SKRIPSI
AGU N G BUDI SUSETIO
PERTANGGUNGJAWABAN PENERIMA KREDIT MODAL KERJA
DENGAN JAMINAN SECARA FIDUSIA
Studi Kasus Pada
P E R T A N G G U N G J A W A B A N P E N E R I M A K R E D I T M O D A L K E R J A D E N G A N J A M I N A N S E C A R A F J D U S I A
S
tudi Kasus Pada
B a n k P e m b a n g u n a n D a e r a h J a w a T i m u r C a b a n g L a m o n g a n
SKRIPSI
DIAJUKAN UNTUK MELENGKAPI TUGAS
DAN MEMENUHI SYARAT-SYAKAT UNTUK
MENCAPAI GELAR SARJANA KUKUM
OLEH
AGUNG BUDI SUSETJO
038712508
Moerdiati Soebagyo, S.H., M.S.
F A K U L T A S H U K U M U N I V E R S I T A S A I R L A N G G A S U R A B A Y A
kupersembahkan untuk
bapak ibuku
mas mbakku
adik-adikku
dan kasihku
yang selalu
ilmu p e n g e t a h u a n s e l am a s ay a k ul ia h di F a ku l t a s Kukurn
U n i v e r s i t a s Air larjgga S u r a b a y a .
4. B ap a k Sauiorlro HurMi I'nrnonio, L’impinan B a n k P e m b a n g u n
an D a e r a h J a w a T im u r C a b a n g L a m u n g a n y an g t el ah ba
n y a k m e m b a n t u dan meiuberikan d a t a g u n a k el en g ka p an
s k r i p s i ini.
5. Y a n g k u c i n t a i Yuyun, y an g telah m e m b a n t u dan m en do -
r on g s a y a h i ng ga t e r s e l e s a i n y a s k r i p si s a y a ini.
6. T e m a n - t e m a n y a n g t el a h b a n y a k m e m b a n t u saya, y a n g ti-
d a k m u n g k i n s ay a s e bu t k a n s a t u - p e r s a t u .
S e m og a s e g a l a b a n t u an yang telah d i b e r i k a n k e p a d a
saya d a p a t m e n g g e n g g a m b e r k a h d a r i A l l a h SWT.
Surabaya, 26 D e s e m b e r 1992
A g u n g Budi S us e ti o
Di tengah masyarakat banyak tumbuh dan dikenal lembaga perkreditan baik milik
pemerintah maupun swasta yang berfungsi sebagai penyalur kredit untuk modal usaha.
Namun demikian berbagai jenis perkreditan tadi belum bisa dinikmati secara merata oleh
masyarakat yang membutuhkan. Mereka umumnya adalah rakyat kecil dengan berbagai
keterbatasannya, yaitu pendidikan relatif rendah, kehidupan sosial ekonomi yang lemah dan
sebagian besar tinggal di pelosok pedesaan.
Tanggung jawab penerima kredit modal kerja secara fidusia dengan pertimbangan,
bahwa dalam kehidupan masyarakat sekarang ini, kredit bukan hal yang asing lagi, karena
dikenal oleh masyarakat kota maupun desa. Untuk meningkatkan usahanya atau untuk
memenuhi kebutuhan hidupnya yang beraneka ragam, maka orang berusaha semaksimal
mungkin dengan menggunakan berbagai cara untuk dapat memenuhi kebutuhan itu.
Salah satu cara ditempuhnya dengan cara berutang.
Demi keamanan modal dan demi kepastian hukum bagi kreditor atau pihak bank
dalam pemberian kredit, maka diperlukan adanya jaminan. Jaminan kredit ini dapat berupa
jaminan fidusia, mengingat prosedur penjamin dengan fidusia lebih sederhana dibandingkan
dengan lembaga jaminan yang lain. Sehubungan dengan adanya jaminan yang masih dikuasai
oleh debitor untuk keperluan usaha sehari-hari, maka kreditor atau pihak bank perlu
mengadakan pengamanan terhadap barang jaminan. Di samping itu juga untuk mengetahui
D A F T A R B A C AA N
u s a h a s ar t a metnpbrluas p e m a s a r a n . ^
D en g an d e m i k i a n j e l a s b a h w a p e m e r i n t a h m e n g h e n d a k i ada-
nya suatu k e b i j a k s a u a a n d a l a m b i d a n g p e r k r e d i t a n , yailu
d e n g a n jalan p e m b e r i a n b a n t u a n kredit d e n g a n syarat-
s ya r at y an g t id ak m e m be ra t ka n . D e n ga n b a n t u a n kredit
t er se b ut d a p a t d i t i n g k a t k a n dan d i k e m b a n g k a n u s a h a go-
longan ek on om i lemah, y a n g s e c ar a lang su ng akan me ni ng -
katkan p e n g h a s i l a n k e l o m p o k m a s y a r a k a t y a n g e k o n o m i n y a
m a s i h lemah.
Di d a l a m p e m b e r i a n kredit u n t u k p e n g u s a h a g ol o ng -
an e k o n o m i lemah dan p e n g u s a h a - p e n g u s a h a kecil p ri b um i
t e r s e b u t d i p e r l u k a n a d a n y a j a m i n a n dari p i h a k p e m o h o n
kredit, j a m i n a n t e rs e b u t d i g u n a k a n u n t u k k ea ma n an modal
dan d e m i k e p a s t ia n h uk u m bagi p e m b e r i k r e di t atau p i h a k
b an k y a i tu d a l a m hal d e b i t o r atau n a s a b a h w an pr e st a si .
Di d a l a m lap a n g a n hukum k e p e r d a t a a n di I n d o n e s i a
d i k e n a l b e b e r a p a l e m ba g a j a m i n a n h u t a n g b a i k y a n g b e r si -
fat k e b e n d a a n maupuri p er or an ga n. J a m i n a n k e b e nd a an yang
d i a t u r d a l a m K it ab U n d a n g - U n d a n g H u k u m P e r d a t a a d a l a h
b e r u p a g ad a i dan hipotik. Di s a m p i n g itu j u g a d i k e n a l
lem ba ga j a m i n a n y an g t id ak d i a t u r d a l a m K i t a b U n d a n g -
b. a pa b i l a d a l a m p e r j a n j i a n k r e d i t d e b i t o r w a n pr estasi,
ti nd a ka n a p a k a h y an g d i l a k u k a n oleh p i h a k b a n k ?
2. P e n j e l a s a n Judul
D a l a m sk r i ps i s a ya y a n g b e r j u d u l " P e r t a n g g u n g -
j a w a b a n P e n e r i m a K r ed it M o d a l K e r j a D e n g a n J a m i n a n Seca-
ra Fidu s i a" ini m e m p u n y a i p en g e r ti an , b a h w a d e b i t o r yang
t el ah m e n d a p a t k a n p i n j a m a n k r e d i t m e m p u n y a i k e w a j i b a n
m e m b a y a r s e l u r u h h u t a n g n y a p a d a b a n k s e s ua i d e n g a n
j a n g k a w a k tu y a ng t el a h d i t e n t u k a n d a l a m p e r j a n j i a n . D a
lam h a l ' d e b i t o r m e n d a p a t k a n kredit d a r i b a n k d a p a t m e n g -
g u n a k a n f i d u s i a s e b ag a i j a m i n a n atas k r e di t b a n k t e r s e
but, di m a n a d e b i t o r m a s i h d a p a t m e n g u a s a i b a r a n g j a m i n
an y a n g d i p e r g u n a k a n u n t u k k e p e r l u a n u s a h a d e b i t o r
s eh a r i - h a r i . D a l a m h u bu n g a n p e r u t a n g a n y a n g s u d a h d a p a t
d it a g i h , j i k a d e b i t o r w a n p r e s t a s i d a l a m hal p e n g e m b a l i a n
kredit, m a k a k r e d i t o r atau p i h a k b a n k m e m p u n y a i hak u n
tuk m e n u n t u t p e m e n u h a n p i u t a n g n y a m e l a l u i h ar t a k e k ay a a n
d e b i t o r y a ng d i g u n a k a n s e b a g ai b e n d a jaminan.
3* A l a s a n P e mllihan Judul
Di t en ga h m a s y a r a k a t b a n y a k t u m b u h dan d i k e n a l
l e m b a g a p e r k r e d i t a n b a i k m i l i k p e m e r i n t a h m a u p u n s w a s t a
juga u nt u k menge t a h ui tindakan represif yang dilak u k a n
oleh p ih a k hunk.
Dengan p e r t im ba n g a n inilah yang men j a d i alasan
saya d al a m pemi l i h& n judul mengenai P e r t a n g gu n g j a w ab an
P en e r i m a K re di t Modal Ker.ja Dengan Ja m i n an Secara F i d u
s i a u nt u k m e n d a p a tk a n kredit d ar i bank.
4* Tujuan Penulisan Skripsi
T u j u a n p e n u li sa n skripsi ini adalah u n t u k memenu-
h i p e r s y a r a t a n kurik ul ec d a l a m m e m p e r o l e h gelar sa r j a na
hukum p a da Faku l t a s H uk u m U n i v e r s i t a s A i r l a n g ga S u r a b a
ya. D i s a m p i n g itu terkan d u n g pula tujuan lain, yaitu (a)
untuk m e n g et a h u i dan m em p e l aj ar i p el ak s an a an p e rj an ji an
kredit d en ga n m en gg u na k an lembaga ja m i n an fid us ia baik
dari segi teori maupun d al a m praktek, (b) b e ru s a h a mem-
berikan s u m b an ga n p e mi ki r an d a l a m rangka u nt uk men ja wa b
p e rm a s a l a h a n y a ng timbul sekitar p e m b e ri an kredit dengan
n e n g g u n a k a n lembaga j a m i n a n fidusia, (c) m e n a m b a h per-
be nd a ha r a a n tulisan i l m i ah d i k a l an g a n m as y ar a ka t pada
u mu m ny a dan d i k a l a n ga n m a h a si s wa pada khususnya.
5. Metodologi
a. P e nd e k a t a n Masalah
kan oJwh pihak bank d al n m I j u I d^bi t.. > t* w a n p r e s t a a i ,
L'enutup, saya ui'ink^ii pada tiab (V karena nit?rupa
kan akhir dari kuse J n rub «n jnuleri skripsi ini, sjeka Lit?ij;.
mengakhirj Imb bnb t>feb»-1 unm y<i . balaru bab ini akan £;ay>:
rumuskan k^:; impii l.an yan;* .j iyu ljwx*c« 1 11 berdat;arkan p er m a
salahan yang telah £ayo babas pada bab-bab fjebelumnya
serta saran yanrf rjaya jmj’ji.ip pt;nl iuj* unluk sukedar men
BAB I I
UPAYA PEMBERIAN
KREDIT
GUNA MENCEGAH DEBITOR WANPRESTASI
1. Proses P engajuan Pei mnhonan Kredit
K r e d i t modal kerja d i h e r i k a n o l e h Bank Pembanguri-
an D a e r a h J a w a T i m u r Cab&rig L a m u n g a n k e p ad a p e n g u s a h a
kecil g o l o n g a n e k o n o m i U-mah d e m i k e l a n g s u n g a n usahanya.
K r e d i t m o d a l k er j a d i b e r i k a n atas d a s a r k e l a y a k a n u s a h a
d e n g a n k e r i n g a n a n j a m i n a n m e m p e r o l e h k r e d i t s e r t a per-
s y a r a t a n lunak dan p r c ^ e d u r yang mudah.
S e p e r t i y a ng t e l a h d i u r a i k a n p a d a bab s e b e l u m n y a
b a h w a d a l a m p e r k e m b a n g a n n y a u n t u k p e m b e r i a n k r e d i t d ap a t
d i g u n a k a n le m b a g a j a m i n a n fidusia. F i d u s i a atau p e n y e -
rahan hak m i l i k atas d a s a r k e p e r c a y a a n a d a l a h m e r u p a k a n
s al a h satu p e n g i k a t a n b a r a n g jaminan, di m a n a b a r a n g
t e r s e b u t secai-a fisik t id a k d i s e r a h k a n k e p a d a kreditor,
t et a p i d i k u a s a i o l e h d e b i t o r k a r e n a d i b u t u h k a n u n t u k ke-
p e r l u a n s e h a r i - h a r i . P e n y e r a h a n s e m a e a m ini d i n a m a k a n
constituturn p o s s e s s o r turn.
S es u a i d e n g a n k e t e n t u a n d a r i k e p u t u s a n M a h k a m a h
A g u n g R e p u b l i k Indonesia. T a n g g a l 1 S e p t e m b e r 1971, Nomor
oleh b an k u n t u k p e n y e l e s a i a n n y a a da la h d e n g a n cara: r e
s c h e d u l i n g atau r e st r uc tu ri ng . K e b i j a k s a n a a n r e s c h e d u
ling b e r k a i t a n d e n g a n j a n gk a waktu kredit s e h i n g g a keri
n ga na n y a n g d a p a t dibtsrikan adalah:
3.1 m e m p e r p a n j a n g j a n g k a waktu kredit,
3.2 meraperpari j a n g jarak waktu angsuran, m i s a l n y a s em ul a
a n g s u r a n d i t e t a p k a n sj«tiap tiga bu Lan k e m ud i a n men •
jadi enam bulan,
1.3 p e n u r u u a n j u m l a h untuk s e t i a p a n g s u r a n y a n g merigaki-
b a t k a n p e r p a n j a n g a n j a n g k a waktu kredit.
J i k a k e s u l i t a n u s a h a d e b i t o r d i s e b a b k a n oleh f a k t o r m o
d al m a k a p e n y e l a m a t a n n y a a d a l a h d e n g a n m e n i n j a u kembali
s i t u a s i dan k o n d i s i p er m o d a l an , b ai k m od al d a l a m arti
d a n a u n t u k k e p e r l ua n m od a l kerja m a u p u n m o d a l ba ra ng -
b a r a n g m o d al (mesin, pwrala t a n , dan s e b a g a i n ya ). T in d ak -
an y a n g d a p a t d i a m b i l o l e h bank d a l a m r a n g ka r e s t r u c t u r
ing adalah: d e n g a n t a m b a h a n kredit, a p a b i l a d e b i t o r ke-
k ur a n g a n m od a l kerja, maka perlu p e n a n a m a n m od a l kerja,
d e m i k i a n j u ga d a l a m ha] invest.asi, baik p e r l u a s a n m a u pu n
k ek ua t a n pasti, k a r e na p e r n y a t a a n b e r s a m a itu b e r k e p a l a
"Atas N am a K e a d i l a n ” . A p a b i l a p e r n y a t a a n b e r s a m a tidak
d i l a k s a n a k a u oleh yang burhut a n g , m a k a BUPN m e n g e l u a r k a n
‘jurat p a k s a dan melaluikan p e l e i a n g a n di d ep a n u m u m de
ngan b a n t u a n kan tor peielangart.
S e s n n g g u h n y a oars ini k u r an g d i s u k a i o le h p i ha k
bank. B a n k lebih nieuyukai petiyelwsaian d a m a i secara
intern. Hal ini m e n g i n g a t tujuan p e m b e r i a n k r e d i t a d a l a h
u n t u k m e m b a n t u dan m e r a n g ^ a n g p e n g u s a h a e k o n o m i lemah
agar d a p a t b e r p e r a n s er t a d a l a m p e m b a n g u n a n nasional.
S e l a i n itu fungsi bank d i d a l a m p e r k r e d i t a n tidak se n a t a -
m a t a raencari k eu nt un ga n, akan tetapi m e r u p a k a n s a r an a
p e m b a n g u n a n u n t u k m e n e i p t a k a n m a s y a r a k a t adil dan nak-
mur. O l e h k a r e na it.u tin d a ka n p e n y i t a a n dan p e l e l a n g a n
h a n y a l a h m e r u p a k a n u p a y a terakhir a p a b i l a u p a y a lain me-
BAB I V
PENUTUP
1. K'esimpulan
a. P e l a k s a n a a n p e m b e r i a n kredit u n t u k lebih el’e k t i f se-
suai d en ga n tujuan dari p e m b e r i a n k re di t demi kelang-
s un ga n u s a h a d e b i t o r yaitu d e n g a n p e n g a n a l i s i s a n yang
c e r m a t d a n pertiRibangan y a n g uiatang t e r h a d a p p r o s p e k
u s a h a debit.ur s e b e l n m p e m b e r i a n k re di t akan m e r up a ka n
g a r a n s i t e r h a d a p k e l a n u a r a n p e n g e m b a l i a n kredit.
b. D a l a m hal t er j ad i ny a w a n p r e s t a s i y a n g d i l a k u k a n o l e h
d e b i t o r t i da k d a p a t d i h i n d a r k a n , m a k a p e n y e l e s a i a n n y a
d i l a k u k a n m e l a l u i B a d a n U r u s a n P i u t a n g Negara. T et a-
pi, s e b e l u m itu p i h a k b an k akan b e r u s a h a m e n y e l e s a i -
k a nn y a s e c a r a intern t e r l e b i h dahulu. Hal ini m e n g i -
ng at tujuan p e m b e r i a n kredit a d a l a h u n t u k m e m b a n t u
dan raerangsang p e n g u s a h a g o l o n g a n e k o n o m i lemah agar
d a p a t b e r p e r a n s er t a d a l a m p e m b a n g u n a n nasio n a l .
2 . S a r a n
a. H e n d a k n y a p i h a k b a n k d a l a m m e m b e r i k a n K r e d i t n y a tidak
h an ya m e l U i a t pada b ^ s a r n y a b a r a n g jaminan, yang h a
usa-ha d eb it o r . P r o s p e k u s a h a d e b i t o r d a p a t d i l i h a t dari
p e r k e m b a n g a n dart r e a l i ^ a s i usaha d e l a t o r d a l a m bebe-
rapa bulan terakhir, d a p a t j u g a d i l i h a t d a r i per ba n-
d i n ga n n e r a u a dan pe i h i l.ungan r u ^ i / l a t m u s a h a d eb i to r
d a l a m b e b e r a p a tahun terakhir. A p a b i l a p r o s p e k u sa h a
b a i k m a k a akan d a p a t m e n d a t a n g k a n k e u n t u n g a n yang cu-
kup b e s a r p a d a d e b i t o r dan t e n t u n y a p e n g e m b a l i a n k r e
d i t n y a akan lancar.
b. S e b a i k n y a s e t i a p s e n g k e t a kredit m ao et p e n y e l e s a i a n -
n ya d i l a k u k a n s e c a r a intern a nt ar a k re di t or (pihak
b an k) d e n g a n d e b i t o r (nasabah), k ar en a p e n y e l e s a i a n
aielalui B ad an U ru sa n P i u t a n g N e g a r a m e m a k an w a k t u ie-
DAFTAR BACAAN
Badan P e m b i n a a n H u k u m Nasic m a l , S e m i n a r ten tang H in o ti k
d a i u L e m b a f l a - L f c j a k a g a . JAniiiiaii-italriny.a, Cet. I, Bina
Cipta, Jaka r t a , 1987.
M a r i a m D a r u s B a d r u lz a ma n , B a b - B a b t e n t a n g Cred ietver b a n d G a d a i d a n F i d u o i a . Cet. IV, Alumni, Bandung, 1987.
N i u w e n h ui s , J.H., P o k o k - P u k o k H u k u m P e r i k a t a n . terj em a-
m a h a n D j a s a d i n Sar ag ih , Surabaya, 1985.
P e r c e t a k a n N e g a r a R e p u b l i k Indonesia, K e t e t a p a n K e t e t a
-Sri S o e d e w i M a s j c h o e n Sofwan,
K h u s u s n y a __
H u k u m UGM B u l a k Suiiur, Y og y a k a r t a , 1977.
F a k u l t a s
S u b e k t i dan T j i t r o s u d i b i o ,
P e r d a t a . Cet. XIX, P r a d n y a Param i t a , 1985.
S u b e k t i , 1987.
PaaaJ 9
S e m u a b ia y a y a n g b e r ta lia n d e n g a n p e la k t a n a a n d a r i k e t e n t u a n - k e t c n t u a n p e r ja n jia n in i m e n ja d i U n g g u n g a n d a n b e b a n p e n u h D e b ilu r .
P a s a l 1 0
M e n g e n a i p e r ja n jia n in i s e r t a s e m u a p e r ja n jia n d a n a k ib a t - a k i b a t y a n g ti m b u l d a r i p a d a n y a , D e b itu r m e n e r a n g k a n t e la h m e m ilih d o m is ili u m u m d a n t e U p d i K a n t o r P a n ite r a P e n g a d ila n N e fje ri d i
M e te ra i
R p . 5 0 0 ,
-...1 9 ...
( F 1 P U C I A )
. . . t e l . . . : .. . . 1 9 ...
K e p a d a Y t l i .
I’K M R R I N T A I I P R O P I N S I D A E R A I I
T I N G K A T 1 J A W A T i M U R
B A N K P 1 5 M B A N G U N A N D A E R A I I
K A N T O R . . . .
d i —
S d r . Y t h .
S e s u a i d u n g a n p c r s o U i j u a u k r e d l L / p i n j a m u n until* y a n g k n n t i a d a k a n d e n g a n S n u r l n r a p a d a t a n g g a l
. . . 1 9 ... m a k a d u n j ' a n i n i k a m i s o r u l i k n n l i n k m i l i k d a l a m k u p o r c a y n n n n l o s
b a r a n g - b a r a n g y a n g t e r p c r i n c i d i b a w a h i n i : p c n y e r a h a n d i t e m p a l b a r a n ^ - b a r n n g i l u I c r l e l a l c .
S e l a n j u l n y o k a m i m c n o n u i g k a n , b a h w a k a m i m c n e r i m a k e m b a l i b a r a n g - b a r a n g t e r s e b u t d a n
m o l a k u k f t n p e n y i m p a n a n b n r a n e - b n r n n g i l u s e b a g a i k u a s a d a r i S a u d a r a .
B a r a n g - b a r a n g y a n g d i s e r a h k a n l l a r g n l a k s i r a n T e m p a l p e n y i m p a n a n b a r a n g - b a r a n g