NEJAT BOZKURT
sarmal
Y A Y I N E V İ sarmal]S A R M A L Y A Y I N E V İ
Babıali Cad. Pak Han No: 16/4 Cağaloğlu-İstanbul Tel: (0212) 522 45 78 - 512 70 20 Fax: (0212) 522 45 78 Y a z a r ı : N e ja t B o z k u rt B i r i n c i B a s k ı ( A r a Y a y ın c ılı k ) 1992 İ k i n c i B a s k ı E k im 1995 T e k n i k H a z ı r l ı k M . S elim T a la y K a p a k İnci B a tu k Di/.g i S evgi K a y ıh a n Itııskı K a y h a n M a tb a a s ı
NEJAT BOZKURT
SANAT ve ESTETİK
KURAMLARI
Prof. D r. N e ja t B o z k u rt, 1945 y ılın d a A n k a r a ’d a d ü n y a y a geldi. 1964'de A n k a r a G azi L is e s i’ni, 1970'de d e A n k a r a Ü niv ersitesi Dil ve T a r ih - C o ğ r a f y a F a k ü l t e s i ’nin F e ls e f e B ö l ü m ü ’n ü bitirdi. Y ü k se k L isa ns ça lış m a la rın ı H a c e tt e p e Ü n iv e r s it e s i’nin F e lse fe Bö- l ü m ü ’n d e t a m a m la d ı k ta n so n ra (1973), İstanbul Ü n iv ersitesi E d e b iy a t F akülte si F e lse fe B ö l ü m ü ’n d e “H e g e l E s te tiğ in d e Ş iir K u r a m ı” k o n u s u n d a k i d o k to r a tezini hazırladı (1980). 1983'de Y a r dım c ı D o ç e n t, 1987'de D o ç e n t v e 1995 yılın d a d a P r o f e s ö r ola n N e ja t B o z k u rt, aynı b ö lü m d e u zu n yıllar S a n a t F else fe si, Ç a ğ d a ş D ü ş ü n c e akım ları, T a rih K u ra m la rı gib i d erslerin y a n ısıra M a r m a r a Ü niv ersitesi G ü z e l S a n a tla r F a k ü lte s i’n d e de M ito lo ji, S a n a t S o sy olojisi ve D ü ş ü n c e T arihi dersle rin i lisans, y ü k s e k lisans ve d o k to ra d ü z e y in d e yaptı. Şu sırad a K ocaeli Ü n iv e r site si F en- E d e b i y a t F a k ü lte s i’n d e ça lış m ala rın ı sürdüren Prof. Dr. N e ja t B o z kurt b u Ü n iv e r s it e ’d e D ü ş ü n c e T arih i ve B i lim le r T arih i derslerini v erm e k ted ir. F else fe , S a n a t ve B i l i m ’le ilgili çeşitli k o n u la rd a ç e viri ve ö z g ü n o lm a k üze re k ita p ve m a kale le ri b u lu n a n y az arın y a y ım l a n m ı ş b aş lıc a yapıtları şunla rdır: K ant, S e ç ilm iş Y a z ıla r (Çev., R e m z i Kit., 1984), F. H e g e l, S e ç ilm iş P a r ç a la r (Ç ev., R e m z i Kit., 1986), N ietzsc h e, T a r ih Ü s tü n e (Çev., S ay Y ay., 1987), Ç a ğ d a ş F e l se fe lerd en K esitle r (S o sy a l Y ay., 1990), Eleştiri ve A y d ı n l a n m a (Say Y ay., 1994), 20. Y ü z y ıl D ü ş ü n c e A k ım la rı (1995).
i ç i n d e k i l e r
İkinci B a sım a Ö n s ö z ... 7
S u n u ş ... 9
I. SA N A T V E ESTETİĞE T O P L U BİR B A K I Ş ... 13
a- S a n a ta İlişkin G ene l D ü ş ü n c e l e r ... 15
b- Sanat Felsefesi, Estetik, Sanat Eleştirisi ve Sanat T a r i h i 25 c- Bilimsel Bir Sanat Öğretisi O larak E s t e t i k ... 37
d- 20. Yüzyıl Sanatların a Genel Bir B a k ı ş ...57
II. S A N A T V E E S T E T İK K U R A M L A R I ... 79
P l a t o n ...81
A ristoteles... 97
P lo tin o s... 113
Im m anuel K a n t ... 121
G eorg W ilh elm Friedrich H e g e l ... 139
Friedrich Wilhelm N ie tz sc h e...155
S igm und F r e u d ... 171 Henri B e rg s o n ... 189 W alter B e n j a m i n ... 197 George S a n t a y a n a ... 211 B enedetto C r o c e ... 219 Bertolt B r e c h t ...227 T h eo d o r W isegrund A d o r n o ...239 R om an I n g a r d e n ... 255 G yörgy L u k á c s ... 265
Martin H eid e g g er...273
Jean-Paul S a r t r e ... 283
H ans-G eorg G a d a m e r ... 293
Nelson G oo d m an ...303
Um berto E c o ... 309
Yararlanılan K a y n a k la r ...329
ik in ci B asım a Ö nsöz
İlk b as ım ı k ıs a sü re d e tü k e n e n “ S a n a t ve E s te tik K u r a m la r ı”nın ikinci b as ım ın ı y a p m a y ı S a r m a l Y a y ın e v i y ö n eticisi ö n erd iğ in d e, bu fırsattan y a r a r la n a r a k k ita b a bazı e k l e m e le r d e b u lu n m a m ın u y g u n ola ca ğ ın ı d ü ş ü n d ü m . E lin iz d e k i yap ıtın birinci b ö lü m ü n ü n son k ıs m ın a ç a ğ d a ş sa n atların g e n e l g ö r ü n ü m ü n e ilişkin bir bö lü m e k le d im . F ilo so fların s a n a t y o r u m la rın ın b u lu n d u ğ u ikinci b ö lü m e ise b u k e z as lın d a sa natçı ve b ilim ad a m ı s a y ıla b ile c e k olanların sa nal g ö r ü ş le r in e y e r v erm e y i u y g u n b u ld u m . İşte bu n e d e n le de B. B re c h t, S. F re ud, W . B e n ja m in ve U. E c o gibi ç a ğ ım ı z ın ö n d e g e le n a d larının sa nat ü ze rin d ek i dü şü n c ele rin i k ita b a aldım . Y ıllar g e ç tik ç e yeni e k le m e le rin y a p ılm a sı d a doğaldır. A m a y in e de her yap ıtın e k s ik k a l m a y a yargılı o ld u ğ u k a n ıs ın d a y ım , tıpkı M a l- l a r m e 'n i n dediği gibi: “D ü n y a d a h e r ş e y b ir kita b a u la şm a k, b ir k i ta b ın iç in d e y e r a lm a k için va rd ır; a m a k ita p h iç b ir za m a n b itm iş o lm a y a c a k tır ”. K o n u y a ilgi d u y a n o k u r la r a y apıtın yararlı olm a sını d ile rk en , b u fırsattan y a r a rla n a r a k y a y ı m y a ş a m ı m b a ş a r ıy la sü r d ü r e n ve b a n a k ita b ım ın ikinci b a s ım ın ı y a p m a o la n a ğ ı ta nıyan e d i tö r Işıtan G ü n d ü z ’e ve ç a lış m a a r k a d a şla rın a ; a y r ıc a düzeltileri titizlik ve ö z v e r iy le y a p a n d o k to r a ö ğ ren c ileri E rd a l Y ıld ız ile M u s t a f a B a y k a ’y a b u r a d a te şe k k ü rle rim i sunarım .
N e ja t B o z k u r t G ö z te p e , E k im 1995
Sunuş
S a n a t etkin liği e n g e n i ş a n l a m ı y l a b e n l iğ in k iş i liğ e d ö n ü ş tü r ü lm e s i e y l e m i o lup, d ış ı m ız d a k i d ü n y a l a r a d u y u l a n ilgi ve b ili n m e y e n le rin çekiciliği d e b u e y l e m i m iz i b e s le y e n a n a d a m a rla rd ır. V a r o la n la v a r o lm a y a n a r a s ın d a bir y e r le rd e b u lu n a n s a n atsal sü reç , bu iki alanı b ir a r a y a g e t ir m e y e çalışır. A ç ı k b ir k a v r a m o la n ve bu y ü z d e n d e çeşitli t a n ım la m a la r la t ü k e te m e d iğ i m iz s a n a t k a v r a m ım ız , b ir tür “en ig m a ” , bir tür “g iz e m c e ” o la ra k k a r ş ım ız a ç ık ar. Y in e d e o n u baz ı t u ta m a k la r d a n y o la ç ı k a r a k b e tim le m e k te n bir türlü v a z g e ç e m e y iz . B u a n l a m d a
Malraux’
n u n d a dediği gibi, "sa n a t, b ir k a r ş ı y a z g ıd ır " ( L ’art e s t un anti-destin); y a z g ın ın ü s tü n d e d ir , o n u aşar. H e r tü rlü d u y g u n u n d u y u m l a n m a s ı n ı ve ile tilm esini a m a ç la y a n sanat, b u y ü z d e n n e g a t i f k a o s a k arşılık p o z i tif b ir k a o s o la ra k algılanır. B u p o z i tif kaos iç in d e in sa n ın eli, y ü reği ve kafası birlikte yol alır; y in e b u yara tıcı e tk in lik iç in d e sezgi, d u y g u , im g e le m ve d u y u o rg a n la rı b ir a r a d a çalışır. T a b ii bu e t k in li k le r ö z g ü r b ir o r t a m d a g e r ç e k l e ş m e k z o ru n d a d ırl a r ; s a n a t ala n ın d a k i bu s o n s u z ö z g ü r lü ğ ü n bedeli ise b ir p a r a n o y a d ır . P e k ç o k k im s e n in ü rk tü ğ ü bu p a r a n o y a içinde, y a ş a m ı n b ü y ü s ü n ü , ö n e m in i ve d eğ e r in i y a n s ıta b ile n kişi a n c a k sa natçı olabilir. B u n u b a ş a ra b ilm e k için d e sanatçı, g ö r ü n m e y e n i a n l a y a b ilm e k için g ö r ü n e n e b a ş v u r m a k d u r u m u n d a d ı r .S a n a t, in sa n ın k e n d i s in e k arşın yara ttığı ikinci b ir d o ğ a d ır; her ş e y d e n ö n c e in s a n ın v a r o l a n a b ir karşı ç ık ışı, v a r lı ğ a b ir m e y d a n o k u m a s ı d ı r . B a ş k a tü rlü d e n d i k te sa n at, in sa n ın g e r ç e k liğ i aş m a sı y a d a k e n d i n e ö z g ü b a ş k a b ir g e r ç e k lik y a r a tm a s ıd ır . D ü ş le g e r ç e k a ra s ın d a k u ru la n bir k ö p rü o la ra k sanatsal etkinlik, ussal ile us- dışı, d ü ş l e m ile g e rç e k , i m g e l e r ile n e s n e le r a r a s ın d a b ir bağ
k u r m a e y le m id ir. K ıs a c a sanal, in sa n ın k en d isin i ta n ım a sın ın , d ö n ü ş t ü r m e s i n i n ve y a r a t m a s ı n ı n b ir d ış a v u r u m u y a d a b ir s e rü v e n id ir. B u s e rü v e n in s o n u n d a insanın, b a ş k a la rı a ra c ılı ğ ıy la k e n d i n i ta n ıd ığ ın ı , v arlığ ın ı k a n ı tla d ığ ın ı, k e n d in i a ş m a ç a b a s ı iç in d e k endi b ilin c in e v ard ığ ın ı g ö zleriz. Y arattığ ı b ir “im g e le r e k o lo jis i”yle sanatçı, g e r ç e k liğ i ve k en d isin in de iç in d e y e r aldığı k endi d ü n y a s ın ı y e n id e n kurar. H e r ne k a d a r P a s c a l , “Iınge, y a n ılg ın ın e fe n d is id ir " ( L ’im a g in a tio n est u n e m a îtr e ss e d ’erreur) d e m iş o ls a d a sanatç ı, y a n ı lm a y ı d a g ö z e alarak, b ir “im g e le r e k o lo jisi” y a r a tır ve kendi d ü n y a s ın ı bu ekoloji ü stü n e kurar. B u y ü z d e n de g e rç e k sa natç ıla rın “ iiçiincii b ir g ö z'e, sa hip oldukları s ö y lenir; bu h e m bir g önül g ö z ü d ü r , h e m de d ü şü n se l bir göz. Ç ü n k ü sanatçı bu ü ç ü n c ü g ö z ü y le , B a u d e l a i r e ’in dediği gibi, “A s lın d a iğ re n ç o la n b ir şeyi, s a n a ts a l ifa d e g ü c ü y le g ü z e lliğ e d ö n ü ştü r ü r; bu d a s a n a tın -ya d a s a n a tç ın ın - şa ş ıla s ı a y r ıc a lık la r ın d a n b ir id ir " ( C ’est un des privilè ges p r o d ig ie u x de l ’A rt que l’horrib le, ar- tis te m e n t e x p r im é , d e v i e n n e beauté).
B ilin d iğ i gib i g ü n ü m ü z d e etk in bir b akış açısı s e ç e re k sa n a tl a y a ş a m ı u z l a ş t ırm a y ı a m a ç l a y a n ö ğ r e ti y e sa n a t felsefesi y a d a e s tetik d iy o ru z. G e rç e k bir estetik , N i e t z s c h e ’n in d e y işiy le , iki te m e l ilkeyi g ö z ö n ü n d e tutar: B u n l a r d a n ilk ine g ö re sanat, bir e ğ le n c e değil, y a ş a m a k a tla n m a n ın e n y ü k s e k ve te k d o ğ a l b iç im id ir. Ç ü n k ü v a r o lu ş ve d ü n y a a n c a k e stetik b ir o l a y m ı ş g ibi a l g ıla n d ık la rı ö lç ü d e , ö n c e s iz so n r a sız o la ra k d o ğ r u la n a b ilir le r. İ k in ci ilk e y e g ö r e ise, olası tek e s te tiğ in y aln ız iz leyici ( a lım la y ıc ı) b a k ım ı n d a n değil, a m a aynı z a m a n d a y aratıcı, yani sa natç ı ve sa n a t y a p ıtın ın b irlikteliği b a k ı m ı n d a n e le alınıp k u r u lm a s ı g ere k ir. Ö t e y a n d a n g ü n ü m ü z e s tetiğ in e y ö n vere n üç b ü y ü k e ğ ilim d e n d e söz ed ilm e k te d ir: B u n la r d a n ilki, d o ğ a d a ve sa n a tta b iç im le rin ev rim in i o r ta y a k o y a r ve k la sik felse fele rin, gü ze lin ö z ü n ü t a n ı m l a m a y a ç a lışan b ir le ştiric i k a y g ıs ın ı p a y l a ş ı r. İk in ci e ğ i lim , i z le y i c in i n b e ğ eni y a rg ısı, sa natsa l yara tı v e e s te tik h a z z ın b e lir le n m iş liğ i y a da b e lirle n m e m iş liğ i gibi so ru n larla , yani f e n o m e n o lo jik e stetikle, y a ra tm a n ın estetiğiyle, e k o n o m i y a d a lib id o y a ilişkin es te tik le u ğ r a ş ı r . Ü ç ü n c ü e ğ ilim ise, d e n e y s e l estetik, sa n a t bilim i, sa nat p s i kanalizi, sa nat sosyolojisi, y a z ın y a da re sim g ö ste rg c b ilim i, e ndüstri estetiğ i gibi p ek ç o k y a k la ş ım ı k apsar. 20. yy estetikçileri.
felsefi estetiğ in , P l a t o n , A r i s t o t e l e s , P l o t i n o s , A u g u s t i n u s , T h o - m a s i u s , B a u m g a r t e n , L e i b n i z , K a n t , H e g e l, C o m t e , T a i n e , F e c h - n e r ve W u n d t gibi f ilo z o fla rc a e le alınıp işle n e n k u r a m s a l s o runlarını bir y a n a b ırak a ra k , çe v re, p iy a sa, m ülti m e dia, sanatsal biç im ile yaratıcı y a d a iz leyici ara sın d ak i ilişkileri i n c e le m e y e y ö n e lm işle r d ir. Çeşitli es tetik ak ım la rı g ü n ü m ü z d e g e n e lli k le “O l g u c u e s te tik " (S a n at S o sy o lo jis i, Y ap ıların Ç ö z ü m le n m e s i, D e neysel E stetik, S a n a t B ilim i -K u n ts w is s e n s c h a f t-) ile “Ö zn elci e s te tik ” ( S a n a t P sikolojisi, F e n o m e n o lo jik E ste tik, V a r o lu ş ç u E s te tik) o l m a k ü z e re iki a n a d a la a y r ılm ış b u lu n m a k ta d ır .
E lin izd ek i kitabın 1. B ö l ü m ü 'n d e y u k a rıd a sö z ü edilen sa nat ve e s te tiğ in b a ş lıc a k o n u ve so r u n la r ı e le a lın m ış tır . B u r a d a v erilen b ilg iler ve se rim le n e n so ru n lar, sa n a t felsefesi, estetik, sa n at e l e ş tirisi, sa nat tarihi, sa nat bilim i gibi k a v r a m la r çe rç e v e sin d e , sa nat o lg u s u n u ird e l e m e k ve b a ş la n g ı c ın d a n g ü n ü m ü z e d e k o rta y a atı lan g ö rü şle ri öze tle y ic i bir b a k ı ş la g ö z d e n g e ç i r e r e k bu k o n u d a k ü ç ü k b ir d a ğ a r c ığ ı o l u ş t u r a b i l m e k a m a c ı y l a e le alın ıp iş le nm iştir. S iste m li ve te m a tik bir y a k l a ş ı m sö z k o n u s u d u r b u ra d a . II. B ö l ü m ’de ise, bir ö n c e k i b ö l ü m d e y e r alan b ilgilerin ışığ ın d a felsefe tarih in d ek i b aş lıc a filo z o fla rın sa n at ve es tetik h a k k ın d a k i gö rü şle ri s e rim le n m iş tir . A y rı n tıla r a g ir i l m e d e n e le alın an fi loz ofların sa nat felsefeleri, d a h a ç o k öze tle yic i bir bilgi e d i n m e k is t e y e n le r için h a z ır la n m ıştır. Ç ü n k ü bazı filo z o fla rın sa n at g ö rü şle ri başlı b a ş ı n a b ir k ita p o lu ş t u r a c a k y o ğ u n l u k t a d ı r . Bu k o n u d a k i bilgilerini d a h a faz la d e rin le ş tirm e k is t e y e n le r için de y e te rince k a y n a k g ö ste rilm iş tir. E d e b i y a t F a k ü l t e s i ’n d e u z u n y ılla r v e rd iğ im S a n a t F elsefesi d ersle rin in bir kesiti o la n bu kitap, sa n a ta v e e s te tiğ e ç a ğ d a ş b ir g ö z l e b a k m a y ı a m a ç la m a k ta d ır . B u k o n u la ra ilgi d u y a n h e r k e s im d e n k im s e n in y a r a rla n a c a ğ ın ı u m u y o ru m .
N e j a t B o z k u r t G ö ztep e, 1992
SANATA VE ESTETİĞE
TOPLU BİR BAKIŞ
a - Sanata İlişkin Genel Düşünceler
“A r tis t is t h e b r i e f ch ro ııic le o f t h e tim e ”(*)S h a k e sp e a re , H a m le t
Y a ş a m ı n iç in d e n çık a n bir insan etkinliği o la ra k sa natın in s a n lık la y a ş ıt o l d u ğ u n u s ö y le y e b i liriz . Y a ş a m l a s a n a t ara sın d a k i b u sıkı e t k i l e ş i m e k a r ş ın y i n e d e s a n a tı n y a p ı v e iş l e y iş i n d e " e n ig ın a tik ” bir öze lliğ in b u lu n d u ğ u n u v u r g u l a m a m ı z g e re kiyor; s a n at bir “ e n ig m a ” , bir “g iz e m c e ” o l a r a k k a r ş ı m ı z a ç ık ıy o r . G e n e l o la ra k h e r h a n g i bir e tk in liğ in y a d a b ir işin y a p ı lm a s ıy la ilgili y ö n te m le rin , bilgilerin v e k u ralların t ü m ü n e b ird en sa nat d iy o ru z. S a n atsal etk in liğ i, bazı d ü ş ü n c e le ri n , a m a ç la rın , d u y g u la r ı n , d u ru m la rın y a d a o la y ların , d e n e y im l e r d e n y ar a rla n a r a k , beceri ve d ü ş g ü c ü k u lla n ıla r a k ifad e e d i l m e s i n e y a d a b a ş k a l a rı n a ile tilm e s in e y ö n e l ik y ara tıcı b ir insa n etkinliği d iy e d e ta n ım la y a b ilir iz . Eski ç a ğ la rd a n g ü n ü m ü z e d e ğ in “s a n a t” (ars) s ö z c ü ğ ü n ü n art a r d a ed in d iğ i an la m la r , in s a n o ğ lu n u n gerç e k le ştird iğ i ürü n lerin , d o ğ a n ın ü r ü n le rin e o ra n la b e lir le n m e sin i s a ğ la y a n te k n ik u s ta lık ( te k h n e ) ile d u y u l a r a r a c ılı ğ ıy la a l g ıla d ığ ım ı z n e s neleri, b ir b e ğ e n i y a r g ıs ı n a g ö re se çip s ır a l a m a y a y ö n e le n özel d u y g u a r a s ın d a k i a y r ım la ş m a n ın bir so n u c u o la ra k o r ta y a ç ı k m ış la rd ır. S a n a t ve sa n a t ürünleri ç a ğ d a n ç a ğ a ve t o p lu m d a n to p l u m a ç o k farklı b i ç i m l e r d e d e ğ e r le n d ir il m iş , a m a b u n a k arşın b ü tü n in sa n lık tarihi b o y u n c a var o lm u ş tu r.
S a n a t ü rü n le rin in d oğal n e s n e le rd e n farkı, sanalı n niteliğini de o r ta y a ko y ar; doğal s ü reç ler s o n u c u n d a o r ta y a çıkan n e s n e le r (k ris
taller, sa rk ıt v e dikitler, arı peteği y a d a ö r ü m c e k ağı, m e r c a n la r gib i o l u ş u m la r ) v e d o ğ a m a n z a ra la rı b ir a n l a m d a güze l sa y ılsa la r da, sanat yapıtı o la ra k kabul e d ilm e z le r. B u n l a r a güzel o la ra k al gıla n an c a n lılar, h a y v a n ve b itk ile r d e girer. Ç ü n k ü sa natın asıl özelliği, belirli b ir n es n e üre tm e y i a m a ç la y a n ve bir ta sa r ım y a da k u r m a c a s o n u c u n d a o r ta y a ç ık a n b ir e tk in lik o lm a sı, in sa n ın y a ratıcı g ü c ü n e b ağ lı b u lu n m a s ıd ı r. Ö t e y a n d a n o la ğ a n ve sırad a n n e s n e l e r g e n e l l i k l e s a n a t y a p ı tın ın k arşıtı sa y ılm ı ş la r d ır ; ç ü n k ü sa n at y ap ıtın ı, d o ğ a l o lu ş u m la r d a n farklı o la ra k , b e lir le y e n belli başlı ö z e lli k l e r d e n biri ö zg ü n lü k (originalité), ö b ü rü d e o n u n tek, b iric ik ( u n iq u e ) o lm a sıd ır. E ğ e r b ir S i n a n , b ir M i c h a e l A n g e llo , bir D e d e E f e n d i , b ir S h a k e s p e a r e , b ir B e e t h o v e n y e r y ü z ü n e g e l m e m iş o ls a y d ı, d o ğ a l o la r a k y a p ıtla rın ı a l ı m la y a m a y a c a k t ık . Ç ü n k ü h e r s a n a t yapıtı o n u n y a r a tıc ı s ın a ö z g ü l e n m i ş tir v e o n d a n b a ş k a s ın a b a ğ l a n a m a z . B u n a göre, ö m e ğ i n seri o la ra k ü re tile n ç o k sa y ıd a y a p ıtın sa n a tsa l d eğeri, tek bir ö rn e ğ i o la n b ir y a p ıtta n d a h a d ü ş ü k t ü r .
S a n a t ın bu ö ze lliğ i, s a n a tç ın ın kişiliği ile y a k ı n d a n ilişkisi ola n “b i ç e n i ' (style ) k a v r a m ıy la ö n e m li b ir k o ş u tlu k g österir. G e n e l a n la m d a , sa n a tç ın ın ö z g ü n l ü ğ ü n ü o lu ştu ra n , o n u n k e n d is in e ö z g ü b iç e m id ir. B i ç e m bu a n la m d a , sa n a tç ın ın b ü tü n ü rü n le r in d e g ö rü le n b ir ö z e lli k ola rak, aynı z a m a n d a o sa n atç ın ın k endi d a lın a getirdiğ i yeniliktir. Ö m e k s e , R e m b r a n d t ’ın g ö l g e ışık -te k n ik le ri y a d a v a n G o g h ’un f ırç a v u r u ş la r ı, h e m bu s a n a tç ıla rın bi- çe m le rin i b e lir le y e n öğeler, h e m d e o n la rın resim sa n atın a g e tirdikleri y en ilik le rd ir. İşte b ü tü n bu ö ğ e l e r g ö z ö n ü n d e tu tu ld u ğ u n d a sa n atın ayırt edici ö z e llik le rin d e n en ö n e m lisi
“y a r a tıc ılık " (créativité) o r ta y a çıkar. “Ö z g ü n lü k ” ve “b iç e m ” k a v ra m la r ın ın birleştiği bu ö z e lli k a ynı z a m a n d a , d oğal sü re ç le rin o lu ş u m b iç im le ri n in h e p ay n ı o l m a s ı n a k arşılık , s a n a ts a l y a ratın ın “te k o lın a " niteliğini d e içerir. B u niteliği o r ta y a çık aran da sa n atç ın ın ya r a tıc ı kişiliğidir. S a n a t la ilgili ö te k i ö n e m li ö ğ e ise, bilindiği gibi, ü retilen n e s n e n in te m elin i o lu ş tu ra n “m a lze ın c ”d h . S a n a t yapıtla rı ç o k çeşitli m a lz e m e l e r i n ç o k farklı b i ç im le rd e iş le n m e s iy le üretilebilir. A y rıca , h e r sa nat d alında, kulla n ıla n m a l ze m e n in farklı tü rleriyle ilgili ta rihsel b ir bilgi birikim i ve g e le n ek le rin o lu ş m a s ı d a söz. k o n u s u d u r . B u n la r, o s a n a t dalının
t e k n ik y a n l a r ıy la ilgili, sa n a tç ın ın e tk inliğini bir m e s le k olarak b e lirle y en ö ğelerdir. Ö r n e k s e , r e s im sa n a tı n d a k u lla n ıla n b o y a tür leri, h e y k e lc ilik te farklı ta şla rın y o n t u l m a ö ze llik leri, se ra m ik le fı r ın la m a gibi öğeler, belirli ve d ü z e n li b ilg ile r içeren teknolo jileri g ere k tirir. S an atın bu yanları e n eski ç a ğ la rd a n bu y a n a usta -ç ırak ilişkisi iç in d e a k ta r ılm ış , çeşitli d ö n e m l e r d e de s a n a t o k u l l a r ı n d a v e a k a d e m ile r d e ö ğ r e tilm iştir. B u ö z e llik sa n a tın (ars), “z a n a a t" ( le k h n e ) ile ak r a b a lığ ın ı gösterir.
Y u n a n c a “te k im e " sö z c ü ğ ü , ereği bir şey o r ta y a k o y m a , y a r a t m a olan ve d o ğ ru b ir p la n a g ö r e y ö n le n d irilm iş b ir beceri a n la m ı n a gelir. A n c a k “ t e k h n e ” sa n a tın y a ln ız c a bir b ö l ü m ü n ü k a r şılar. B a ş la n g ıç t a , bir h a m m a d d e n i n e lle iş le n m e s i ve bir y a ra r a m a c ı g ö z e tile r e k o n a b iç im v erilm esi a n la m ın d a , s a n a t (ars) ile z a n a a t (lek h n e ) b ir b irin e y ak ın , b e n z e r e t k in lik le r o la ra k b e n im s e n m i ş tir . S a n a t a n l a m ı n a g e le n la linc e a rs ile y u n a n c a tekh n e, e t i m o l o j i a ç ıs ı n d a n şu aynı a n l a m ı ta şır: ‘‘p r a tik k u r a lla rla b e lir le n m iş b ir za n a a tı u y g u la m a ” P l a t o n ve A r i s t o t e l e s gibi antik d ü ş ü n ü r le r , sa n a t s ö z c ü ğ ü n ü bu a n l a m d a ve g e n i ş le te r e k k u l la n m ış la rd ır. S anatı bir te k n ik ve b ilg i-b e c e ri o la ra k a n la y a n A r i s to te le s , ‘‘S a n a t -b u ra d a za n a a t- (tek h n e), d o ğ ru b ir a k ıly iirü tm e y e d a y a n a n ve in sa n ın b ir y a r a tış o rta y a k o y m a sın ı s a ğ la y a b ile n b ir y e te n e k tir ” d e r ( E th ik a N ik o m a k h e ia , 6, 4). B u n d a n ölürü bu fi
loz oflar, sanatı d ü ş ü n d ü k le ri n d e , h e m d o k u m a c ıy ı , d ü lg e ri y a da o k atanı v e y a b a lık ç ıy ı, yani z a n a a tı; h em d e r e s s a m ı, m im arı, h e y k e lc iy i ve şairi, yani sa nalı g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m u ş la r d ır . D e m e k ki za n a a tk a r ile sa n a tç ı a ra s ın d a eski ç a ğ l a r d a bir ayrım o lm a d ığ ı gibi, to p lu m s a l üre tim içinde, te k n ik n e s n e le r ile s a n a t n e s n e le r i ar a sın d a d a bir k o p u k lu k yoktu. N e var ki. g e lene ksel to p l u m l a r d a o ld u ğ u gibi, A n t i k ç a ğ ’d a y a ş a y a n bazı y a r a tıc ıla r d a ( P h e i d i a s , A p e ll e s , S o p h o k l e s , E u r i p i d e s ) , sa n at yeten e ğ in i bi liy o r ve sa n a t y a p ı tla rın ı n g ü z e lliğ in i anlıyorlardı.
Sanat, bu ilk a n la m ın d a , zihinsel bir etkin liği, bir bilgiyi de b e lirtir; sa n a tsa l ya r a tış, d o ğ a l y a r a tış ta n farklıdır; usta lık es in in k a r ş ıt ıd ır ve kural, k u r a m ( th c o ria ), sa n atı, a l ış k a n lık la ve el b e c e r i s i y l e y a p ı la n işlen k u rtarır. S a n a t ile bilgi a r a s ın d a k i bu iliş kiler, d ü ş ü n c e s e rb e s tliğ in e d a y a n a n ‘‘se r b e s t s a n a tla r ” (artes li b é ra le s ) (trivium : g r a m e r, reto rik , d ia lektik; q u a d riv iu m : aritm etik,
g e o m e tr i, as tro n o m i, m ü z ik ) ile derin b ilgiler g e re k tirm e y e n “m e k a n ik s a n a tla r ın " yani el sa n atların ın , O r t a ç a ğ ' d a ö z e llik le el e m eğ i y a d a m a k i n a ku lla n ım ın ı g e r e k tir e n sa n a tla rın b irb ir in d e n ayırt e d il m e s iy le , O r t a ç a ğ b o y u n c a d a sü rm ü ş tü r . B u b a ğ d a ş t ı r m a Re- n a i s s a n c c ’d a d a b o z u l m a d ı ; L e o n a r d o d a V in c i v e D ü r e r sa natı, e v re n e ilişkin bir bilgi türü o la r a k g ö rd ü le r. Ü ste lik, 15. y y ’da, y u n a n l ıla rın ve a r is to te le s ç ile rin d o ğ a y ı ta k lit a n la y ış ın ın ( m im e s is ) o r ta y a ç ı k m a s ı ve p e r s p e k t i f te k n ik le rin in d e g e lişm e si, y a r a t m a edi- m in i n d ü ş ü n s e l y a n ı n ı d a h a d a p e k i ş tir m iş tir .
E s k i ç a ğ l a rı n b ir ç o k d ili n d e k a rş ıl a ş ı la n bu s a n a t ile z a n a a t ö z d e ş li ğ i, d a h a s o n r a ‘‘g ü z e l s a n a tla r " ( b e a u x arts) k a v r a m ın ın o r ta y a ç ı k m a s ıy la , yani bir y a r a r a m a cı ta şıy a n n e s n e le r i n ü r e tilm esiyle, k u lla n ılm a k için değil d e ,h iç b ir çık a r g ö z e tm e k s iz in y a l n ız c a h o ş la n m a k a m a c ı y l a s e y re d ilm e k için n e s n e le r ü r e tilm e s in in a y r ıl m a s ı y la o r ta d a n k a lk m ıştır. 17. ve ö z e lli k le d e 18. ve 19. y y ’ larda sü reg e len s a n a y i d e v r im i d o ğ a l d ı r ki bu bağ ın tıla r; d e ğ i ş ik li ğ e uğ r a ta c a k tı. N ite k im K a n t , 1790'lı y ıll a r d a y a z d ığ ı ‘‘K ritik d e r U r te ils k r a ft’dcı (Y a rg ıg iiciin iin E le ştirisi) bir y a n d a n s a n a t ile b ilg iy i, öte y a n d a n d a s a n a t ile te k n iğ i b ir b ir in d e n ay ır m ış tır; o n a g ö r e . “B ir in sa n b e c e r isi o la ra k sanat, b ilim d e n , p r a tik y e ti k u r a m s a l y e tid e n n e d e n li fa r k lıy s a , o d e n li fa r k lıd ır ... San a t, z a n a a tta n d a fa r k lıd ır ; ç ü n k ü sa n a tın ö zg ü r, z a n a a tın p a r a y a b a ğ lı o ld u ğ u s ö y le n ir " H e g e l ise s a n a tı, d ü n y a d a d ış l a ş a n “ T in "in ilk u ğ ra ğ ı ( m o m e n t ) o la ra k ele a lm ış ve s a n a t bilg isin in , d u y u s a l bilgi ile tinsel bilgi a r a s ın d a b u lu n d u ğ u n u ö n e sü rm ü ştü r. R e s m i, h ey k e li, m im a rlığ ı, m ü z iğ i v e d a n s ı k a p s a y a n “g ü z e l s a n a tla r " ( lin e arts) k a v r a m ı d a za te n bu d ö n e m d e o r t a y a ç ık m ıştır. N ie t z s c h e , 1872’d e y a z d ığ ı “D ie G e b u rt d e r T ra g ö d ie " d e (Tra- g c d y a ’nın D o ğ u ş u ) sa n a tın , d o ğ a n ı n k e n d i s in e ö z g ü es tetik et k in liğ in e . b iç im le r y a r a ta n y a ş a m a d a y a n d ığ ın ı ö n e s ü r m ü ş , “s a n a tın özii, b e lli tü rd e n b ir y a l a n d a d ır ” d em iştir. O n a g ö r e , bu y alan , y a ş a m a kara ç a l m a y a y ö n e le n id e a list bir y u tt u r m a c a değil, y a ş a m ı iy iy e d o ğ ru d e ğ i ş tir e r e k y a ş a n ır d u r u m a g e t ir e n b ir y a landır. N i e t z s c h e ş ö y le der: “D o ğ r u la r y ü z ü n d e n ö lm e m e k için e li m izd e s a n a t v a r..."; “...S a n a t n a s ıl m ı d o ğ a r ? B ilg iy e k a r ş ı b ir deva, b ilim e k a rşı b ir p a n z e h ir o la ra k d o ğ a r. Yaşam , a n c a k s a n a tın y a n ıltm a la r ı s a y e s in d e y a ş a n a b ilir h a le g e l i r ”
B ö y l c c e an la tım ve y arg ı aracı o la ra k sanal, zihinsel bir yaratış h a lin e g elm iş, g e n e llik le t o p lu m s a l ü re tim d e n ve ö ze llik le d e te k n ik n e s n e le r d e n k o p m u ş t u r . B e lirli h a m m a d d e le r in işlenip bi- ç i m le n d ir i lm e s iy le sa natsa l n e s n e le r üretilen sa nat dallarını ( h e y kel, se ra m ik , m im ari) n ite le m e k üze re “g ö r s e l sa n a tla r" (ars o c c u l o r u m ; visual arts) te rim i k u lla n ılm ış , farklı sa n a t dalları da, g e n e l s a n a t k a v r a m ın ın a l tın d a g e n e lli k le ik iy e ay rılm ıştır: e t kin liğ in s o n u n d a o r ta y a ç ı k a n n e s n e n in , yani sa nat y a p ıtın ın , fi z iksel a n l a m d a bir c isim o lm a s ı ile dilsel (anfam sal) b ir nesne, yani b ir m e tin o lm a sı d u r u m u . B atı g e l e n e ğ in d e birin ci tü re giren fiziksel sa nat y a p ıtla rın a (re sim , h ey k e l, s e ra m ik ) “g ü z e l s a n a tla r ” d e n irk e n , d ils el-an lam sa l nitelikteki İkincilere “ö zg iir s a n a tla r " (ars lib e ra le s) adı v er ilm iştir. B u te rim , el işi ve b e d e n s e l uğraş g e r e k tir e n e t k in lik l e r e k arşılık , “ö z g iir ”\c n n u ğ r a ştığ ı ve d a h a ç o k zihinsel bir e tkinlik g e re k tir e n sa n at türlerini a n l a tm a k için k u lla n ılm ış tır . Bu ikili a y r ım iç in d e m ü z ik ve şiir, sın ır d u ru m la rıd ır; b u n a göre, belirli fiziksel özellikleri olan m ü z i k a let le riyle ç a lın ı n c a bir sa nat nes n esi haline g e l e n bir beste, te m eld e, . k o m p o z i s y o n a ş a m a s ı n d a y a z ı l m ı ş b ir yapıttır. Ö te y a n d a n , dilsel ve y a z ın s a l ö z e lli k g ö s te re n b ir şiir, iç indeki ses ilişk ile riy le ve belirli b ir o k u n u ş b iç im iy l e , f izik sel bir y a p ıt o l m a y a y a k la şır. Bu a ç ıd a n , ta rihteki ilk m ü z ik ya z ım ı sa y ıla n bazı b esteler, d o ğ r u d a n b ir şiirin s ö z cü k le ri ü z e r in e y a z ıla n ve o k u n u ş b iç im in i b elirten no ta lardır.*0
Z ih in s e l bir yara tış o la r a k t o p lu m s a l ü re tim d e n ve te k n ik n e s n e l e r d e n k o p a n sanat, artık to p lu m s a l ilişkilerin ve im a la t d ü n y a s ı n a o la n b a ğ ın tın ın z a y ıfla d ı ğ ın ı g ö s te re n bir belirti o lu p ç ı k m ış tır. B ö y l e c e s a n a t, d u y g u ( d u y u m d a n d a b e c e rid e n d e farklı), e sin (b ilim se l o lm a y a n b ir bilgi türü), b e ğ e n i y a r g ıs ı (a lım - la y ıcıları, n e s n e le rle işlev se l y a d a ç ı k a r g ö z e t m e y e n b ir bağıntı k u r m a l a r ı n a g ö r e s ın ıfla n d ırır ) ve a n la tım ( s a n a t y a p ıtın ın , h e m e ş y a n ın ne o l d u ğ u n u , h e m de s a n a tç ın ın k işiliğini o r ta y a çık a r a n ö ze l b ir alan o lm a sın ı sa ğlar) gibi yeni k a v r a m la r o r ta y a k o y m u ş tu r. K ü ltü r ü n öze l bir alanı o la ra k sanat, “s a n a t için s a n a t ” ( l ’arl p o u r l’art), a k a d e m ik v e kuralc ı gelene ğe, ro m a n tik ruha,
l e n im c ile rd e k i el d e ğ m e m i ş b a k ı ş in a n c ın a k a y n a k l ı k ettiği gibi; 19. y y ’ın b a ş ın d a sa nat y a p ıtın ın ö z e r k liğ in i o r ta y a k o y a n b iç im se l a r a ş t ı r m a l a r a d a z e m in h a z ır la m ış tır. B ilin d iğ i gib i, “s a n a t için sa n a t" , B e n j a m i n C o n s t a n t ta ra fın d an ilk k e z “J o u r n a l" in de (1804) k u lla n ılm ış , s o n r a V i c t o r C o u s i n b u a n l a y ış ı b e n i m s e m i ş tir ( C o u rs d ’h isto ire d e la p h ilo s o p h ie , 1828). Y az ın ta rihçileri ta ra fın d an “ö n p a r n a s ç ı" hareketi n ite le n d irm e k için k u l la nıla n “sa n a t için s a n a t" d e y im i şu d ü ş ü n c e y i ö z e tle r : “Sanat, s a n a t iç in d ir ve h iç b ir a m a c ı y o k tu r; h e r a m a ç s a n a tı s o y s u z l a ş tır ı r " (B. C o n s ta n t). “ Ö n p a r n a s ç ı” hareket, id e o lo jik ve to p lu m s a l bir r o m a n t iz m e , d o la y ıs ıy l a tarihe ve y a z ı n m - y a z a n n b a ğ ı m lıl ığ ın a , a y r ıc a d a b ir ö z e lliğ in a n l a tı lm a s ın a v e k işinin k e n d i k e n d i s in d e n söz e t m e s in e karşı olan b ir a k ım d ı. B u r a d a n h a re k e t e d e r e k sanatta, e r iş ilm e z b ir m u tla k o la ra k g ö rü le n b iç im in v u r g u l a n m a s ı n a ö n c e lik tanıdı ve aynı n e d e n le d e es tetik bir m o d e l ve k e n d i n e h a k i m iy e t örneği o la ra k klasik A n t i k ç a ğ ’ı seçti.. Bu a n l a y ış a g ö r e şairin artık a m a c ı e s in ve h a y k ı r ı ş la r d e ğ ild ir ; d ış a d ö n ü k b ir y ara tıcı o la r a k o, “tü m y e tile r in i k u s u r s u z k u l la n m a y ı b ile c e k " ve bu sa y e d e de “c ü r e tli ve sa b ır la iş le n m iş im g e le r le " düşlerini o r t a y a k o y a c a k t ı r ( M a l l a r m é , l ’Art, 1865). Ç ü n k ü yazı y a z m a k kendi d ış ı n d a bir a m a c ı o l m a y a n b ir e d im d ir; şiir de kapalı bir n e s n e , b ir biblo, e ş s iz b ir usta lığ ın ü r ü n ü d ü r ; d e ğ iş m e z biçim li şiirlerin (so n e) ve b ü y ü k s ö y le n c e le r in e n b a s m a k a lı p b iç im d e ku lla n ılm a sı ( L e c o n t e d e L isle) b u a n l a y ış ta n k a y n a k l a n m ı ş t ı r .
“S a n a t için s a n a t” a n la y ış ın ın , n e s n e ile iste n c i, iç erik ile f orm u ayıran bu estetikleştirici ve f ig ü ra tif y o r u m u b u g ü n d e g e çerli o lm a k la birlikte, iki b ü y ü k s a n a t ak ım ı k a r ş ıs ın d a g e r il e m e k z o r u n d a kaldı. B u n la r d a n birin cisi, g üze l ile yararlı, sa n a t ile bilgi, kültürlü s e çk in ler ile y ığ ın la r a r a s ın d a ilintiler y a r a ta r a k “sa n a t n e s n e s i" ile “sa n a y i n e s n e s i” a r a s ın d a k i k o p u ş a k a r ş ı ç ık a n akım dır. S an atlard an ve z a n a a tla rd a n (Arts and C r a f ts) çiz im e , sa nayi es tetiğ in d en B a u h a u s ’a kadar, m o d e rn k e n t le r im i z d e o ld u ğ u gibi s a n a y in in ürettiği n e s n e le r d e d e sa n a t ile y a ş a m ı b ir le ş tirm e k söz k o n u s u y d u artık. S a n a t bu y o ld a n genel m ü b a d e le sis tem inin içine d o ğ r u d a n d o ğ ru y a girdi; estetik artı-değer, nic ele n d irilc b ilir h ale geldi. A rtık sanatı, p iy a s a d a n a y ı rm a k o la n a k s ız d ı. A lg ısa l ve
t o p lu m s a l m e k a n ım ız d a k i b iç im s e l ve resim sel k u ru c u öğe, s a n a t ç ın ı n e lin d e n kaçtı a m a z a n a a tk a r ın ve h atta işç in in değil; bu a y r ıc a lı k artık, t a s a r ım c ın ın , yani r e k la m c ı n ın , r e n k u z m a n ın ı n , ç i z i m d a n ı ş m a n ı n ı n , şe h irc in in e l i n e geçti. İkinci a k ım ise, 19. y y ’d a b e n i m s e n m i ş b a ş lıc a te m e l ilk ele ri yıktı. S o y u t sa n a tl a fi g ü r ü b o z d u , g e r ç e k ü s tü c ü s a n a t l a k o n u y u b a ş k a l a ş ı m a uğrattı, p o p art'la n e s n e le ri p a r ç a la d ı, k i n e t i k s a n a ll a ışığı ay rıştırd ı, si y a s a l s a n a tla d a to p lu m s a l a n l a m l a r ı e le ştirid e n g eç irdi. B u n a k o ş u t o la ra k ç a ğ d a ş ö n c ü sa n a tç ıla r, y e m m a d d e le r, yeni g ere çle r, y e n i fırç a la r aradı; k a v r a m , s a p ta m a , j e s t ve sa n a tç ın ın k endi b e d e n i bile bu tür re sim araçları oldu. Bu d u ru m , sa nat sö z c ü ğ ü n ü n a n l a m ı n d a b ü y ü k d e ğ i ş ik li k le re yol açtı: d u y g u l a n ı m (affe ctio n ) v e istek, d u y g u n u n ve a n la tım ın yerini aldı, o lu m s u z la n a n y a d a ö te s in e g e ç ile n to p lu m s a l h a y a lg ü c ü ü rünü, esini k ap lad ı. D o ğ a d a n b a ş k a b ir şey o la n sa nat, g ü n ü m ü z d e ç o ğ u n l u k la , k ü ltü r ü n karşılı, tersi o larak, “k a r ş ı k ü l tü r " ( A n t i c u l t u r e ) o la ra k k a r ş ı m ı z a ç ı k tı. 1 !>
G e r ç e k ç i b ir y a k l a ş ı m l a s a n a t d alla r ın ı ve y ap ıtla rın ı, b ir u c u n d a y a l n ız c a bir y a ra rın s a ğ l a n m a s ı n a y ö n e lik ürünler, öteki u c u n d a d a y a l n ız c a es tetik h a z y a d a g ü z e lli k u y a n d ı r m a y a y ö n e l ik ü rü n le r b u lu n a n bir sü r e k lilik çizgis i iç in d e ele a lm a k u y g u n g ö r ü n ü y o r. H e m e n b ü tü n sa n at dalları b u iki uç arasında, b u iki öz e llik te n al dıkla rı p a y a g ö r e b ir y e re o tu r m a k ta la r . B ö y l e c e bu iki y ö n e lim , ay n ı s a n a t y a p ı t ı n d a k a r ş ı m ı z a ç ı k a b il m e k t e . Ö r n e k s e , iç in d e y e m e k y e n m e s i için y a p ı lm ış b ir ç ö m l e k y a d a y e r e se rilm e k ü z e r e d o k u n m u ş b ir halı g ü z e l b ir s a n a t yapıtı o l m a ö z e lliğ in i de içerebilir. D o ğ a d a k i güze l k o k u la rd a n e s in le n erek y a p a y b iç im d e ü retilen “p a r f ü m l e r ' d e k o k u sa n ay ii ile estetiğin işbirliği so n u c u o lu ş tu ru la b ilirle r . B u iki y ö n e l im in içiçe o lm a s ın ı n belki d e en iyi ö r n e ğ i m im arlık tır. M i m a r l ı k t a a m a ç o la ra k n e r e d e y s e tü m ü y l e bazı g e r e k s in m e le r i k a r ş ıl a m a k için o r ta y a k o n an ü rü n aynı z a m a n d a , bazı b iç im le r, oran la r, b i ç e m l e r y o lu y la b ir sa nat yapıtı h a lin e g e lebilir; bir kilisede, b ir c a m id e , bir k o n u tta işlevsel ve e s tetik ö ğ e l e r bir a r a d a b u lu n a b ilirle r. B u b a ğ l a m d a z a n a a t (tekhne). s a n a tın y a l n ı z c a bir b ö l ü m ü n ü k a r ş ıl a m a k ta d ır. E n g e n i ş a n l a m ı y l a sa n a t, belli b ir k o n u d a belli bir y e t k in liğ e e r iş ilm iş
ol-(1) O .R evault D ’A llonnes, La Création Artistique et Les Prom esses de la Li berté, Ed. K lincksieck, Paris, 1973, s. 261 vd.
mayı içerir; y e m e k pişirm e , ç o e u k y e tiştirm e , d e v l e t y ö n e t m e s a natları bu a n la m la ilintilidir. B ir şeyi kendi iç y a s a la rı n a g ö re ö z g ü r c e b iç im le n d ir m e yetisi olarak sa nattan d a bütü n g üze l sanatları an lıy o r u z . A y rı c a insa nın, yarattığı y a p ıtla rla ken d isin i y ü c e lte n ve ö lü m s ü z le ş tir e n yaratıcı y eten e ğ i de s a n a tla iç içedir. Bu b a ğ la m da, sa nal sorunu ve sa n atç ın ın y ar a tm a la rı ü ze rin e felsefe ta rih in d e ço k çeşitli a ç ık l a m a l a r y a p ı lm ış tır , b u n la r a ra s ın d a ; s a natın bir ö y k ü n m e , bir y a n s ıla m a ( m im e s is ) o ld u ğ u k u ram ını ( P l a t o n , A r i s to te le s ) ; sa natın bir f an te zid e n k a y n a k la n d ığ ın ı s a v u n an ro m a n t ik filozofların k u ra m ın ı ( V i c t o r C o u s i n , B e n j a m i n C o n s t a n t ) ; sa natın oy u n tü rü n d e n bir b iç im le n d ir m e atılım ı o l d u ğ u n u ö n e süren kuram ı ( S c h ille r, H u i z i n g a ) ; sanalı , s i m g e le ş t iri lm iş bir y a r a t m a atılım ı o la r a k a n la y a n f o rm a lis t a lm a n id e a li z m i n in k u ram ını ( K a n t , S c h e l l i n g , H eg e l); sa natı insanı, t o p lu m u ve d o ğayı y an s ıta n bir e t k in lik o la ra k g ö re n m a rk sist (top- lu m c u - g e r ç e k ç i) sa nat k u r a m ın ı ( L u k â c s , B r e c h t , A d o r n o , P l e k - h a n o v ) ve b u n a e k o la ra k d a çeşitli ç a ğ d a ş sa n a t k u r a m l a r ın ı ( K l e e , G o o d m a n , H e i d e g g e r , C a s s i r e r ) sayabiliriz.
S a n a t la r ve sa n a t yapıtları ç o k farklı b iç im le rd e sı n ı f la n d ır m a la ra tabi tu tu l m u ş la r d ı r; ö r n e ğ in bir s ı n ı f la n d ır m a b i ç im i, sa n a t nesnele rini içinde b u lu n d u k la r ı o rta m la r a g ö r e (za- m a n sal, m e k a n sa l ve h e m m e k a n s a l h e m z a m a n sa l o la ra k ) ay ırm a k ta d ır . B u a y ı rı m a g ö r e te m e ld e se yirlik ya d a g ö z için ola n “g ö r s e l sa n a tla r ” , resim , heykel, m im a r lık gibi sanatlardır. Z a m a n sal y a d a k u la k için “iş its e l s a n a tla r ”da şiir, m ü z i k v e sö z s a natların ı kapsar. Ü rü n leri h em m e k a n , h e m d e z a m a n iç in d e y e r alan s a n a tla r da tiyatro, d a n s ve o p era d ır. B u n l a r a r a s ın d a sin e m a sanatı b ü tü n sa natları b ir le ştir e n b ir s a n a t o la ra k anlaşılır. S a natları sın ıfla n d ırm a n ın g e le n e k s e l bir biçim i de, g e n e bir s ü reklilik için de, y az ın sanatları (şiir, ö y k ü , r o m an ), g ö rsel sa n allar (resim , heykel), sa h n e sanatları (tiyatro, dans, bale, opera, pan- d o m im ), m ü z ik ve m im a r lık o l m a k ü z e re yap ılan sıralam a d ır. A m a b ö y le bir sıra la m a y a d a ta m ve e k s ik siz g ö z ü y l e ba- k ılm a m a lıd ır. B irç o k sa n al türü, bu sınıfla rın bird en fazla olan ö ğ e le rin i iç ereb ilir y a d a b u n la rın d ış ı n d a kalan bir öze llik ta şıy abilir. Bu b a k ı m d a n sanatları s ı n ı f la n d ır m a n ı n p e k ç o k ve ç e şitli ta rz la r ıy l a k a r ş ı l a ş m a k o la s ıd ır . Ö r n e k s e o p e r a , h e m y a z ın ,
h e m ıtıüzik, h e m d e tiya tro gibi farklı d a lla r ait ö ğ e l e r iç erebilir ya d a ö r n e ğ in ciltçilik , çiç e k ç ilik , c a m c ılık (vitrail) y a da b e b e k vc m a n k e n y a p ım ı gibi u ğ r a ş la r tü r ü n d e ç o k öze l sa n a t b iç im le ri o l a bilir. Ö t e y a n d a n , ç a ğ ım ı z ı s i m g e l e y e n ve y ü z y ı l ı m ı z d a g e lişe n si n e m a sanatı, ö n c e k i s a n a t d a l la r ın d a n b ir ç o k ö ğ e içerdiği halde, baş lı b a ş ı n a bir s a n a t dalı s a y ılm a k ta d ı r . Y in e bu c ü m l e d e r o l m a k ü z e re artistik b u z p aten i ve la ser ışın la r ıy la y a p ı la n süs- le m c - b e z e m e l e r d e g e l e c e ğ in b a ğ ı m s ız bir sa nat dalı o l m a y a aday g ö r ü n m e k t e d ir le r . Ö z e llik le b ilg i s a y a r katılım lı sanatsal g ö r ü n tü le r g e r ç e k l e g e r ç e k ü s tü ar a sın d a k i k o p u k lu ğ u g id e rm e k te , d ü ş le m le rim iz i g e r ç e k le ş tir m e k te d ir le r . B i lg is a y a r la g erç e k le ştir ile n a n i m a s y o n te knikle ri ile n e r e d e y s e d ü şle re g e r ç e k lik k a z a n d ır ılm a k ta d ır. B u a ra d a h o lo g r a fiy i d e 21. y y ’ın bir sanatı o l a ra k d ü ş ü n e b ilir iz .
b- Sanat Felsefesi, Estetik, Sanat
Eleştirisi ve Sanat Tarihi
“H e w h o d e s p ise s p a in tin g lo v e s n e ith e r p h ilo s o p h y n o r n a tu re L e o n a rd o d a Vinci, N o te b o o k s
S a n a t felsefesi, sanatın, sa natsa l y a ra tm a l a r ın ve beğ e n ile rin öz ü ve a n la m ın ı k o n u o la ra k ele alan bir felse fe dalıd ır. S a n a t fel sefesinin “e s te tik " ten ayrıldığı n o k ta y a g elin ce ; sa n a t felsefesi, e s te tik dışın d ak i etk e n le ri ve b a ğ l a m l a r ı ( dinsel, ah lak sa l, t o p lu m s a l) d a g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r d u ğ u n d a n e s te tik te n d a h a geniş, a m a ö te y a n d a n d o ğ a d a k i güzeli d eğ il de, y a l n ız c a sa n at yapısı g ü zeli konü o la ra k a ld ığ ın d a n o n d a n d a h a dardır. D u y u m b ili m i y a d a d u y u lu r alg ıla r öğretisi a n l a m ı n a g elen “e s te tik ” , K a n t ’d a “ tra n s se n d e ııta l e s te tik ” ba ş lığ ı a l tın d a g e ç e r ve d u y a r lı ğ ın (S in n lich k e it) a prio ri ilkelerinin bilim idir. B a u m g a r t e n ’ın “d u y u s a lın y e tk in liğ i” ö ğ r e tisin i ge liştird iğ i “A e s th e tic a ” (1750) adlı y a p ı lın d a n bu y a n a estetik, g ü ze li ara ştıran b ir b ilim dalı o la ra k , “ G ü zelin b ilim i” o l a r a k an la şılm ıştır. E s te tik y a l n ı z c a s a n a tta k i güzeli, d o la y ıs ıy l a y a ln ız sanat felsefesini değil, d o ğ a d a k i güzeli d e k apsar; bu b a k ı m d a n sa n at felsefesi, es tetiğ in an c a k bir b ö lü m ü d ü r; estetiğin öteki b ö lü m leri ise, sa nat sosyolojisi, sanat p s i kolojisi gibi disiplinle rdir. Ö te y a n d a n y aln ız g üze l nesneyi değil, a ynı z a m a n d a g ü z e lin ö z n e l ve tin s e l y a ş a n ış ı n ı ve y a ra tılış ın ı d a içine alır. G e r ç e k te n de güzel ve sanal, P l a t o n ’d a n beri felsefi d ü şü n c e n in k o n u s u o lm u ş tu r. A m a ilkin a y d ı n l a n m a f iloz ofu B a u m g a r t e n ’d an bu y a n a estetik , felsefenin ayrı b ir dalı o la ra k
g e l iş m i ş tir , ü s t e l i ğ i g e l i ş t i r e n l e r ise K a n t , H e g e l ve ro m a n tik fi l o z o fl a r o l m u ş t u r / 0
S a n a lın y a p ıs ın ı, farklı k ü ltü r alanları içindeki yerini, insan a ç ıs ı n d a n işlev in i ve a n la m ın ı a ra ştıra n ve fe lse fe n in b ir dalı ola n sa n a t felsefesi, bir bilgi dalı o la ra k tarihsel gelişim i içinde z a m a n z a m a n e s te tik ile eş a n la m lı d a tu tu lm u ştu r . G ü z e lin ve g ü z e l sa n a t la r ın d o ğ a s ın ı, y a p ı s ın ı, işleyişini in c e le y e n e s te t ik te n ayrı t u tulan sa n a t felsefesi, belirli sa n a t yapıtlarını ç ö z ü m le y e n ve ta rih sel k o şu lları iç inde d e ğ e r le n d ir e n “sa n ııt eleştirisi"r\dcr\ de farklıdır. S a n a t y a p ıtla rın ın a n l a m ı n ın her türlü p sik o lo jik , s o s y o lo ji k y a d a tarihsel ö ğ e d e n b a ğ ı m s ız o la ra k ele alın m a sı, sa nat fe lse f e sin in sınırlarını belirler. S anatın, g e r ç e k lik ve h a k ik a t ile ilişkisini ve bu ilişki iç in d e sa n a t y a p ıtla rın ın g e r ç e k liğ i ve h a kika ti ne ö lç ü d e te m sil elliği ve y a n sıttığı, sa nal y a p ıtın ın içeriği gibi s o r u n la r sa n a t felse fesin in temel k o n u la rım olu ştu ru r. S a n a t fe lse f e sin in k a p s a m ı n a giren so ru n ların bir b ö lü m ü etiğin s o r u n la r ıy la d a k o ş u tl u k g ö ste re b ilir, dahası ö rtü şeb ilir. S a n a t ile a h l a k a r a s ın d a k i ilişkile r d a h a ço k y az ın sa l y a p ı tla r d a o rta y a çıkar. Y a z ın s a l bir y a p ı tta ah lak sa l s o r u n la r ve d u r u m l a r ele alı n a b ilir ve öteki sa n a t d a l la r ın d a o ld u ğ u gib i bu y a p ıtla rın ahlaksal y a d a p s ik o lo jik etkileri olabilir. Bu tür b ir sa nat yapıtı ü re tm e n in ah lak sa l o la ra k te m e lle n d irilm c s i, etiğ in k a p s a m ı n a girer. O y sa, s a n a t felsefesi aç ısın d a n , bir s a n a t y a p ı tın ın ah lak sa l y a d a p s i k o lo ji k iç eriğ in in sanatsal d e ğ e r in e u y g u n o lu p o lm a d ığ ı ta r tı ş ı l a b i l i r . V a l e r y ’nin de dediği gibi, “A h la k a h iz m e t k a y g ıs ı s a n a ta z a r a r ve rir"
S a n a t y a p ı tla rın ı n t a n ım la n m a s ı, y o r u m l a n m a s ı ve d e ğ e rle n d ir ilm e si gibi g ö re v le ri b u lu n a n “s a n a t e le ş tir is i” y a p ı tla rın ö n c e d e n b e n i m s e n m i ş estetik d e ğ e r ö lç ü tle rin e g ö re d e ğ e r le n d ir ilm e s in i iç e r d iğ in d e n es tetik k u r a m ı n ın bir u y g u la m a alanı o la ra k gö rü leb ilir. S a n a t eleştirisi etkinlikleri d a h a ç o k g a ze te ve dergi ya z ıla rı ile k ita p ya y ın la rı b iç im in d e o r ta y a çıkar, a m a b u n la rd a n d a h a ö rtük biç im le ri de vardır. Ö rn e k s e , k o ru n a c a k s a n a tç ıla rı n s e ç ilm e s i, y a p ı tla r ın ı n öze l ve k a m u y a ait k o l e k s i y o n l a r d a to p la n m a s ı, h a t ta ç a lış m a la r ın ın o n a r ım ve k o
I - Doıninique Jameux, Sanat ve Estetik, M Ü G SFY , İstanbul, 1990, s. 28 vd.
r u n m a sı, baz en d e y o k e d ilm e s i, do la y lı y o ld a n sa n a t eleştirisi k a p s a m ı n a g irm e k le d ir. “S a n a l e le ş tir is i” ( critiq u e d ’arl), felsefi temelli estetik ö lç ü tle re d a y a n a n katı m antıkçı d e ğ e r le n d ir m e l e r d e n . sa n a t y a p ıtın ın e l e ş t i r m e n d e u y a n d ırd ığ ı d u y gula rı a l ım la y ıc ıy a ile tm e yi a m a ç la y a n öznel y o r u m la ra d eğin ç e şitli y a k la ş ım la r ı d ile g e tire b ilir. Bu b a k ı m d a n s a n a t e le ştirisin in sa n a l felsefesiyle yakın, bir ilişki iç in d e o l d u ğ u n u biliyoruz. Y in e b iliy o ru z ki u zu n z a m a n sa n a tç ıla rın y a ş a m ö y k ü le r i y le sınırlı k a l m ış o la n “s a n a t ta r ih i” , y ö n te m s e l te m elleri, 18. y y ’daki a r keo lo jik kazı ve b u lu n tu la rd a n so n ra o rta y a ç ık a n yeni bir bilim dalı kim liği k a z a n m ış tır. 19. y y ’d a ö n e sü r ü le n ve eleştirel d ü ş ü n c e n in e v r im iy le p e k iş e n m ü z e v e k ü ltü r kalıtı k a v r a m la rı, sa n at yapıtını, kültürel, tarihsel ve dilsel d e ğ e r d ü z e y in e y ü k se ltm iştir. B u n u n l a birlikte, “s a n a t e le ş tir is i” , h e r z a m a n aynı ni teliği ta ş ım a y a n bir y a z ın u ğ raşı o la ra k g ö r ü l m e k t e d i r . Bu e l e ş tiri, d a r a n la m d a , bir d e ğ e r y a r g ıs ı d ır ve bu y a r g ın ı n , a n la y ış s ız lık y a d a ç ı k a r g ö z e t m e y ü z ü n d e n ne ö l ç ü d e y o z l a ş t ır ı lm ış o ld u ğ u n u d a u n u tm a m a k gere kir. “S a lo n ” g a z e t e c i l i ğ i n d e n d e v r a lın m ış o la n bu d a r g ö r ü ş ü n k a r ş ıs ın a , b u g ü n b ü t ü n s e l b ir eleştiri fikrini ç ı k a r m a k d a h a d o ğ ru ola ca ktır. İtalyan k ü ltü r g e l e n e ğ in e y a k ın olan bu an lay ış ın g ö r e v i, felsefi, es tetik y a d a ta rih sel ö z e llik ta şıy a n sa natsal bilg in in çeşitli d ö n e m le r in i ö z ü m l e m e k t i r / 1’
Y u n a n - R o m a A n lik ç a ğ ı o la ra k a d la n d ırıla n d ö n e m d e sanat, in s a n a ö z g ü d ü r ve bu a ç ıda n da, y u n a n felsefesi, sanatı ev re n sel bir k u r a m içine y e r le ş tir m e k için ele ştirin in ilk ilke le rini ö n e s ü r m ü ş ve b ir te m e l l e n d i r m e ç a b a s ı n a g ir işm iştir. K s e n o k r a t e s ’in resim ve heykel üze rine in c e le m e le rin d e (İÖ 3. yy.) g ö r ü ld ü ğ ü gibi bu k o n u y a y a k l a ş ı m , b a ş l a n g ı ç t a t e k n ik b ir ö z e lli k ta ş ım a k ta y d ı . S a n a t kişiliği k o n u s u n d a k i ç o k yeni b ir a ç ık la m a d a n b a ş k a y az ar, sa natların tarihini kendi ç a ğ ın d a elde edilen y e tk in liğ e y ö n e le n uzun bir ile rlem e o la ra k g ö r m e k t e y d i. T e m e li b a k ı m ın d a n be- tim le y ic i o la n bu e le ş t iri n in k a r şıs ın a , P l a t o n ve A r i s t o t e l e s , fel sefi bir a ç ık la m a ç ık ard ıla r. P l a t o n , ilk k e z 19. y y ’a değin e g e m e n o la c a k bir d ü ş ü n c e y e , yani “b e n z e r lik ” ( a n a lo g o n ) d ü ş ü n c e s in e
1- Tahsin Y ü cel, Eleştirinin A B C ’si, Sim avi Yay., İstanbul, 1991, s. 41 vd.; Jean C. Filloux, Eleştiri Kuramları, G elişim Yay., İstanbul, 1975, s. 39 vd.
d a y a n a n b ir yargı fikrini o r t a y a attı. G e r ç e k te n de P l a t o n , ide a l l e ş t i r m e n i n ulaştığı ta n r ı s a ll ığ ın , y ü c e liğ i n ifadesi o la n “k e n d in d e g ü z e llik " k a v r a m ın ı a ç ı k l a m a k t a titizlik g ö s te r m e s i n e k a r şın , s a n a t ç ı n ı n y a p t ığ ı işin ta k litt e n ( m i m e s i s ) b a ş k a b ir şey o l m a d ı ğ ı n ı ö n e sürdü. A r i s t o t e l e s ’e gelince , o d a P o e t i k a ’sın da, sa n a ts a l etkinliği, u ssa l aç ıd a n in celedi v e d ü n y a n ın d o ğ a l düzeni ile s a n a t y a p ıtın ın , h e m o ra n la rı h e m de birliği b a k ı m ın d a n bir k u ra la u y m a s ı z o r u n lu l u ğ u a r a s ın d a k i bağıntı ü z e r in d e d u rd u . A r i s t o t e l e s b ö y le c e , A n tik ç a ğ s a n a t g ö r ü ş ü n ü n ağır b a s a n y a n l a r ın d a n biri o la n b ir k u r a ll a r to p l u l u ğ u n u d iz g e le ş tir m i ş oldu.
B a tı O r t a ç a ğ ’ın d a s a n a t eleştirisi ise id e o lo jik bir ö z e lli k ta ş ım a k t a y d ı . B ö y l e c e , sa n a tç ın ın y o r u m u n d a k i nite lik ten çok, d in sel d o g m a b ilg isin e ve ik o n o g r a f is i n e g ö ste rile n s a y g ıy a ö n e m v e r iliy o r d u . E n ateşli d ü ş ü n c e l e r i n ö n e s ü r ü lm e s in e yol a ç m a s ın a k a r ş ı n i k o n o g r a f i , s im g e s e l iş l e v in i n d ış ı n d a , h e r ş e y d e n ö n c e be- tim le y i c i bir bilim o la ra k kaldı. Ö rn e k s e , V i n c e n t d e B e a u v a r i s 'i n 13. y y ' d a o r t a y a ç ık a rd ığ ı “L e G r a n d M iro ir" adlı y a p ıtıd ır . R e n a i s s a n c e d ö n e m in d e ise, İtalyan " q u a ttr o c e n to " su (14. yy.) sı r a s ın d a , y e n i p la t o n c u lu ğ u n c a n la n m a s ı , sa natların, A n t i k ç a ğ ’dan ö d ü n ç a lın a n bir ü s lu b u n u n a r a ş tır ılm a s ın a d a y a n a n y e n i b ir ta n ı m l a n m a s ı n a y o l a ç m ış tır . M i m a r L .B . A l b e r t i , “A r c h ite ttu r a ” adlı i n c e le m e s in d e (1537), S e r l i o ve d a h a sonra d a “R e g o la d e lli c in q u e o r d in i d ’a rc h ite ttu ra " ( M i m a r l ı ğ ı n B e ş D ü z e n i n i n K u ra lla rı) (1 5 6 2 ) adlı y a p ı t ı n d a V i g n o l a , m u tl a k b ir b a ş v u ru k a y n a ğ ı o l m u ş l a r ve y u n a n - r o m a d ü ş ü n c e s i n i n so n a ş a m a s ı o la n V it- r i v i u s ’ u y o r u m la m ış la r d ı r . A m a bu a ç ık la m a la r , b ir ö ğ r e ti n in o r t a y a k o n u l m a s ı n a k a t k ıd a b u l u n m a k t a n ç o k bu y a z a rla rın kişisel t e r c ih le rin i y a n s ıtm a k ta y d ı . 1550 y ılı n d a “Vite d e ’p iü e c c e lle n ti a re h ite tti, sc u lto ri, p itto r i” (En B ü y ü k M im a r , H e y k e lc i ve R e s s a m l a r ı n Y a ş a m ı ) adlı yap ıtı y a y ı m l a y a n r e s s a m V a s a r i ile, sanat y a p ı t l a r ı n ı n in c e l e n m e s i n d e n ço k , s a n a tç ıla rın y a ş a m ö y k ü le r i n e d a y a n a n ta rih se l e l e ş tirin in b ir ilk b iç im i o r ta y a ç ı k m ış o ld u . V a s a r i a y rıc a, ilk e lle rd e n ç a ğ d a ş b iç im in y e tk in liğ i n e d eğ in , sanatsal y a r a tış ın e v r i m i n d e y e r a la n t e k n i k ve kü ltü re l g e l iş m e y i d e a ç ık l a m a y a ç a l ı ş m ı ş t ı r . 1593 y ı l ı n d a C e s a r e R i p a ’nın y a y ı m l a m ı ş o l d u ğ u “I c o n o lo g ia " sın d a ö r n e k le n d iğ i gibi, K arşı R e f o r m , T re n to K o n s i l i ’n d e b elirlen e n ve ik o n o g r a f iy e y e n id e n verilen ö n e m le
so m u t hale gelen katı din sel id e o lo jin in e t k is in d e kalan sa natsal üretim i k ö k le ş tir m iş v e s a n a t a b ir iv m e k a z a n d ı r m ı ş tır ; y in e de O r t a ç a ğ ’d a sa n a t eleştirisi ç e şit lilik t e n u za k k a lm ış , tek y ö n lü ve katı o lm u ş tu r; h e r şe y e d in s e l d o g m a l a r a ç ıs ı n d a n b a k ıld ığ ı için de konu ve ifade z e n g in liğ in e pek r astlanm a z. S anatsal y a r a tıd a “ o to n o m i” değil, “m o n o to n i” e g e m e n d ir.
B ü y ü k y ü zy ıl o la ra k b ilin e n 17. y y . ’d a “K a r şı R e fo r m ”dan k a y n a k la n a n v e am ac ı h e r tü rlü s a n a t ç a lış m a s ı n ın u y m a s ı g e re k e n y asaları s a p ta m a k o la n k u r u m la r , yani a k a d e m ile r gelişti. B u d ö n e m iç in A n tik ç a ğ ve R a f a e l l o iki te m e l ö rn ek ti; e l e ş tirm e n le rin b ir ç o ğ u d a b u g ö rü ş ü n sınırla rı iç in d e kaldı. “B ü y ü k b e ğ e n i” d iy e a d la n d ır ıla n bu a n layışın ü n lü te m silcile ri İtalyan B e llo r i, “V ite d e p itto ri, s c u lto r i e d a rc h ite tti m o d e r n i” (M o d e r n R e s s a m , H e y k e lc i ve M i m a r l a r ı n Y a ş a m ı) (1672) ve P o u s s i n ’e h a y r a n lık d u y a n ve 1676’da ‘‘P rin c ip e s d e l ’a rc h ite c tu re , d e la sc u lp tu re , de la p e in tu r e e t d e s a rts q u i en d é p e n d e n t" ı (M im a rl ığ ın , H e y k e lin , R e s m in ve O n la r a Bağlı S a n a tla rın İlkeleri) y a y ı m la y a n fra n sız F e l i b i e n ’dir. S an atçın ın m u tl a k ö devi, b e n z e r lik ve g ü ze lliğ e, yani estetik y a s a la ra ve y in e “e s k il e r ’"'m öğ re tisin d e belirtildiği gibi o ranlara, yani m a te m a tik y a s a la r a u y m a k tı. A k a d e m i ’nin d i k ta törce g ü c ü , L e B r u n ö lü n c e (1690) o rta d a n kalktı v e yerini, r e n gin ö n em i ü z e r in d e duran, R u b e n s ’i sa v u n a n “m o d e r n " le re b ı raktı. R o g e r d e P iles, “D ia lo g u e s u r le c o lo ris”d e ( R e n k S anatı Ü z e ri n e K o n u ş m a ) (1672), d u y d u ğ u h e l e c a n a ve d u y a r lı ğ ın a g ö r e d e ğ e rle n d ird iğ i resm e, yeni b ir g ö z le baktı v e k lasisizm i s a v u n a n l a r ın d ü ş ü n s e l k a tılığ ın ın ö t e s in e geçti.
A y d ı n l a n m a ç a ğ m a g e lin c e , b u g ü n k abul e d ildiği haliyle sa nat ele ştirisin in k a y n a ğ ı, 18. y y ’d a sü rekli “S a lo n " \a n n o r ta y a ç ı k m ası o la ra k gösterilm iştir. A m a bu k o n u d a d a h a b elirleyici olan, hiç k u ş k u s u z , h em e k o n o m i k h e m de to p lu m sa l b a k ı m d a n e v r im g ö ste re n b ir to p lu m u n m e y v e s i o la n felsefi d ü ş ü n c e n in c a n la nm asıdır. B u b a ğ l a m d a en y a y g ı n ola n ve h e m e d e b iy a t, h e m ta r tış m a, h e m de ders v e r m e ö z e llik le r i ta şıy a n “e le ş tir i”, bu d a h a ç o k “ö z n e l e le ş tir i” d iye n itelenir-, 1747'den b a ş la y a ra k P a r i s ’de yıllık o la ra k d ü z e n le n e n “5 a / o « ” larla ilişkiliydi v e eleştiri y a zıların ın y a y ı m l a n m a s ı y l a k e n d in i g ö ste rdi. B u y a z ıla rın am ac ı, o kurları a y d ın la tm a k , s e ç im le r in e ya r d ım c ı o l m a k ve y a r g ıla r ın a
yol g ö s t e rm e k t i . B u a l a n ın en b aşarılı k iş ile rin d e n biri olan Di- d e r o t ’nu n b e t im le m e le r in d e k i ve sa n at e le ştirile rin d e k i ustalık, 19. yy. sa n a t g a z e t e c iliğ in i de etk ile m iştir. D i d e r o t ayrıca, sa nat y a p ı t l a r ı n d a a h l a k s a l b ir d e ğ e r de ara m ıştır. B u n d a n ö türü de. e r d e m i se v im li, k ö tü lü ğ ü iğrenç g ö s te rm e y i b e c e re n ressam G r e u z e ’ü g ö k l e r e ç ı k a r m ış t ır . B u n a p ara lel o la ra k , P o m p e i ve H e r c u l a n u m ’d aki a r k e o lo jik k a z ıla r so n u c u o r ta y a çık arıla n b u lu n tu la r a h a y r a n k a la n a l m a n M e n g s ve V V in c k e lm a n n , y unan- r o m a s a n a t ı n a y e n i b ir y o r u m u n ış ığ ıy la y a k l a ş m a y ı d e n e d ile r. “G e sc h ic h te d e r K u n s t d e s A lt e r t um f ( A n tik S an atın Tarihi) (1764) adlı y a p ı t ı n d a W i n c k e l m a n n . farklı tarihsel d ö n e m le r in ta nıklığını y a p a n e s te t ik k a t e g o r ile r e d e n k d ü şe n ü s lu p l a r fikrini o r t a y a atm ıştır. Ö le y a n d a n A rk e o lo ji bilim i, k o lle k s iy o n l a r ın ve h a r a b e le r in m e ra k lıla r ı ola n s a n a ts e v e rle ri n hoşç a v ak it g eç ir m e le r in i s a ğ la y a n “tu r iz m in " g e l i ş m e s i n e de k a t k ıd a b u l u n m u ş ve bu s a n a ts e v e r le re bir y a r g ıy a v a r m a la r ın d a ve b e ğ e n i l e r i n d e y a r d ım c ı o la c a k bir k ü ltü r d a ğ a r c ığ ı s a ğ lam ıştır. 18.yy’ın felsefi d ü ş ü n c e s i , g e l e n e k s e l e le ştirin in te m eli o la n a k a d e m i k g ü z e l t a n ım ın a son vere n “K ritik d e r U rte ilsk ra ft" (Yar- g ı g ü c ü n ü n E le ş tir is i) (1790) adlı y a p ı tıy la K a n t ’ın es tetik d ü n y a s ı n d a b e n l iğ in i b u l m u ş ve yeni bir aç ılım k a z a n m ış tır . K a n t ’a g ö r e G ü z e l, d o g m a t i k b ir f orm ül o lm a d ığ ı gib i b ir reç ele de d e ğildir; a m a sa ltık b ir y a r g ın ın n es n esid ir: “K a v ra m a d a ya n m a d a n e v r e n s e l o la r a k h o şa g id e n ş e y g ü z e ld ir ”
B ilin d iğ i gibi 19. yy. ö n c e s i n d e B a t ı ’d a s a n a t eleştirisi ç o ğ u .k e z sa natın ah lak sa l a m a ç la r ı ve y ü c e idealleri (g e rç e k lik , güzellik) üz e r in e k a b a g e n e lle m e le r le y etin iy o r, h e r y a p ıtın titizlikle y a k ın d a n in c e le n m e s in i ö n g ö r m ü y o r d u . 19. y y ’d a ise b ü y ü y e n orta sı n ıfa se sle n e n ve o n u n l a b irlik le g e lişe n s a n a t p az arın ı b e s le y e c e k ticari sa n at g alerile ri o r t a y a çıktı; b u n a p ara lel bir g e l iş m e olan y ü k s e k tirajlı g a z e t e l e r de sa n at ele ştirisin in bu kitlele re u la şa b ilm e s in i sa ğ lad ı. B ö y l c c e tü r e y e n a l ıc ı la r için b e ğ e n i o l u ş t u r m a g ö re v in i ü stle n e n s a n a t e le ştirm e n le ri dik k a tle rin i belirli s a n a t ç ıl a r v e y ap ıtla rı ü z e r in d e y o ğ u n l a ş t ı r a r a k b u n la rın göreli ü s tü n lü k ve d e ğ e r le rin i b e l ir le m e ç a b a s ı n a giriştiler. Ö te y a n d a n sa n a t ta rihçileri ile s a n a t eleştirisi a r a s ın d a g ö r ü l e n b ir ayrılık da ilk k e z bu y ü z y ı l d a su y ü z ü n e çıktı. S a n a t ta rih in in ilk bilim se l te
