Euskera Koadernoak 1.

euskarari

Adi-Adi

koadernoa

Lehen hiruhilekoa

LEHEN

HEZKUNTZA

6

191383 _ 0001-0003.indd 1 191383 _ 0001-0003.indd 1 28/7/09 16:08:4028/7/09 16:08:40

2

Aurkibidea

Irakurgaia:

Onik atera nahi baduzu, adi egon!

Lexikoa:

Hondamendien arlo lexikoa. Atzizkiak

Gramatika:

Perpausa: motak

Ortografia:

a

itsatsidun hitzak

Idazketa-tailerra:

Idazkiaren helburua

1

UNITATEA 4. or.

Irakurgaia:

Ezin denetik jan!

Lexikoa:

Atzizkiak. Sinonimoak. Esaera zaharrak

Gramatika:

Perpaus bakuna I: Adierazpen- eta galde-perpausak

Ortografia:

Puntuazio ikurrak.

H

letra

Idazketa-tailerra:

Burmuinean arakatzen: galderak-egiten

2

UNITATEA 10. or.

3

UNITATEA 16. or.

Irakurgaia:

Masaien gisan ibiltzea

Lexikoa:

Sinonimoak. Antonimoak. Esapideak

Gramatika:

Perpaus bakunak II: harridura- eta

aginte-perpausak

Ortografia:

Txistukariak:

s, x, z

Idazketa-tailerra:

Burmuinean arakatzen: gako-hitzak

191383 _ 0001-0003.indd 2

3

Irakurgaia:

Jaiotzeke zegoen haurraren elezaharra

Lexikoa:

Atzizkiak. Esapideak. Esaera zaharrak

Gramatika:

Perpaus elkartuak: definizioa eta motak

Juntadura I: alborakuntza

Ortografia:

Txistukariak:

ts, tx, tz

Idazketa-tailerra:

Planifikatzea: ideia eta pasarte hornigarriak

4

UNITATEA 22. or.

Irakurgaia:

Hiru Erregeak magoak al ziren?

Lexikoa:

Sinonimoak

Gramatika:

Juntadura II: juntagailuak

Ortografia:

Marratxoaren erabilera

Idazketa-tailerra:

Idazki bat egiteko urratsak birpasatzea

5

UNITATEA 28. or.

34. or. Autoebaluazioa

36. or. Deklinabidea

38. or. Juntagailuak. Lokailuak

39. or. Menderagailuak

191383 _ 0001-0003.indd 3

4

Onik atera nahi baduzu, adi egon!

1 Adierazi esaldi hauek egia (E) ala gezurra (G) diren.

• Animaliak gizakiak baino bizkorragoak dira arriskuak sumatzeko orduan.

• Japonian maskotak erabiltzen dituzte lurrikarak iragartzeko.

• Euskal Herrian Japonian beste lurrikara izaten dira.

• Armiarmak, besteak beste, lurrikara noiz datorren aldez aurretik jakiteko gai dira.

• Lurrikarak iragartzeko erabiltzen diren armiarmei armialarma deritze.

2 Bilatu hiztegian irakurgaiko hitz eta esapide hauen esanahiak eta eman definizioak.

• Hondamendi: • Sen: • Zentzumen: • Tsunami: • Onik atera:

1

Animaliek hondamendiak sumatzeko sen berezia dute. Sen berezi hori aspaldidanik ezagutzen da, gainera. Izan ere, gizakioi ezer berezirik

gertatzen ez dela iruditzen zaigun arren, animaliek arriskua datorrela igarri eta beren burua salbu jartzen dute. Gizakiok ez, ordea. Lurrikara badator, tsunamia kostaldera heltzen bada edo etxe alboko sumendiak eztanda egiten badu, bete-betean harrapatu eta gureak egin du.

Animaliek sena dutela esaten da, baina zientziaren ikuspegitik, sena baino gehiago, zentzumenak dituzte animaliek gizakiok baino garatuago. Guk sumatu ere ezin ditugun soinuak, usainak, bibrazio txikiak eta aldaketa ikusezinak hautematen dituzte. Horretaz oharturik, lurrikara-alarma gisa erabiltzen hasi dira jadanik, eta ez bestelako teknologiarik ez duten lurraldeetan bakarrik. Pentsa, Japonian, munduko herrialderik aurreratuenetako batean, fidagarri deritzote animalien erantzunei begiratzeari; Tokioko zooko animalien jarrerari beha egoten dira lurrikarak

iragartzeko.

Euskal Herria ez da Japonia, eta hemen ez da hainbeste lurrikara izaten, jakina. Gainera, etxea ez da leku aproposa elefanteak, lehoinabarrak eta ñuak hazteko. Baina ondo legoke katuen zein txakurren erreakzioei adi egotea, badaezpada ere. Eta gurasoek etxean maskotarik edukitzen uzten ez badizute, izan behintzat armiarmaren bat-edo zure logelako zokoren batean kokatuta. Halako batean zure armialarma urduri jartzen dela ikusiz gero, abisatu gertu dituzun guztiei eta, onik atera nahi baduzu, bilatu babeslekua lehenbailehen.

Zerbaitetan edo norbaiti gertaturiko erabateko kaltea.

Pertsona baten berezko ezaugarria, ahalmena edo zerbaitetarako berezko joera.

Organismoak kanpo-estimuluak hautemateko dituen ahalmenetako bakoitza.

Itsas azpiko lurrikara edo sumendi batek eratutako olatu erraldoia.

Bizirik, kalterik gabe atera.

E

G

E

G

G

191383 _ 0004-0009.indd 4 191383 _ 0004-0009.indd 4 28/7/09 16:05:4328/7/09 16:05:43

5

HONDAMENDIAK • • • • • • • • sutea uholdea txingorra lainoa urakana lehortea ur-jauzia elur-jausia

n!

3 Aukeratu hitz hauetatik hondamendiak direnak eta bilatu testuan aipatzen direnak. Idatzi guztiak zerrendan.

4 Idatzi atzizki hauek dituzten launa hitz.

•-te: sute, , , ,

•-tza: , , ,

•-ti/-di: , , ,

5 Osatu esaldietako hutsuneak, laukiko hitzak erabiliz.

•Kazkabarrak handia eragin du herrian:

autoak apurtu ditu eta uzta osoa galdu da.

•Mendira zoazenean, gorde gero

zaborretara botatzeko.

•Dakigunok ez hitz egitea, horixe izango

da euskararen .

•Gizakiok gara naturaren benetako .

6 Markatu aditz hauetako bakoitzaren esanahi zuzena.

•hondatu ondoa jo alferrik galdu hondoarena egin

•apurtu hauts egin hondoa jo alferrik galdu

•xahutu txiki-txiki egin ondasunak jan hauts egin

hondakin hondatzaile hondabide hondamen

Urakana

Uholdea

Elur-jausia

Sutea

Lurrikara

Tsunamia

Sumendiak eztanda egitea

elurte

hondamen

hondakinak

hondabidea

hondatzaileak

haizete

eurite

pagadi

harizti

amezti

sagasti

elurtza belartza hondartza artzaintza

lehorte

191383 _ 0004-0009.indd 5

6

Gramatika

1 Irakurri testua, eta azpimarratu perpaus bakunak urdinez eta elkartuak gorriz. PAKO BELEA

Zuhaitz handi baten adarrean jaio zen gure bele-kumea. Hasieran ez zeukan izenik. Hori geroago jarriko zion bera aurkitu zuen gizonak. Habia epel batean egon zen bizitzako lehen egunetan, beste lau belekumerekin batera. Bera zen txikiena eta ahulena. Lau belekume handienak hegan ikasten hasi zirenean, bera oraindik habian geratzen zen. Goiz batean, beste belekumeak beren ibilaldiak egitera joan ziren basora. Hilabeteko belekume txi-kiak inbidia sentitu zuen, eta hark ere erakutsi nahi izan zuen bere trebetasuna. Hegan hasi zen, baina zuhatzetatik behera erori eta hego bat puskatu zuen. Goiz hartantxe aldatu zen belekume gizara-joaren bizimodua.

IÑAKI ZUBELDIA, Pako belea

2 Perpaus hauek ez dira bakunak. Bilakatu bakun, adibidean bezala.

• Nik ohea egin dut, baina zuk ez.

Nik ohea egin dut. Zuk, berriz, ez duzu egin.

• Belekumeari izena jarri zion bera aurkitu zuen gizonak.

•

• Pako belea ez zen habiako belerik handiena, baizik eta txikiena.

•

• Lau belekume handienak hegan ikasten hasi zirenean, bera oraindik habian geratzen zen.

•

3 Ordenatu hitzak eta idatzi perpausak.

• katuak/ beltza / saiatu / bele / uxatzen / zen

•

• gregoriok / zuen / eta / sendatu / merkromina / belea / kotoi / batekin / puska

•

• pako / ekintzak / belearen / bihurtu / eta / ausartagoak / gero / ziren

•

4 Bihurtu aurreko ariketako baiezko perpausak ezezko perpaus.

• • •

Gizonak belekumea aurkitu zuen. Gizonak izena jarri zion belekumeari.

Pako belea ez zen habiako belerik handiena. Pako belea txikiena zen.

Katuak bele beltza uxatzen saiatu zen.

Gregoriok merkromina eta kotoi puska batekin belea sendatu zuen.

Pako belearen ekintzak gero eta ausartagoak bihurtu ziren.

Katua ez zen saiatu bele beltza uxatzen.

Gregoriok ez zuen belea sendatu merkromina eta kotoi puska batekin.

Pako belearen ekintzak ez ziren gero eta ausartagoak bihurtu.

Lau belekume handienak hegan ikasten hasi ziren. Pako belea oraindik habian

geratzen zen.

191383 _ 0004-0009.indd 6

7

1

5 Adierazi perpaus hauek lokabeak (L) ala mendekoak (M) diren.

• Sendatu zenean hasi ziren Pako belearen gaiztakeriak.

• Herriko balkoi batean katu potolo bat aurkitu zuen.

• Ez dakigu noren ogitartekoa jango duen Pakok.

• Katuak atzaparra bota zion hegaztiari.

6 Berridatzi perpausak aditz jokatugabeak erabiliz.

• Gehiegi jan dugu. Ez da ona.

• Hegan egin dute. Lortu dute!

• Saiatzen naizerretzen uzten. Asko kostatzen zait.

• Amaiarekin egon nahi dut. Horrela asko ikasten dut.

• Atsekabe handia hartzen dugu futbol partidetan. Ez du merezi.

1 Markatu a itsatsia duten hitzak.

premia gauza frantsesa

lapitza tontakeria egia

arnasa autobusa kirola

habia bilera trena

zaborra hondartza kaia

2 Jarri eskatutako deklinabide-markak aurreko ariketako hitzei.

• NON: arnas , kirol , tren

• NORA: frantses , egi , biler

• NONDIK: kai , tontakeri , habi

• NONGO: hondartz , autobus , lapitz

• ZERIK: gauz , premi , zabor

Ortografia

M

M

L

L

Ez da ona gehiegi jatea.

Hegan egitea lortu dute.

Asko kostatzen zait erretzeari uztea.

Amaiarekin egon nahi dut asko ikasteko.

Ez du merezi atsekabe handia hartzea futbol partidetan.

ean

era

tik

ako

arik

arik

rik

eko

eko

atik

atik

ara

ara

ean

ean

191383 _ 0004-0009.indd 7 191383 _ 0004-0009.indd 7 28/7/09 16:05:4728/7/09 16:05:47

8

1 Irakurri laukiko informazioa.

2 Begiratu eta irakurri iragarkia. Ondoren, erantzun galderei markatuz.

• Nori zuzenduta dago iragarki hori? haurrei

adin batetik aurrerako gizonei emakume haurdunei

• Zer helburu du iragarkiak? istorio bat kontatzea burusoilak salatzea

produktuaren berri ematea

• Zer-nolako hizkuntza erabiltzen da? argia eta zuzena

poetikoa lagunartekoa

• Zer azaltzen du iragarkiak? burusoilak oso jatorrak direla edonork gal dezakeela ilea

ilearen galerak konponbidea duela

3 Irakurri kontakizun laburra.

SINESTUNA

Iluntzean, bi ezezagunek elkar topatu zuten arte-galeria bateko korridore ilunetan.

Batek hotzikara sentituta esan zuen:

–Leku iluna da hau. Mamuengan sinesten al duzu?

–Nik ez –erantzun zuen besteak–. Eta zuk? –Nik bai –esan zuen lehenengoak, eta desagertu egin zen.

George Loring Frost (moldatua)

Idazketa-tailerra

IDAZKIAREN HELBURUA

Edozein testu idazten hasi orduko, helburua edo xedea oso argi eduki behar dugu: zein den aditzera eman nahi dugun mezua, nork irakurriko duen eta zer lortu nahi dugun gure testuaren bidez.

UGARIXIL HT69

TR

I L E A G A L T Z E A R E N K O N T R A K O T R A T A M E N D U A

Seigarren astetik aurrera, zure ilea sendoagoa izango da. Galtzea %77 geldituko du.

Tabakoa, estresa, adina... ilearen etsaiak dira.

191383 _ 0004-0009.indd 8

9

1

4 Erantzun aurreko testuari buruzko galderei.

• Nor da testuaren egilea?

• Nori zuzentzen dio?

• Zer helburu du?

• Zer hizkuntza mota erabiltzen du?

5 Irakurri egoera.

Demagun arte-galeriako zaintzailea zarela eta gertatutakoaren berri eman nahi diozula zuzendaritzari. Planifikatu zer eta nola esango duzun, kasu bakoitzean zuzenena iruditzen zaizun aukera markatuz.

• HARTZAILEA: nori idatziko diozun. • FORMA: hizkuntza.

mamua argia eta egokia

museoko zuzendaria poetikoa

polizia lagunartekoa eta bizia

• HELBURUA: zure helburua. • EDUKIA: zer idatziko duzun.

txiste bat kontatzea gertakariak azaldu

gertatutakoaren berri ematea zure esperientziak beste mamu batzuekin

arazo bat konpontzea museoari buruz hitz egin

6 Idatzi idazkia, aurreko ariketako erantzunak kontuan hartuz.

Idazki honen bidez

Lehengo egunean, zaintzaile-lana egiten ari nintzela,

Besterik gabe,

Gaueko zaintzailea

George Lorin Frost

Mamuengan sinisten ez dutenei

Haiengan zalantza sortzea

Literarioa baina zehatza eta argia

Zuzendari jauna:

pasa den egunean arte-galeriako

korridoreetan gertatukoa kontatu nahi dizut.

arte-galerian bizitako pasadizo arraro

Adeitasunez,

hau kontatu nahi nizun, jakinaren gainean egon zaitezen.

batzuk entzun nituen eta urrunetik bi pertsona hitz egiten

zeudela iruditu zitzaidan.

ahots

Hurbildu nintzenean, pertsona bakarra zegoen.

Erantzun eredua.

191383 _ 0004-0009.indd 9

10

Ezin denetik jan!

1 Adierazi esaldi hauek egia (E) ala gezurra (G) diren.

• Fruitu lehorrek, fruta freskoak, arrainak eta itsaskiek alergia eragiten diete haurrei.

• Alergiaren sintomak, askotan, azalean, ahoan eta digestio-aparatuan azaltzen dira.

• Umea lehenengo hilabeteetan bularra hartzeak ez du alergietatik babesten.

• Alergiek sor ditzaketen arazoak saihesteko, hobe da elikagai horiek ez hartzea.

• Janariek dituzten kontserbatzaileek alergiak eragin ditzakete.

2 Bilatu hiztegian irakurgaiko hitz hauen definizioak.

• alergeno:

• elikagai:

• gehigarri:

• ontziratu:

2

«Denetik jan behar da», askotan entzundako aholkua dugu. Pertsona batzuei, ordea, hainbat janarik alergia eragiten diete. Haurren-gan, kasu gehienak arrau-tzak, esneak, arrainak eta fruitu

lehorrek eragindakoak dira, eta fruitu lehorrek, fruta freskoak, arrainak eta itsaskiek helduengan. Gehienetan, sintomak aza-lean, ahoan eta digestio-aparatuan azaltzen dira, eta gutxiago-tan izaten dira arnastutako alergenoek eragiten dituzten ohiko sintomak, asma eta errinokonjuntibitisa, alegia.

Ohikoa da esnearen proteinei, arrainari, itsaskiei, arrautzei, zenbait fruituri eta fruitu lehorrei alergia izatea. Batzuetan, umetako alergia desagertu

egi-ten da denborarekin. Horretan eragina duten faktore batzuk ezagutzen dira: lehenengo hilabeteetan bu-larra hartzeak babestu egiten du haurra, baita alergia eragin dezaketen elikagai horiek umearen dietan ohi baino beranduago sartzeak ere.

Alergiek eragindako arazoak saihesteko, elikagai horiek ez hartzea go-mendatzen dute. Horrek alergikoen eguneroko jatorduak baldintzatzen ditu; gainera, ontziratutako janarien etiketak kontu handiz irakurtzera behartzen du. Izan ere, esnearen proteinak, adibidez, elikagai askotan erabiltzen dira, eta baita botika batzuetan ere. Bestalde, janariek dituzten gehigarriek, kontserbatzaileek eta koloragarriek ere eragin ditzakete erreakzio alergikoak, esaterako, tartrazinak, sulfitoek, nitritoek, glutama-toak, etab.ek. « e P h e g t l a l t s O z u t kotan gu. uitu

G

E

E

E

G

alergia sor dezakeen zerbait.

elikatzeko baliagarri den edozein substantzia.

zerbaiti, oinarrizko denari, gehitzen zaiona.

zerbait ontzi baten barruan sartu.

191383 _ 0010-0015.indd 10

11

3 Sailkatu hitz hauek alboko taulan.

otarrainxka, esnegain intxaur, hur, mami, lanperna, gurin, arbendol, txirla

4 Idatzi hitz zuzenak, elikatu hitzari atzizki egokiak erantsiz.

-bide -gai -garri -pen -gaitz -di -(t/d)ura

• •

• •

• •

5 Bilatu hitz hauen sinonimoak testuan.

• ekiditu: • sortu:

• jaki: • gomendioa:

• eranskin: • zaindu:

6 Bilatu letra-zopan arnas-aparatuarekin zerikusia duten zazpi hitz.

B I R I K A K E L E O A K F O E R R I G K D E A S K J R A U N I T E G A T I B A D Z I G A R P N X H A S I N O T M I H O R S U I P T A T O A R N M R E G H I B E U A K A B U D S F T D T L L E X Z A E P U B R O N K I O A K S E F O G I S E D H

7 Ordenatu hitzak eta osatu bi esaera zahar.

•

•

■ Azaldu zure hitzez esaera bakoitzaren esanahia.

•

•

janaria munduko gaitzen baratxuria Osasuna zazpi kontrako ondasuna

ITSASKIAK FRUITU LEHORRAK ESNEKIAK

otarrainxka

lanperna

txirla

intxaur

hur

arbendol

esnegain

gurin

mami

elikagai

elikadura

elikagarri

saihestu

eragin

elikagai

aholkua

gehigarri

Baratxuria zazpi gaitzen kontrako janaria.

Baratxuria oso ona omen da osasunerako.

Osasuna, munduko ondasuna.

Osasuna munduan dagoen gauzarik garrantzitsuena da.

babestu

elikabide

elikapen

191383 _ 0010-0015.indd 11

12

Gramatika

1 Irakurri testua eta azpimarratu perpaus bakunak.

ASTO-BAHITZAILEAK

Erabakita zuten lehenbizi alkatearen astoak harrapatuko zituztela. Bidezkoena zirudien. Gainera, bera zen herrian asto gehien zeuzkana. Beraz, aldapa igo eta isilean alkatearen etxera hurbildu ziren. Amanda olibondo baten atzean ezkutatuko zen, zerbait gertatuz gero, abisua emateko. Besteak etxe ostera joan ziren. Ukuiluko ate zaharra zurezko haga astun batez itxita zegoen. Horrek nahikoa lan eman zien. Zaratarik ez ateratzeko, atea poliki-poliki ireki behar izan zuten. Gero, banan-banan astoak atera zituzten. Astoek ez zuten irteteko inolako asmorik. Beraz, elkarren artean lotu behar izan zituzten. Ondoren, olibadira eraman zituzten.

Gerald Durrell, Asto-bahitzaileak (moldatua) 2 Perpaus hauek ez dira bakunak. Bilakatu bakun, adibidean bezala.

• Nik lana bukatu dut, baina zuk ez.

Nik lana bukatu dut. Zuk, berriz, ez duzu bukatu.

• Kerman eta Aimar menditik etorri dira.

• Goizean ikusi duzun astoa ez da gurea.

• Ama ez dago etxean, bulegoan baizik.

3 Ordenatu hitzak eta idatzi perpausak.

• honetan/oinetako/daude/merkeak/denda

• planetan/gehiago/ziren/animalia/antzina/bizi

• gustatzen/ez/dokumentalak/zaizkigu/guri/animalien

• arraroak/genituen/ganbaran/bart/hots/entzun

4 Bihurtu aurreko ariketako baiezko perpausak ezezko, eta alderantziz.

•

•

•

Kerman menditik etorri da. Aimar menditik etorri da.

Goizean astoa ikusi duzu. Astoa ez da gurea.

Ama ez dago etxean. Ama bulegoan dago.

Denda honetan oinetako merkeak daude.

Antzina planetan animalia gehiago bizi ziren.

Guri ez zaizkigu animalien dokumentalak gustatzen.

Bart ganbaran hots arraroak entzun genituen.

Denda honetan ez dago oinetako merkerik.

Antzina planetan ez ziren animalia asko bizi.

Guri animalien dokumentalak gustatzen zaizkigu.

Bart ganbaran ez genuen hots arrarorik entzun.

191383 _ 0010-0015.indd 12

13

2

5 Osatu elkarrizketa, erantzunei galderak jarriz.

DEN-DENA JAKIN NAHI

– Bai txakur polita! Nork – Osaba-izebek ekarri didate. –

–Txakurtegitik, uste dut. –

– Bi urte baino ez ditu. –

– Emea da. –

– Ez, oraindik ez dut erabaki zein izen jarri.

6 Sailkatu aurreko ariketan asmatu dituzun galderak motaren arabera.

• ZATI-GALDERAK: • AUKERA-GALDERAK: • BAI/EZERAKOGALDERAK:

1 Idatzi hutsuneetan falta den puntuazio-ikurra: koma, puntua, harridura-ikurra edo galdera-ikurra.

- Olatz egun on

- Egun on Nondik zatoz horren berandu

- Mikelekin Anderrekin eta Iratxerekin ibili naiz - Eta non egon zarete

- Parkean Anderren etxe ondokoan aritu gara biharko planak egiten

- Biharko planak Zer egin behar duzue, bada, bihar

- Zabuetara joan, eta bazkaldu ere bertan bazkalduko dugu

- Zein ondo Joan al naiteke zuekin

- Jakina Zenbat eta gehiago hobe

2 Hitz hauen sinonimoak h dute. Osa itzazu.

• estu • eh • zikin • h • lotsagabe • h k g b • aski • h k • hitzontzi • h b o • txapelketa • h a e a • sobera • h e i

Ortografia

ekarri dizu?

Nondik ekarri dizute?

Zenbat urte ditu?

Zer da, arra ala emea?

Erabaki al duzu zein izen jarri?

Nork ekarri dizu? / Nondik ekarri dizu? / Zenbat urte ditu?

Zer da, arra ala emea?

Erabaki al duzu zein izen jarri?

m

!

!

!

!

?

?

?

?

,

,

,

,

?

.

.

.

!

a

a

g

l

n

l

e

o

a

i

o

e

i

k

t

a

l

e

a

e

o

e

r

e

i

g

i

191383 _ 0010-0015.indd 13 191383 _ 0010-0015.indd 13 28/7/09 16:10:4128/7/09 16:10:41

14

1 Irakurri laukiko informazioa.

2 Irakurri galderak eta ezabatu gaiarekin zerikusirik ez dutenak.

GAIA:lo-ibiltariak

• Zer dira lo-ibiltariak?

• Zer egiten dute?

• Nor izan daiteke lo-ibiltaria?

• Nesken ala mutilen kontua al da?

• Poltsa barruan gordeta egoten da?

• Ni lo-ibiltaria al naiz?

• Arriskutsua al da lo-ibiltariak itzartzea?

• Besoak aurrera luzaturik eramaten al dituzte?

• Zer urtarotan ateratzen zaizkie adar berriak?

• Gogoratzen al dira hurrengo egunean?

3 Sortu emandako gaiaren galdera-zerrenda. Saiatu 8-10 galdera lortzen.

GAIA: tuaregak • • • • • • • • •

Idazketa-tailerra

BURMUINEAN ARAKATZEN: GALDERA-ZERRENDAETAGALDERA-IZARRA

Idazteko gai bat proposatzen digutenean, askotan uste izaten dugu gai horretaz ez daukagula zer esanik. Oker gaude, ordea; galderen bidez gaiari buruzko mamia ateratzen joan baikaitezke. Lehenengo teknika gaiari buruzko galdera-zerrenda egitean datza. Bigarrenak izar bateko puntetan ageri diren galderei erantzutea proposatzen digu.

Zer dira tuaregak?

Zer egiten dute?

Non bizi dira?

Arriskutsuak al dira?

Maila berean al daude gizonezkoak

eta emakumezkoak?

Nolakoa da tuaregen gizartea?

Gizarte-maila desberdinak al daude?

Zein da emakumezkoen rola?

Erantzun eredua.

191383 _ 0010-0015.indd 14

15

2

4 Begiratu adi galdera-izarraren teknikari eta irakurri.

■ Bete hutsuneak, galdetzaileak erabiliz.

5 Irakurri gaia eta osatu galdera-izarra galdetzaile egokiekin. Ondoren, idatzi galderak osorik.

GAIA:presako janaria

6 Eman aurreko ariketako galderen erantzun laburrak.

• • • • • • •

■ Erantzun. Galderaren baten erantzuna ez duzu jakin? Non bilatuko zenuke erantzuna? Nolakoa? Nori? Nola? Non? Zer? Nork? Zergatik? Zenbat? Noiz? Izarra Zer?

• Zer da presako janaria?

• • • • • •

?

?

?

?

?

?

Ondoan galdetzaile erabilienak dituzu. Beti ez dira guztiak erabili behar, baizik

eta gaiaren arabera egokienak iruditzen zaizkizunak.

Zergatik jaten da presako janaria?

Zenbat gastatzen da presako janarian?

Noiz jaten da presako janaria?

Nori gustatzen zaio?

Nork erosten du presako janaria?

Noiztik jaten da presako janaria?

Non jaten da presako janaria?

Nondik?

Nongo?

Zergatik?

Zenbat?

Non?

Noiz?

Nork?

Noiztik?

Nori?

Interneten.

Denbora faltagatik janari azkarra egitea.

Diru asko gastatzen da.

Janaria prestatzeko denborarik ez dugunean.

Gazteei gehienbat.

Gazteek edo haien gurasoek.

Lanorduak aldatu direnetik.

Etxean edo merkatal-zentroetan.

Erantzun eredua.

Erantzun eredua.

Erantzun

eredua.

191383 _ 0010-0015.indd 15 191383 _ 0010-0015.indd 15 28/7/09 16:10:4228/7/09 16:10:42

16

Masaien gisan ibiltzea

1 Aukeratu zuzena kasu bakoitzean.

• Suitzar ingeniari batek

• Oinetakoak

• Oinetakoekin

• Oinetakoak

2 Bilatu testuan hitz hauen sinonimoak.

• bitxitasun: • mesedegarri:

• derrigortu: • entzutetsu:

• oski: • zakar:

3

Bizkarreko minaren aurkako oinetako

bereziak salgai daude jada Euskal Herrian

Masaiak Afrikako leinu ezagunetariko bat dira, eta haien be-rezitasunen artean bada bat geuk ikasi beharrekoa. Agidanez, ez dute bizkarreko minik inoiz izaten, eta beren ibileragatik bide da hori. Masaiak bezala ibiltzen ikastea erraza ez delakoan, Karl Müller izeneko suitzar ingeniari batek masaien gisan ibiltzeko oinetako batzuk asmatu ditu duela hamar bat urte. Itxuraz orto-pedikoak diruditen oinetako hauen sekretua zolan datza. Forma ganbila dutenez gero, kulunka egiten dute; hala, oinaren ohiz kanpoko alde batekin zapaltzera behartzen gaituzte, eta bide batez, gorputza guztiz tente dugula ibiltzera. Era horretara, gure bizkarrak jarrera egokia hartzen du.

Oinetako horiek egiteko sei urte luze behar izan zituen Mü-llerrek, baina bete-betean asmatu zuen antza, miraritsuak baiti-ra ia-ia; zerbikaletako mina saihesten dute, lunbagoari aurrea hartzeko apartak dira eta zirkulazioa hobetzen dute, besteak beste.

Horixe da, hain zuzen, merkatuan izan duten arrakastaren gakoa. Hori eta Britainia Handiko kazetari ospetsu batek eman zien bultzada, oinetakoen ekarpen onuragarriez liluraturik artikulu bat idatzi baitzuen haiek goraipatuz. Harrezkeroztik, mundu osoko aktore, abeslari eta bestelako pertsona famatuek oinetako hauen miresle direla aitortu dute. Nahiz eta prezioz garestiak eta itxu-raz trauskilak izan, punta-puntako bihurtu dira jadanik.

masaientzako oinetako bereziak asmatu ditu. masaiak bezala ibiltzeko oinetakoak asmatu ditu.

duela sei urte egin zituen, hamar urtez masaien ibilera aztertu ostean. duela hamar urte asmatu zituen eta sei behar izan zituen sortzeko.

oinak jarrera zuzena hartzen du beti eta ez da inoiz okertzen. oinak ezohiko eran zapaltzen du.

oso famatuak dira punta-puntako diseinu ederra dutelako. oso arrakastatsuak dira osasunerako onuragarriak direlako.

berezitasun

onuragarri

behartu

ospetsu

oinetako

trauskil

191383 _ 0016-0021.indd 16

17

konpondu

bete sendatu burutu

H I T Z A K

A N T O N I M O A K

S I N O N I M O A K

3 Bilatu testuan definizio hauei dagozkien hitzak.

• Oinazea, atsekabea edo ondoeza eragiten duen sentsazioa➜

• Gerriko giharretako min bizia➜

• Anatomiaz ari garela, lepoan kokatzen dena➜

• Hezur eta giharren deformazioak zuzentzeko tresnei deritze➜

■ Hitz horietatik guztietatik, zein dira maileguak?

4 Jarri osatu aditzaren ordez antzeko esanahia duena.

• Hartu kamamila eta (osatutakoan) joango zara kalera.

• Izena emateko orria (osatu) zuen bere datuekin.

• Loreontzia (osatzeko) , lekeda beharko dugu.

• Zirkuitua bi ordu eta zazpi minutuan (osatu) zuen.

5 Lotu hitzak antonimoekin. Ondoren, aukeratu eta idatzi sinonimoak.

indartsu • • koldar •

koloretsu • • indarge •

adoretsu • • gaixo •

osasuntsu • • kolorge •

6 Markatu esaera zahar honen esanahia eta inguratu noiz erabili. Bost xentimoko pupua eta hamar xentimoko trapua.

Batzuetan neurrigabeko erantzuna ematen zaie arazo txikiei. Kexatzen ez denak ez du ezer lortzen.

a) Ikastetxeko zuzendariarekin elkartu

eta jolastokia konpon zezaten lortu genuen, erori eta min hartzeko arriskurik ez izateko.

b) Jolastokian hartu nuen kolpea ez zen hainbesterako izan; hala ere,

igeltsua jarri zidaten.

eri beldurti zurbil makal

mina

lunbagoa

zerbikala

sendatutakoan

bete

konpontzeko

burutu

beldurti

makal

zurbil

eri

ortopedia

lunbagoa, zerbikala eta ortopedia.

191383 _ 0016-0021.indd 17

18

Zer demontre! Zertan zabiltzate, baina?

Zuek zarete alferrak zuek! Mugi zaitezte, kontxo! Maider, zu eseri hemen! Saioa, har ezazu Maiderren lekua! Eta gainerakook, mugitu ipurdia! Zelako lotsa! Ez al duzue ikusten barregarri geratzen ari garela? Makaleko egurra

emango digute. Zoazte kanpora eta jokatu taxuz!

Haserre bizian

Gramatika

1 Azpimarratu kolore batez harridura-perpausak eta beste batez aginte-perpausak.

2 Eman aginte-perpaus hauek beste modu batzuetara.

• Joan kanpora, neskok!

Joan zaitezte kanpora, neskok! / Zoazte kanpora, neskok!

• Egin hori oraintxe bertan, zuek biok!

• Etorri etxera lehenbailehen, umeok!

• Egon isilik behingoz, berritsua halakoa!

• Mikel, aspaldiko! Ekarri bostekoa!

3 Eman ezezka aurreko ariketako esaldiak, behar diren hitzak aldatuz.

• Ez joan kanpora, neskok!

Ez zaitezte kanpora joan, neskok!

• • •

Egin ezazue hori oraintxe bertan!

Etor zaitezte etxera lehenbailehen! / Zatozte etxera lehenbailehen!

Egon zaitez isilik behingoz, berritsua halakoa! / Zaude isilik behingoz, berritsua halakoa!

Mikel, aspaldiko! Ekar ezazu bostekoa!

Ez etorri etxera lehenbailehen, umeok!

Ez zaitezte etor etxera lehenbailehen, umeok!

Ez egon isilik, lotsati halakoa!

Ez zaitez isilik egon, lotsati halakoa!

Ez ekarri bostekoa Mikel!

Ez ezazu bostekoa ekar, Mikel!

191383 _ 0016-0021.indd 18

19

3

4 Osatu elkarrizketa, aginterako aditz laguntzaileak hutsuneetan jarriz.

–Mugi hortik, Nahia! Entrenatzaileak ikusten bazaitu, goxo-goxo jarriko da.

–Egon lasai, neskok! Eta ekar ura hona, nekatuta nago-eta!

–Hara bestea! Har zeuk, nahi baduzu.

–Zertan zaudete hor berriketan? Has lasterka oraintxe bertan!

–Ez haserre, gizona! Atseden hartzen ari ginen...

– Atseden hartu nahi baduzue, har zeuon trasteak

eta joan etxera, baina ez pentsa

taldean berriro onartuko zaituztedanik. Horixe baino ez genuen behar!

5 Eman adierazpen-perpaus hauek harridura-perpaus gisa.

• Entrenatzailea ipurterre hutsa da.➜

• Ez dut inoiz halako tontakeriarik entzun. ➜

• Oso gose naiz. ➜

• Jende mordoa dago igerian.➜

6 Idatzi harridura-esapide bakoitza hutsune egokian.

• Hori zuk egin duzula? Eta nik bi halako!

• Kanpora hemendik! Ez zaitut berriz ikusi nahi!

• Aupa, neskok, Onenak zarete-eta!

• Hau da kiratsa hau! Nork bota du puzkerra?

• Horrelako perretxiko ederrak gutxitan ikusten dira,

1 Lotu hitzak sinonimoekin eta bilatu letra-zopan.

ezerez • • ezdeus zikoitz • • xelebre apaiz • • itsusi xukadera • • zeken txantxa • • eskuzapi zatar • • gaixo gastatu • • iseka gizajo • • xahutu bitxi • • elizgizon

Ortografia

F I Z O I S U S T I A I S E K A X T O Z M A O Z K L A I R G I L K D N E P R I O L G R E E M N I P O X A H U T U M H A L U I P S E O K U Z I S X E L E B R E U S N O B I T A D R K O P U S K I O N A S U N O Z I G Z I L E D utikan! afa! alajaina! eutsi goiari! bai zera!

zaitez

zaitezte

ezazue

ezazu

zaitez

zaitezte

itzazue

ezazue

Bai zera!

Utikan!

eutsi goiari!

Afa!

alajaina!

A ze ipurterrea den entrenatzailea!

Hori bai tontakeria galanta!

Goseak akabatzen nago!

Makina bat jende dago igerian!

zaitezte

Erantzun eredua.

191383 _ 0016-0021.indd 19

20

1 Irakurri laukiko informazioa.

2 Irakurri testu zati hau eta erantzun galderei.

Nire ama botikagintza-enpresa bateko zuzendaria da. Lana erakargarria bezain nekagarria da.

• Ulertu al duzu testu zatia?

• Ulertzen al dituzu esaldietako hitz guztiak?

• Zer egiten da botikagintza-enpresa batean?

• Zergatik izan daiteke zuzendari-lana erakargarria eta nekagarria? Pentsatu bakarrik, ez erantzun eta joan hurrengo ariketara.

3 Lotu gezi bidez gako-hitzak eta azalpenak.

■ Irakurri nola geratzen den testua luzapena egin ondoren eta aztertu aurreko ariketan bete-betean asmatu duzun.

Idazketa-tailerra

BURMUINEAN ARAKATZEN: GAKO-HITZAK

Edozein testu idazterakoan, pentsatu behar dugu irakurleak ez dakiela ezer idazten ari garen gai horri buruz.

Horrelakorik ez gertatzeko, gako-hitzen bila jo behar dugu; izan ere, haien atzean azaldu gabeko informazio asko dago.

• Asteburu batzuetan ere lan egin behar du. • Bidaia asko egiten ditu.

• Diru asko irabazten du.

• Bere lana berak baino ezin du egin. • Ez dauka aisialdirik.

• Jende interesgarria ezagutzen du. • Lan-ordutegi malgua dauka. • Jende askorekin egon behar du,

beti aurpegi onarekin eta aldarte onean. Nekagarria:

Erakargarria:

Botikagintza-enpresa bateko zuzendaria da. Berez, oso lan erakargarria da: bidaia asko egiten ditu, ez du ordutegi finkorik, soldata ona irabazten du eta jende inte-resgarria ezagutzen du. Baina neka-neka eginda amaitzen du:

ez dauka ezertarako astirik (asteburuetan ere lan egin behar du), lan hori berak baino ezin du egin, eta gainera, jende askorekin egon behar du beti aurpegi onarekin eta aldarte onean.

Erantzun askea

Erantzun askea

Botikak egiten dira.

191383 _ 0016-0021.indd 20

21

3

4 Irakurri egoera eta inguratu gako-hitzak.

Demagun beheko testua zure ikaskide batek idatzi duela eta zuri egokitu zaizula zuzenketa egitea. Informazioaren

aldetik puntu ilun batzuk ditu.

BASAMORTUKO ANIMALIAK

Basamortua da bizitzeko lekurik gogorrena, eta izaki bizidun gutxi molda daitezke basamortuko bal-dintzetara.

Esaterako, gamelua basamortuan bizi den anima-lia da, pertsonak eta salgaiak garraiatzeko erabiltzen da eta nahiko ondo moldatzen da hango kliman.

Basamortuan narrasti asko bizi dira. Animalia ho-riek aldean dituzten ezkatek gorputzeko ura ez gal-tzen lagungal-tzen diete...

5 Idatzi gako-hitzak hutsuneetan eta saiatu zeresana luzatzen.

6 Berridatzi 5. ariketako testua, gako-hitzetatik ateratako informazioa gehituz.

BASAMORTUKO ANIMALIAK

GAKO-HITZA:

Gako-hitzik topatzen ez baduzu, egin proba galderak eginez: Zergatik da basamortua leku gogorra? Zer du gameluak...

GAKO-HITZA:

LAGUNTZA

Basamortuko baldintzetara ohitzea oso zaila da.

Izaki bizidun gutxi molda daitezke.

Baldintzak

Ezkatak

Ezkatek gorputzeko ura ez galtzen laguntzen diete

narrastiei.

Basamortuan bizitzea oso zaila da. Izaki

bizidun gutxi molda daitezke hango baldintzetara.

Adibidez, gameluak eta narrastiak ondo

moldatzen dira basamortuko klimara. Izan ere,

narrastiei, dituzten ezkatek gorputzeko ura ez

galtzen laguntzen diete

.

Erantzun eredua.

Erantzun eredua.

191383 _ 0016-0021.indd 21

22

Jaiotzeke zegoen haurraren

elezaharra

1 Ordenatu kezkak zenbaki bidez, kontakizuneko haurtxoari sortu zitzaizkion ahala.

Nola komunikatuko naiz? Nola esango diot nire aingeruari?

Nola moldatuko naiz? Nork mantenduko nau?

Nork emango dit babesa?

2 Asmatu galdera honen erantzuna, aingeruak haurrari nola lagunduko dion azalduz.

• Nork lagunduko dit beldur naizenean?

3 Aukeratu erantzun egokia. Zer esan nahi du elezahar hitzak?

Antzinako gertaera historikoetan oinarritzen den alegiazko kontakizuna. Ustez aspaldi gertatutako zerbaiti buruzko alegiazko kontakizuna.

4

Aspaldiko elezahar batek dioenez, jaiotzeke zegoen haurtxo batek hauxe galdetu zion gauza guztien egileari:

–Lurrera bidaliko nauzula esan didate, baina nola biziko naiz han hain txikia eta babesgabea izanik?

Eta gauza guztien egileak esan zion:

–Ez izan beldur, aingeru guztien artean bat aukeratu dut zuretzat, eta zain daukazu dagoeneko.

Eta haurtxoak galdezka segitu zuen: –Nork elikatuko nau?

–Esan dizudan aingeruak berak –erantzun zion gauza guztien egileak–. Eta irribarre ere eragingo dizu, mina kenduko dizu, lotan zaudela zaindu egingo zaitu eta bizitzan gidatuko zaitu hazi arte.

–Eta gizakien hizkuntza arraroa jakin gabe, nola ulertuko dut esaten didatena?

–Zure aingeruak hitz goxo eta xamurrenak esango dizkizu, eta pazientzia eta maitasun handiz irakatsiko dizu hizketan.

–Lurrean gizaki gaiztoak daudela entzun dut. Nork babestuko nau?

–Zure aingeruak babestuko zaitu munduko gaiztakeria orotik, egunez eta gauez zainduko zaitu eta ez dio inori utziko zuri min ematen; gaixotzen bazara, sendabideak bilatuko ditu zuretzat; bizia ere emango du zugatik behar izanez gero.

Une horretan bakea zen nagusi zeruan, baina lurreko ahotsak aditzen hasi ziren. Haurtxoak bizkor-bizkor galdetu zion gauza guztien egileari:

–Joateko unea heldu bada, esadazu, nola du izena nire aingeruak?

–Ez dizut haren izena esango, ez baita beharrezkoa, baina zuk AMA esango diozu. b

h

z

e z

Zure aingeruak lagunduko dizu beldur

guztiak uxatzen.

1

3

5

2

4

Erantzun eredua.

191383 _ 0022-0027.indd 22 191383 _ 0022-0027.indd 22 28/7/09 16:13:4828/7/09 16:13:48

23

Gorrotoa

adierazteko

Maitasuna

adierazteko

4 Bilatu irakurgaian hitz hauen sinonimoak eta lotu antonimoekin.

H I T Z A K S I N O N I M O A K A N T O N I M O A K

irri • • • • ontasun

txera • • • • egonezin

zitalkeria • • • • ezinikusi

eroapen • • • • lantu

5 Idatzi atzizki hauek dituzten launa hitz. Begiratu hiztegian ongi dauden.

• -zale: bakezale, , ,

• -gintza: , , ,

• -keria: , , ,

• -tasun: , , ,

■ Atzizki horietako bik elkarren kontrako esanahia dute. Zeinek?

6 Sailkatu esapide hauek zerrenda egokian.

• begiko makarra baino gutxiago ikusi nahi • begiko izan

• bihotzeko azukre koxkorra izan • begitan eduki

• kuttun eduki • higuin izan

• •

• •

• •

7 Ordenatu hitzak eta osatu bi esaera zahar.

1. 2.

■ Azaldu zure hitzez esaera bakoitzaren esanahia.

1. 2. gaiztoa da abere Gorrotoa Maitasun berriak zaharra ahaztu

irribarre

maitasun

gaiztakeria

pazientzia

futbolzale irakurzale musikazale

hirigintza etxegintza altzarigintza burdingintza

sorginkeria maltzurkeria astakeria

lelokeria

amatasun maitasun gaixotasun fideltasun

-tasun, -keria.

bihotzeko azukre koxkorra izan

kuttun eduki

begiko izan

Maitasun berriak ahaztu zaharra.

Gorrotoa abere gaiztoa da.

Maitasun berria duzunean, zaharra ahazten duzu.

Gorrotoak ez dakar ezer onik.

begiko makarra baino

gutxiago ikusi nahi

begitan eduki

higuin izan

a.

Erantzun eredua.

191383 _ 0022-0027.indd 23 191383 _ 0022-0027.indd 23 28/7/09 16:13:4828/7/09 16:13:48

24

Gramatika

1 Irakurri testua eta azpimarratu aditz bat baino gehiago duten perpausak. OIHANE

Urtziri zirrara ikaragarri batek zeharkatu zion gorputz osoa. Ehun kilometrora ere nabari zezakeen irudi gozo hura; Oihanerena,

alegia. Karmelerekin zetorren, biak pipitak janez. Urtzi urduri baino urduriago zegoen. Oihanek pipitak eskaini zizkion. Urtzik eskuak luzatu zituen; pipitak robot baten antzera hartu zituen. Hiru pipita eskuan

zituen eta hamaika lurrera erori zitzaizkion. Barkamena eskatu zion Oihaneri. Urtzik ez zekien ez non zegoen, ez zertan zebilen ere. Oihanek irribarre egin zion eta ez ziola inporta

erantzun zuen. Urtziren atzetik, Eiderrek eta Garazik barretxoak egin zituzten.

Joanes Urkixo Bihotz ausarta (moldatua) 2 Kopiatu azpimarratutakoen artean alborakuntzaz elkartutakoak.

• •

3 Lotu bi zatiak, perpaus egokiak sortzeko.

Zaude lasai, neska; • • sukar handia du.

Jon ohean dago; • • min emango dizute.

Ezin naiz lagunekin irten; • • ondo egongo naiz zu gabe.

Ez kezkatu nigatik; • • zigortuta nago.

Ez fidatu mutilez; • • ongi egingo duzu.

4 Lotu alborakuntza bidezko perpausak egiteko egitura egokiak.

nahiz bata zein _hala ez ezik ere nola bestea zein nahiz

Urtzik eskuak luzatu zituen; pipitak robot baten antzera hartu zituen.

Urtzik ez zekien ez non zegoen, ez zertan zebilen ere.

191383 _ 0022-0027.indd 24

25

4

5 Erantzun galderei, adierazitako egiturak erabiliz.

• Zein dira gehien gustatzen zaizkizun musika-taldeak? –Bai

• Zein dira zure bi zaletasun nagusiak? –Hala

• Zer egiten duzue lagunekin ondo pasatzeko?

–Nahiz

• Zein dira, zure ustez, jaiegunen alde onak? –Alde batetik,

• Zer egin behar da lagun berriak ezagutzeko? –Edo

6 Emandako perpaus bakunetan oinarrituz, osatu alborakuntza bidezko perpausak.

• Berak ez du egingo. Niri ere ez dit egiten uzten.

• Agian irabazi egingo du. Agian galdu egingo du. Nolanahi ere, saria jasoko du.

• Bi lagun dauzkat. Bata oso jatorra da. Bestea ipurterre hutsa da.

• Guztiok goaz pozik eskolara. Batzuk oinez joaten dira. Batzuk autobusez joaten dira. Batzuk autoz joaten dira.

1 Idatzi ts, tz edo tx hutsuneetan.

• harrabo a • kira a • per enta • pi adura

• ego i • un ia • a imurka • ada a

• i aropen ua • on ia • a aparka • el ei ua

• al oa • urra a • an arra • i ura

2 Bete esaldietako hutsuneak aurreko ariketako hitzetako batzuekin.

• Amak bere hartu zuen umea, eta umeak laztandu zion amari.

• Berak egin zidan aurpegian; nik egin nion besoan. Hori ikusita,

maisuak egin gintuen ikasgelatik.

• Neska ikusi nuenean, iruditu zitzaidan, onekoa.

• Halako batean, entzun genuen eta horma izoztuan egin zela

ohartu ginen.

Ortografia

Oskorri, bai Benito Lertxundi gustatzen zaizkit.

dantzatzea, nola futbolean aritzea gustuko dut.

zinera, nahiz mendira joan.

lanik eza eta, bestetik, atseden hartzeko astia.

leku askotara joan, edo Internet bidez ezagutu.

Berak egin ez ezik, niri ere ez dit egiten uzten.

Nahiz irabazi, nahiz galdu, saria jasoko du.

Bi lagun dauzkat. Bata oso jatorra, bestea ipurterre hutsa.

Guztiok goaz pozik eskolara, oinez, zein autobusez, zein autoz.

ts

ts

ts

ts

ts

ts

tz

tz

tz

altzoan

adatsa

atximurka

atzaparka

egotzi

pertxenta

itxura

pitzadura

harrabotsa

tz

tz

tz

tx

tx

tx

tx

tx

tx

tx

Erantzun

eredua.

191383 _ 0022-0027.indd 25 191383 _ 0022-0027.indd 25 28/7/09 16:13:4928/7/09 16:13:49

26

1 Irakurri laukiko informazioa.

2 Irakurri testua eta erantzun.

KIROL OLINPIKOAK

Olinpiadetan oso arruntak ez diren kirolak ikus ditzakegu. Gehienak oso zaharrak dira eta Antzinako Greziatik gaur egun arte iraun dute: arku-tiroa, xabalina-jaurtiketa, pertika-jauzia, disko-jaurtiketa...

Jakin badakigu, azken hori K.a. v. mendean jada praktikatzen zela, Miron eskultoreak data horretan zizelkatu baitzuen Diskobolo (disko-jaurtitzaile) deritzon eskultura. Kirol hori ez da erraza, indarra eta zehaztasuna

behar baitira.

Hala ere, gauza harrigarria gertatu zen 1896. urteko olinpiadetan: Robert Garret pisu-jaurtitzaileak disko-jaurtiketan urrezko domina lortu zuen, eta hori aurreko arratsaldean minutu batzuk entrenatuta.

■ Zer da azpimarratuta dagoen pasartea? aipua pasadizoa

3 Irakurri testu zati hauek eta azpimarratu ideia hornigarriak.

Idazketa-tailerra

PLANIFIKATZEA: IDEIA ETA PASARTE HORNIGARRIAK

Gure testua idazteko oinarrizko ideiak bildu ondoren, bada egin daitekeen beste urrats bat ere: pasarte hornigarriak erabiltzea. Ideia eta pasarte hornigarriak dira harira datozen esaera zaharrak, kontakizunak edo pasadizoak, berriak edo albiste zatiak, aipuak, adibideak...

_BIRAKA

Lurrak Eguzkiaren inguruan birak egiten dituela gauza jakina da. Baina orain mende batzuk, uste zuten Lurra ez zela mugitzen; eta kontrakoa esaten zutenek gorriak ikusten zituzten. Adibidez, Inkisizioak Giordano Bruno atxilotu zuen, hark ideia hori aldezten baitzuen.

MARRAZOA, HILTZAILEA OTE? Zinemak sinetsarazi nahi izan digu marrazo zuria animalia odolzalea eta arriskugarria dela; eta esaerak dioenez «fama txarra, kentzen zaila». Baina egiaren alde esan beharra dago azken urtean erleek marrazoek baino

eraso gehiago egin dituztela.

AISIA

Gazteoi leporatzen digute ez dakigula dibertitzen, ez dugula aisialdia

aprobetxatzen... Gaur bertan egunkarian irakurri dut «11 eta 17 urte bitarteko gazteen erdiak aspertu egiten dira». Beharbada horrela izango da, baina zer egiten dute Gazteria Saileko arduradunek? Ez al da haien lana guretzat aukerak eta irtenbideak ematea?

191383 _ 0022-0027.indd 26

27

4

4 Irakurri pasarte hornigarriak eta adierazi zein motatakoa den bakoitza zenbaki bidez.

1.aipua 2.pasadizoa 3.albiste zatia 4.adibidea 5.esaera zaharra

5 Bildu proposatutako gaiari buruzko oinarrizko ideiak, nahi duzun teknika erabiliz. GAIA: irakurzaleak ala

irakurle behartuak?

6 Aukeratu 4. ariketako ideia hornigarriren bat eta lotu zuk idatzitako oinarrizko ideiaren batekin; ondoren, garatu testutxo bat ondoko orrialdeko adibideetan bezala.

Letrarik gabeko aisia, asperdura bizia.

Esaterako, gurasoek irakurtzen ez badute, eta etxean libururik ez badago, gazteak nekez zaletuko dira.

INCEk 11.000 umeen (12 urtekoak) artean egindako inkestaren arabera, % 76ri asko gustatzen zaio irakurtzea. (EL PAIS)

Aurreko batean, dekorazio-denda batean egon nintzen, eta bertan azala besterik ez duten liburu hutsak eros daitezke. Horrela, bakoitzak bere egongelako hormen kolorea-ren arabera aukera ditzake liburuak.

IZENBURUA: OINARRIZKO IDEIAK • • • • • • • • •

Mundua inork irakurtzen ez dituen liburu ederrez beterik dago. (UMBERTO ECCO)

2

4

1

5

3

Erantzun eredua.

Erantzun askea.

Gazteoi irakurtzea gustatzen zaigu.

Liburuak geuk aukeratzea gustatzen zaigu.

Ez daukagu irakurtzeko denborarik.

Irakurri nahi dugunean, lagunen gomendioak

jarraitzen ditugu…

191383 _ 0022-0027.indd 27

28

1 Erantzun galderei.

• Zergatik esaten da Hiru Erregeak magoak zirela?

• Noizkoa da guk ezagutzen dugun kondaira?

• Noren ordezkariak ziren kondairako Hiru Erregeak?

• Zeren adierazgarri dira opariak?

• Noiz ibiltzen dira Hiru Erregeak herriko kaleetan? Noiz da Errege-eguna?

2 Bilatu hiztegian testuko hitz hauek eta idatzi bakoitzaren definizioa.

• kronikari: • astronomia: • ordezkari: • sekretu:

5

1

Galdera interesgarria zurea, Xalbat, eta erantzun korapilatsua duena, alajaina!

Egia esan, Erregeak nor ziren, nondik zetozen eta nola heldu ziren azaltzeko teoria asko daude. Nolanahi ere, nahiko segurua da kronikariek mago hitza erabiltzen zutela astronomian

adituak ziren jakintsuak izendatzeko, eta ez kapelatik untxia ateratzeko gai ziren prestidigitadoreak izendatzeko.

Bestalde, esan beharra daukat iturrien arabera ez dagoela argi Erregeak hiru edo gehiago izan ote ziren, zenbait kronikariren esanetan hamabi baitziren (dozena osoa).

Guk ezagutzen ditugun Hiru Errege Magoen kondaira K.o. vi. mendean sortu zen. Kondaira horrek dioenez, ekialdetik abiatu ziren Betleemerantz izar argitsu bati jarraika. Meltxorrek, europarren ordezkariak, urrea eskaini zion haur jaioberriari, errege batentzat opari aproposena zelakoan. Gasparrek, berriz, Asiako semiten ordezkariak, intsentsua eskaini zion, haren jainkotasunaren seinale. Azkenik, Baltasarrek, afrikarren ordezkariak, mirra eman zion, nagusitan jasango zuen nekaldiaren eta pizkundearen irudi gisa.

Ez dakit erantzunak ase zaituen. Dena den, sekretutxo bat kontatuko dizut, Xalbat. Urtarrilaren 5ean zure herriko kalean ikusten dituzun errege horiek ez dira benetakoak, Errege Magoak ez baitira existitzen.

Xalbat Goñi, Mendaro G ld i i

m

agoa

m

agoa

k

X lb

a

_zi

_r

_e

n

?

a

_l

_zi

_r

_e

n

?

Olentzero

Hiru Er

r

eg

ea

k

Hiru Er

r

eg

ea

k

Astronomian adituak zirelako.

K.o. VI.mendekoa.

Europarren, Asiako semiten eta Afrikarren ordezkariak.

Erregetasunaren, jainkotasunaren eta nekaldiaren eta pizkundearen adierazgarri.

Urtarrilaren 5ean. Urtarrilaren 6an.

gertakari-sail bat era kronologikoan eskaintzen duen idazlea edo kontalaria.

astroen posizio erlatiboa, higidura, egitura eta bilakaera aztertzen duen zientzia.

talde, erakunde edo pertsona baten izenean ari den pertsona.

jakinarazi nahi ez den gauza, berri edo informazioa.

191383 _ 0028-0033.indd 28

29

3 Lotu testuak eta irudiak.

Euskal Herrian Euskaraz •

gelditu • lanean • elurra • hondartza garbia • ura • konforme • a bildua •

4 Idatzi definizioen ondoan. Zein da seinalea, eta zein, ikurra?

• Zerbaiten adierazgarri den irudia, gizakia edo gauza:

• Zerbait adierazteko erabiltzen den ikusizko zein entzunezko abisua:

■ Erantzuna aintzat hartuta, sailkatu aurreko ariketako testuak.

• •

• •

• •

• •

5 Idatzi hitz bakoitza hutsune egokian.

• Bakearen uso zuria da.

• Istripurik ez izateko, errespeta itzazu bide- .

• Matematikan, zenbakiek positiboa edo negatiboa izan dezakete.

6 Jarri seinale hitzaren ordez antzeko esanahia duena.

• Tori opari hau nire maitasunaren (seinale)

• Sartzeko (seinalea) egin zien eskuarekin.

• Lokatzetan ikusi genituen zure oinaren (seinaleak)

• Bekokian geratu zaio erori zenean egindako zauriaren (seinalea)

zeinu • seinale ikur

Seinaleak

_Ikurrak

• • • • • • lorratz orban adierazgarri keinu •

.

lanean

gelditu

konforme

elurra

a bildua

Euskal Herrian Euskaraz

H2O

hondartza garbia

ikurra

seinaleak

zeinu

adierazgarri

keinua

lorratzak

orbana

ikurra

seinalea

191383 _ 0028-0033.indd 29 191383 _ 0028-0033.indd 29 28/7/09 16:11:2328/7/09 16:11:23

30

–Erregeak diskmana ekarri didate, nik mp3-a eskatu nien. Zuri zer ekarri dizute, eskatutakoa

beste zerbait? –galdetu dio lagun batek besteari.

–Niri minikatea ekarri didate –erantzun dio besteak. –Zergatik hitz egiten duzu horrela?

–Lepoa estutzen didalako!

ERREGEEN OPARIAK

–Betleemen bizi direnak betleemdarrak Betleemekoak dira.

–Betleemeko biztanleak ez dira betleemdarrak, iruditxoak

.

BETLEEMEKO BIZTANLEAK

Gramatika

1 Azpimarratu juntagailuak dituzten perpausak.

SUAREN JAIA

Gaur egun, Gabonetan Jesus haurraren jaiotza ospatzen dugu, baina antzi-na urteko azken egunetan neguko jaiak ospatzen zituzten. Neguaren eto-rrera zela-eta, festak eta oturuntzak egiteko ohitura zegoen. Egunak labur-tu egiten zirenez, sute handiak egiten zilabur-tuzten, suak eguzkiari berotasuna eta argia berreskuratzeko indarra emango ziolakoan.

Euskal Herrian, Gabon-usadioen artean suarekin zerikusia duten ohitura asko gorde dira. Izan ere, zenbait tokitan, negurako egurra prestatzerakoan, enbor handiena bereizi eta Gabon-gauean erre-tzen zuten. Enbor horrek Urteberri-eguna edo Errege-eguna heldu arte iraun behar zuen pizturik. Ohitura horri izen asko eman zaizkio herrien arabera; hala nola, Olentzero-enborra, Gabon-subila edo Gabon-zuzia, besteak beste.

2 Sailkatu perpausak, juntagailuen arabera.

• EMENDIOZKOAK: • HAUTAKARIAK: • AURKARIAK:

3 Egin perpaus elkartuak, proposatutako juntagailuak erabiliz.

• Gosaltzeko edozer hartzen du: kafea, kakaoa, tea... (nahiz)

• Berandu da. Logura naiz. Ohera noa. Bihar arte! (eta)

• Oparituko dut? Gorde egingo dut? Ez dakit zer egin. (ala)

• Partida ez dute zuriek irabazi. Partida beltzek irabazi dute. (baino)

• Oso haserre nago. Maite zaitut eta barkatuko dizut. (baina)

4 Idatzi hutsune bakoitzean juntagailu egokia.

festak eta oturuntzak / berotasuna eta argia. /

Gosaltzeko edozer hartzen du: kafea nahiz kakaoa, nahiz tea.

Berandu da eta logura naiz. Ohera noa. Bihar arte!

Oparitu ala gorde egingo dut? Ez dakit zer egin.

Partida ez dute zuriek irabazi, beltzek baino.

Oso haserre nago baina maite zaitut eta barkatuko dizut.

Urteberri-eguna edo Errege-eguna / Gabon-subila edo Gabon-zuzia.

gabonetan Jesusen jaiotza ospatzen dugu, baina antzina urteko azken

egunetan neguko jaiak ospatzen zituzten.

baina

ala

edo

baizik

enbor handiena bereizi

eta Gabon-gauean…

191383 _ 0028-0033.indd 30

31

5

k

5 Esan nolakoak diren perpaus elkartu hauek: alborakuntza bidezkoak (A) ala juntagailu bidezkoak (J).

6 Bilatu akatsak perpaus hauetan eta eman euskara jatorrean.

• Tarta egiteko, irina eta esnea behar dugu.

• Ez da eskuineko bidea hartu behar, baizik ezkerrekoa.

• Lagunekin kalean ibiltzea eta jolastea gustatzen zaizkit.

1 Lotu zakuetako bikoteak eta idatzi.

• •

• •

• •

• •

• •

2 Idatzi onomatopeia bakoitza dagokion tokian.

• murmurioa: • eztula:

• tripa-zorria: • jatea:

Ortografia

Bi zoro mendira joan dira Gabonetako zuhaitzaren bila. Lau orduz bila ibili ondoren batek dio:

–Edozein pinu hartu eta eraman egingo dugu, bolak izan

... ez izan.

Gabonetako parkera nahiz zinemara joango gara bihar.

Nahiz Gabonetako parkera, nahiz zinemara joatea, biak dira plan apartak!

osaba ozta gazi txutxu txipli joan irrati ezker tiriki errege tauki erreginak txapla eskuin geza telebista etorriak ozta izebak mutxu G A B O N E T A K O Z U H A I T Z A

mauka-mauka mar-mar gur-gur

tuju-tuju

ala

J

A

Tarta egiteko, irina eta esnea behar ditugu.

Ez da eskuineko bidea hartu behar, ezkerrekoa baizik.

Lagunekin kalean ibiltzea eta jolastea gustatzen zait.

gazi-geza

errege-erreginak

osaba-izebak

ozta-ozta

txipli-txapla

mar-mar

gur-gur

tuju-tuju

mauka-mauka

txutxu-mutxu

irrati-telebista

joan-etorriak

tiriki-tauki

ezker-eskuin

191383 _ 0028-0033.indd 31 191383 _ 0028-0033.indd 31 28/7/09 16:11:2428/7/09 16:11:24

32

1 Irakurri laukiko informazioa.

2 Irakurri testuak eta erantzun galderei.

• Zein dira zure ustez aurreko mezuen hartzaileak? Lotu testu bakoitza dagokion hartzailearekin.

a) Zure bihotzeko azukre koxkorra. c) Etxekoak.

b) Maiz ikusten duzun lagun bat. d) Oso noizean behin idazten diozun laguna.

• Zer helburu dute mezu horiek? Gabon zoriontsuak opatzea.

Gabonetako gehiegikeriak salatzea. Ingurukoekin ondo geratzea.

Idazketa-tailerra

IDAZKI BAT EGITEKO URRATSAK BIRPASATZEA

Idazkiaren helburua argi izatea. 1.

Galdera-zerrenda egitea gaiari buruzko mamia ateratzeko eta 2.

galdera-izarraren bidez galderei erantzutea.

Gako-hitzak erabiltzea irakurleak testua ulertzeko. 3.

Pasarte hornigarriak erabiltzea testu erakargarriagoak eta uler-4.

garriagoak lortzeko.

Kaixo, familia!

Zuekin egoteko paradarik ez eta gutxienez postal elektroniko bat bidaltzea bururatu zait. Ez ahal dituzue turroi guztiak jango! Astebete barru izango nauzue hor eta… mesedez, gutxi batzuk gorde niretzat!

Gabon gauean nire bihotzean izango zaituztet, zaudete ziur, baina bitartean, ondo pasatu jai hauetan.

Ander maitea:

Elkarrengandik urruti pasako ditugun lehenengo Gabonak dira hauek eta ez dakizu zein gogorrak ari zaizkidan gertatzen! Uneoro, etengabe, zaitut nire pentsamenduan… irribarreak ikusten ditut jendearen aurpegietan, iragarkietan eta nik, berriz, izugarrizko pena dut bihotzean. Gabon gau ederra igaro dezazula, niregandik urrun bazaude ere.

a

c

191383 _ 0028-0033.indd 32

33

5

3 Irakurri gaia eta osatu galdera-izarra. Ondoren, idatzi galderak osorik.

4 Irakurri testua eta biribildu hitz-gakoak eta azpimarratu datu hornigarriak.

GABONAK MEXIKON:

POSADAK ETA GAUERDIKO MEZAK

Mexikon abenduaren 16an hasi ohi dira Egube-rrietako ospakizunak Posadas izenekoekin (San Josek eta Ama Birjinak Belenerako bidaian ostatua aurkitzeko izan zituzten arazoak gogorarazteko antzezpenak). Bederatzi egunetan zehar, Gabon-gauera arte, eguberrietako ohiturak gorde zale diren familiek beren etxean egiten dute txandaka ostatua. Antzezpenaren ondoren, jaiari ekiten zaio: umeek, adibidez, Satanas irudikatzen duen gozo-eltzea apurtzen dute. Eguberri-gauean mezaren ondoren egiten da afaria. Egun horretan etxea erratzez garbitzeko ohitura dago, zortea garbi sar dadin.

5 Erantzun galderei.

• Zer motatako datu hornigarriak ageri dira testuan?

• Ulertu al dituzu testuko hitz guztiak? Zenbat hitz-gako biribildu dituzu?

• Zertan datza Posadas ospakizuna?

• Noiz abesten dira gabon-kantak?

• • • • • • • • Zergatik? _Noiz?

GAIA: GABON-KANTAK

Zenbat?

Nork?

Non?

Zergatik?

Zer?

Nola?

Nork abesten ditu gabon-kantak?

Zenbat gabon-kanta abesten dira?

Noiztik abesten dira gabon-kantak?

Non abesten dira?

Zergatik dago gabon-kantak abesteko ohitura?

Noiz abesten dira gabon-kantak?

Zer eskatzen dute abeslariek trukean?

Nola antolatzen dira abesbatzak?

Azalpenak eta adibideak

Erantzun askea / Goiko kasuan, bost.

San Josek eta Ama Birjinak Belenerako bidaian ostatua aurkitzeko

izan zituzten arazoak gogorarazteko antzezpenak.

Erantzun eredua.

Erantzun eredua.

191383 _ 0028-0033.indd 33

34

•

Ikasi duzuna zuk zeuk neurtu ahal izango duzu. Markatu laukitxoak esaldiarekin ados zaudenean.

GRAMATIKA

ORTOGRAFIA

IDAZKETA-TAILERRA

1. UNITATEA

2. UNITATEA

•

Gauza naiz perpaus

motak bereizteko: bakunak/ elkartuak, lokabeak/mendekoak.

•

Badakit hitzak ordenatuz perpausak osatzen.

•

Gai naiz perpaus bakunak

bereizteko.

•

Badakit zein diren adierazpen- eta galde-perpausak.

•

Ikasi dut a itsatsia duten hainbat hitz.

•

Gauza naiz a itsatsidun zenbait hitz zuzen deklinatzeko.

•

Ikasi dut puntuazio-ikurrak zuzen erabiltzen.

•

Gauza naiz h letraz idazten diren hitzak bereizteko.

•

Ulertu dut idatzi aurretik helburua argi eduki behar dela.

•

Badakit testua, irakurlea eta helburua kontuan hartuz idatzi behar dela.

•

Badakit idatzi aurretik informazioa bildu behar dela.

•

Gauza naiz galdera-zerrenda

eta galdera-izarra zuzen erabiltzeko.

Autoebaluazioa

191383 _ 0034-0040.indd 34

35

Adi-Adi Euskarari 6.1 koadernoa

3. UNITATEA

4. UNITATEA

5. UNITATEA

•

Badakit zer diren harridura perpausak.

•

Ulertu dut aginte-perpausak aginduak emateko direla eta zenbait forma dituztela.

•

Ikasi ditut s, x eta z

letrak dituzten zenbait hitz.

•

Gauza naiz s, x eta z

letrak dituzten zenbait hitz bereizteko.

•

Badakit zertan den gako-hitzen teknika.

•

Gauza naiz gako-hitzak topatzeko eta haietatik tiratuta zeresana luzatzeko.

•

Ikasi dut perpaus elkartuak zer diren.

•

Badakit perpausak juntadura bidez elkar daitezkeela.

•

Gauza naiz alborakuntza hutsa eta errepikapen bidezko alborakuntza bereizteko.

•

Ikasi ditut ts, tx eta tz

letrak dituzten zenbait hitz.

•

Gauza naiz ts, tx eta tz

dituzten hainbat hitz zuzen idazteko.

•

Badakit zer diren pasarte hornigarriak.

•

Gauza naiz nire testuetan ideia hornigarriak txertatzeko.

•

Badakit juntagailuak zer diren.

•

Gauza naiz juntagailu hautakariak, aurkariak eta emendiozkoak bereizteko.

•

Ikasi dut marratxoz idazten diren hainbat hitz.

•

Badakit idazki bat egiteko helburua argi izatea beharrezkoa dela.

•

Gauza naiz testu ulergarri eta erakargarri bat sortzeko.

191383 _ 0034-0040.indd 35

36

Deklinabidea

bide oin borda bidea oina borda bideak oinak bordak Ane Ibon Larraul bidek oinek bordak bideak oinak bordak bideek oinek bordek Anek Ibonek Larraulek bideri oini bordari bideari oinari bordari bideei oinei bordei Aneri Iboni Larrauli bideren oinen bordaren bidearen oinaren bordaren bideen oinen borden Aneren Ibonen Larraulen bidetako oinetako bordatako bideko oineko bordako bideetako oinetako bordetako ———— ———— Larrauleko/go biderekin oinekin bordarekin bidearekin oinarekin bordarekin bideekin oinekin bordekin Anerekin Ibonekin Larraulekin biderengatik oinengatik bordarengatik bidearengatik oinarengatik bordarengatik bideengatik oinengatik bordengatik Anerengatik Ibonengatik Larraulengatik NOR NORK NORI NOREN NONGO NOREKIN NORENGATIK NORENTZAT biderentzat oinentzat bordarentzat bidearentzat oinarentzat bordarentzat bideentzat oinentzat bordentzat Anerentzat Ibonentzat Larraulentzat mugagabea

singularra plurala mugagabea mugatua

IZEN ARRUNTAK IZEN BEREZIAK

191383 _ 0034-0040.indd 36

37

IZEN ARRUNTAK ETA IZEN BEREZIAK

bidetan oinetan bordatan amarengan bidean oinean bordan amarengan bideetan oinetan bordetan amengan Anerengan Ibonengan Larraulen bidetatik oinetatik bordatatik amarengandik bidetik oinetik bordatik amarengandik bideetatik oinetatik bordetatik amengandik Anerengandik Ibonengandik Larrauletik/dik bidetara oinetara bordatara amarengana bidera oinera bordara amarengana bideetara oinetara bordetara amengana Anerengana Ibonengana Larraulera bidetarantz oinetarantz bordatarantz amarenganantz biderantz oinerantz bordarantz amarenganantz bideetarantz oinetarantz bordetarantz amenganantz Anerenganantz Ibonenganantz Larraulerantz bidetaraino oinetaraino bordataraino amarenganaino bideraino oineraino bordaraino amarenganaino bideetaraino oinetaraino bordetaraino amenganaino Anerenganaino Ibonenganaino Larrauleraino biderik oinik bordarik amarik ———— ———— ———— ———— ———— ———— Anerik Ibonik Larraulik bidetzat ointzat bordatzat amatzat ———— ———— ———— ———— ———— ———— Anetzat Ibontzat Larraultzat NON/ NORENGAN NONDIK/ NORENGANDIK NORA/ NORENGANA NORANTZ/ NORENGANANTZ NORAINO/ NORENGANAINO ZERIK ZERTZAT/ NORTZAT ZEREZ bidez oinez bordaz amaz bideaz oinaz bordaz amaz bideez oinez bordez amez Anez Ibonez Larraulez mugagabea

singularra plurala mugagabea mugatua

IZEN ARRUNTAK IZEN BEREZIAK

191383 _ 0034-0040.indd 37