SARAN

5.1 Kacindekan

Sanggeus niténan atawa nganalisis data-data panalungtikan ngeunaan simbol-simbol nu nyampak dina Kasenian Cingcowong di Désa Luragung Landeuh geus ngahasilkeun sababaraha kacindekan, nya éta:

KC mangrupa tradisi asli masarakat Kampung Wagé, Désa Luragung Landeuh Kec. Luragung Kab. Kuningan. Masarakat Luragung leuwih museurkeun ieu KC minangka tradisi upacara ritual ménta hujan sabab sipatna sakral, ieu upacara mangrupa wujud paménta masarakat sangkan diturunkeun hujan. Dina prak-prakanna henteu gumantung kana waktu, tapi gumantung kana gejala alam nya éta parobahan musim pangpangna ayana usum halodo panjang. Kaistiméwaan KC aya dina média anu dipaké pikeun ngalakukeun ritual, nya éta bonéka Cingcowong. Bonéka Cingcowong dijieunna tina bubu, sarupaning pakakas keur néwak lauk nu dijieunna tina anyaman awi anu wangunna mirip awak jalma aya legokan béh tengahna, jeung siwur anu dijieuna tina batok kalapa nu dijadikeun bagian hulu bonéka Cingcowong, salian ti éta bonéka tuluy dibajuan sarta beungeutna digambaran persis jalma. Sanggeus sakabeh alat-alat lengkep, punduh ngayakeun ritual husus saméméh pagelaran Cingcowong lumangsung, pakakas nu digunakeun dina ieu ritual mangrupa sasajén sarta parukuyan pikeun ngondang mahluk goib. Kaayeunakeun tradisi KC beuki leungit balukar kamekaran jaman. Ku kituna, sanggar DNR mangrupa sanggar binaan Disbudpar Kabupatén Kuningan ngangkat KC jadi salasahiji seni tari anu diaranan Tari Cingcowong, tujuana pikeun ngajaga jeung ngamumulé kabudayaan nu aya di Kabupatén Kuningan.

(28)

mangrupa tradisi asli masarakat Luragung ti jaman karuhun nepi ka geus diturunkeun kaopat turunan, nepi ka ayeuna nu kiwari mandatna dicekel ku punduh Ema Nawita. Ieu kasenian dijadikeun sarana pikeun hiburan ka masarakat hususna Kabupatén Kuningan kalawan tujuan sangkan bisa tetep dimumulé sarta dipiara.

Pakakas nu digunakeun dina KC nya éta tarajé, samak, sisir, kaca, cenéng (bokor) jeung buyung taneuh. Nu masing-masing miboga peran husus dina ritual ménta hujan. Salian ti éta, aya ogé pakakas anu dipaké dina kontéks sasajén pikeun acara ritual KC, misalna: parukuyan, menyan, congcot, surutu, tangtang angin, gulawatu, jsb.

Dina prak-prakanana, mimitina punduh Cingcowong nyiapkeun sagala pakakas nu rék digunakeundina ritual. Tuluy para pamaén Cingcowong, utamana nu nabeuh gamelan mimiti tatalu (instrumén) bari maca “susuratan” dina jero haté tujuanna sangkan acarana lancar. Punduh ngamimitian ritual ku cara macakeun sababaraha mantra bari dibantuan ku dua urang pembantu punduh. Tuluy sindén nyanyi disambung ku kajadian bonéka Cingcowong kaasupan ku roh bidadari atawa jurig jarian jsb, jiga anu kasurupan. Tuluy aya salasaurang lalaki nu mawa émbér dieusian cai jeung kembang, sarta saterusna diémratkeun ka nu lalajo bari ngucapkeun hujan...hujan...hujan.

Pungsi utama KC nya éta salaku ritual pikeun ménta diturunkeun hujan, sarta mangrupa kapercayaan karuhun ti jaman baheula, tapi kaayeunakeun ukur dianggap mangrupa kasenian.

(29)

118

bonéka Cingcowong, sedengkeun indéks aya dina pakakas. Simbol budaya nu kapaluruh lolobana tina pakakas sarta sasajén.

Hasil panalungtikan ngeunaan simbol-simol budaya dina KC di Désa Luragung Landeuh, Kecamatan Luragung, Kabupatén Kuningan bisa dijadikeun salasahiji alternatif bahan pangajaran basa Sunda hususna di SMA Kelas XII, nya éta ku disusunna matéri ajar ngeunaan “Maca bahasan kasenian” pikeun bahan

pangajaran maca di tingkat SMA.

5.2 Saran

Sanggeus réngsé ditalungtik, réa pisan mangpaatna Kasenian Cingcowong téh, hususna keur nu nyusun. Salian bisa apal kana simbol-simbol sarta prak-prakanana, panyusun ogé bisa apal kana sajarah Kasenian Cingcowong kalawan leuwih jembar deui. Dipiharep tina hasil ieu panalungtikan bisa nambahan wawasan sarta bisa leuwih reueus kana tradisi kasenian nu aya di Kabupatén Kuningan, Jawa Barat.

(30)

119

DAFTAR PUSTAKA

Amir Spk. Apresiasi Bahasa dan Seni (Sebuah Pengantar). Bandung: Basen Press. Anoegrah, Ganjar. 2008. Fungsi Simbol dina Upacara Salametan Solokan Coblong di Kampung Cirateun Kacamatan Sukasari Kodya Bandung, Bandung.

Arikunto, S. 2010. Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktek. Jakarta: Rineka Cipta.

Awalia, Ani Agis. 2012. Pertunjukan Cingcowong Dalam Konteks Parowisata di Desa Luragung Landeuh Kabupaten Kuningan, Bandung.

Basrowi, Dr. M.Pd. jeung Suwardi, Dr. M.Si. 2008. Penelitian Kualitatif. Jakarta: Rhineka Cipta

Danadibrata, R.A. 2006. Kamus Basa Sunda, Bandung: PT. Kiblat Buku Utama. Dinas Pendidikan Propinsi Jawa Barat. 2007. Standar Kompetensi dan

Kompetensi Dasar Mata Perlajaran Bahasa dan Sastra Sunda. Bandung. Fathurrohman, Pupuh jeung Sorby Sutikno. 2011. Strategi Belajar Mengajar.

Bandung: PT. Reflika Aditama.

Hoed, Benny H,. 2008. Semiotika dan Dinamika Sosial Budaya. Depok: Fakultas Ilmu Pengetahuan Budaya (FIB) UI.

http://tariganism.blogspot.com/2009/03/manusia-memaknai-simbol.html?m=1 (17

Febuari 2013 / 15.15).

http://www.artikelbagus.com/2011/12/pengertian-artikel.html (20 Mei 2013 /

09.00)

Isnendes, Chye Retty. 2009. Panyawangan Sastra (Hand Out Perkuliahan Teori Satra), Bandung.

2010. Kajian Sastra, Bandung: Daluang.

Koenjtaraningrat. 2000. Kebudayaan Mentalitas dan Pembangunan. Jakarta: PT. Gramedia Pustaka Utama.

(31)

120

IKIN SODIKIN, 2013

SIMBOL-SIMBOL BUDAYA NU NYAMPAK DINA KASENIAN CING COWONG DI DESA LARAGUNG KABUPATEN KUNINGAN PIKEUN PANGAJARAN MACA BAHASAN DI SMA

2009. Pengantar Ilmu Antropologi. Jakarta: PT. Rhineka Cipta. Koswara, Dedi. 2011. Racikan Sastra, Bandung.

Nazir, Moh Ph.D. 1988. Metode Penelitian. Jakarta: Ghalia Indonésia. Penihadiyani.

http://penihadiyani.blogspot.com/2012/02/7-unsur-kebudayaan.html?m=1 (6 Februari 2013 / 19.30).

Rah-toem.

http://rah-toem.blogspot.com/2012/09/perkembangan-kesenian-mulai-dari-seni.html?m=1 (12 Februari 2013 / 23.45).

Ranjabar, Jacobus. 2006. Sistem Sosial Budaya Indonesia. Bogor: Ghalia Indonesia.

Sobur, Alex .2009. Semiotika Komunikasi. Bandung: PT. Remaja Rosdakarya Subagyo, P. Joko, S.H. 2006. Penelitian Dalam Teori dan Praktek. Jakarta: PT

Asdi Mahasatya.

Sudaryat, Yayat. 2004. Élmuning Basa. Bandung: CV. Walatra.

2010. Ulikan Semantik Sunda. Bandung: CV. Geger Sunten Sudjana, Nana. 2011. Dasar-Dasar Proses Belajar Mengajar. Bandung: Sinar

Baru Algensindo.

Sudjiman, Panuti & Art Van Zoest. 1991. Serba-Serbi Semiotika. Jakarta: PT. Gramedia Pustaka.

Tampubolon. 1993. Mengembangkan Minat dan Kebiasaan Membaca Pada Anak. Bandung: Angkasa

Tarigan, Henrry Guntur. 2008. Membaca Sebagai Suatu Keterampilan Berbahasa. Bandung: Angkasa

TIM Pengembang MKDP Kurikulum dan Pembelajaran. 2009. Kurikulum & Pembelajaran. Bandung.

Universitas Pendidikan Indonesia. 2012. Pedoman Penulisan Karya Ilmiah.

Bandung: UPI

(32)

IKIN SODIKIN, 2013

SIMBOL-SIMBOL BUDAYA NU NYAMPAK DINA KASENIAN CING COWONG DI DESA LARAGUNG KABUPATEN KUNINGAN PIKEUN PANGAJARAN MACA BAHASAN DI SMA