• Tidak ada hasil yang ditemukan

SESELEH WANGUN CARITA MIWAH PIKENOH PENDIDIKAN KARAKTER RING PUPULAN SATUA KEMBANG RAMPE KASUSASTRAAN BALI PURWA I

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "SESELEH WANGUN CARITA MIWAH PIKENOH PENDIDIKAN KARAKTER RING PUPULAN SATUA KEMBANG RAMPE KASUSASTRAAN BALI PURWA I"

Copied!
11
0
0

Teks penuh

(1)

SESELEH WANGUN CARITA MIWAH PIKENOH PENDIDIKAN

KARAKTER RING PUPULAN SATUA KEMBANG RAMPE

KASUSASTRAAN BALI PURWA I

N.K. Suwitriyani

1

,

I.W.G. Wisnu

1

, M. Sri Indriani

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

{suwitriyani@yahoo.com

,

wisnukawiswara@yahoo.com

,

sriindriani6161@yahoo.com}@undiksha.ac.id

KUUB

Tetilikan kualitatif puniki matetujon nlatarang indik (1) wangun carita sane wenten ring

pupulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I miwah (2) pikenoh pendidikan karakter ring pupulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I.

Jejering tetilik puniki inggih punika pupulan satua sane wenten ring Kembang Rampe

Kasusastraan Bali Purwa I inggih punika indik satua Bagus Diarsa, Galuh Payuk, I Rare Sigaran, I Sigir, Jlema Tuah Asibak, miwah Tosning Dadap Tosning Presi. Tetilik puniki

nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif santukan data kawedarang antuk kruna-kruna. Tetilik puniki nganggen kalih kramaning mupulang data inggih punika 1) kramaning studi pustaka miwah 2) kramaning dokumentasi. Data tureksa sane kaanggen minakadi: (1) nyelehin data/reduksi data, (2) nyorohang data, (3) pangwedar data, miwah (4) panyutetan. Pikolih tetilikan puniki inggih punika (1) wangun carita sane wenten ring pupulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I wenten pepitu minakadi, unteng, lelintihan, rerawatan, pragina miwah pangabah-abah, tetilik pangawi, paribasa, miwah piteket. (2) pikenoh pendidikan karakter ring pupulan satua Kembang

Rampe Kasusastraan Bali Purwa I wenten pitulas minakadi, sradha, arjawa, urati ring

anak lian, plapan, teleb makarya, teleb nangun pangripta, swadesi, demokratis, meled uning, prawira negara, bakti ring pertiwi, ngajiang kawijayaan, pasawitran, ngutamayang katreptian, pageh ring dewek, urati ring palemahan, miwah urati ring pasemetonan. Kruna jejaton : Wangun carita, pendidikan karakter, satua.

(2)

ABSTRAK

Penelitian kualitatif ini bertujuan untuk menjelaskan tentang (1) unsur intrinsik yang terdapat dalam kumpulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I dan (2) nilai pendidikan karakter yang terdapat dalam kumpulan satua Kembang Rampe

Kasusastraan Bali Purwa I. Subjek penelitian ini adalah kumpulan satua yang terdapat

dalam Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I yaitu: Bagus Diarsa, Galuh Payuk, I

Rare Sigaran, I Sigir, Jlema Tuah Asibak, dan Tosning Dadap Tosning Presi. Penelitian

ini menggunakan teknik deskriptif kualitatif yaitu data yang diperoleh akan dipaparkan dengan menggunakan kata-kata. Penelitian ini menggunakan dua metode pengumpulan data yaitu 1) metode studi pustaka dan 2) metode dokumentasi. Analisis data yang digunakan adalah (1) identifikasi data/reduksi data, (2) klasifikasi data, (3) deskripsi data, (4) kesimpulan. Hasil dari penelitian ini adalah (1) unsur intrinsik yang terdapat dalam kumpulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I yakni terdiri dari tujuh unsur yaitu, tema, alur, latar, penokohan, sudut pandang, gaya bahasa, dan amanat. (2) nilai pendidikan karakter yang terdapat dalam kumpulan satua Kembang

Rampe Kasusastraan Bali Purwa I yakni terdiri dari tujuh belas nilai pendidikan karakter

yaitu, religius, jujur, toleransi, disiplin, kerja keras, kreatif, mandiri, demokratis, rasa ingin tahu, semangat kebangsaan, cinta tanah air, menghargai prestasi, bersahabat, cinta damai, pantang menyerah, peduli lingkungan, dan peduli sesama.

Kata Kunci: Unsur intrinsik, pendidikan karakter, satua.

ABSTRACT

This qualitative study aimed to describe (1) intrinsic elements and (2) character values in the collection of story Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I. The subject of this study was the collection of story Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I, namely:

Bagus Diarsa, Galuh Payuk, I Rare Sigaran, I Sigir, JlemaTuah Asibak, and Tosning DadapTosning Presi. The design of this study was descriptive qualitative study where

collected data were elaborated by words. The data were collected using (1) library study and (2) documentation. The data were analyzed by several steps, namely: (1) data identification/ data reduction, (2) data classification, (3) data description, and (4) conclusion. The finding shows (1) there are seven intrinsic elements in the collection of story Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I, namely: theme, plot, setting, character, point of view, language style, and message. (2) the character values found are religious, honest, tolerant, discipline, hard work, creative, autonomous, democratic, curiosity, the spirit of nationalism, patriotic, appreciate to achievement, friendship, love to peace, never give up, environmental care, and social care.

Key words: intrinsic element, character value, story.

PURWAKA

Kamus Besar Bahasa Indonesia Edisi Empat maosang, pendidikan karakter inggih

punika tata utsaha ngamedalang sekolah mangda prasida ngaturang pengajahan karakter sane becik, samaliha prasida ngajahin tata susila sane mabuat lan luwih minakadi, kaweruhan, wirasa, lan parilaksana majeng ring para sisia. Indik punika ring pendidikan karakter prasida kawangun antuk plakutus karakter luir ipun, sradha (religius), arjawa (jujur), urati ring anak lian (toleransi), plapan (disiplin), teleb makarya (kerja keras), teleb nangun

pangripta (kreatif), swadesi (mandiri), demokratis, meled uning (rasa ingin tahu),

prawira negara (semangat kebangsaan), bakti ring pertiwi (cinta tanah air), ngajiang kawijayaan (menghargai prestasi),

pasawitran (bersahabat), ngutamayang katreptian (cinta damai), seneng ngwacen

(gemar membaca), pageh ring dewek (pantang menyerah), urati ring palemahan (peduli lingkungan), miwah urati ring

pasemetonan (peduli sesama).

Pendidikan karakter dahat mapaiketan sareng peplajahan ring sekolah. Peplajahan ring sekolah punika

(3)

silih sinunggil sarana sane becik kaanggen ngamedalang parilaksana mangda prasida ngaturang pikenoh ring soang-soang dewek para sisiane. Ring sajeroning peplajahan punika, sumangdane guru madue pikenoh ngwewehin utawi maosang tata titi maparilaksana sane nganutin budi pekerti madasar antuk pikenoh budaya Nusantara. pikenoh punika prasida kawedarang manut kawagedan ring sajeroning ngwawanin utawi muputang peplajahan sajeroning ngajahin para sisia (Damayanti, 2014: 54).

Pendidikan karakter prasida kauratiang ring peplajahan basa Bali, upaminyane ring peplajahan matembang, paribasa Bali, anggah- ungguhing basa Bali, miwah ring peplajahan satua. Sajeroning peplajahan matembang, pikenoh pendidikan karakter sane prasida kaaturang marupa pendidikan estetika lan marupa pikenoh sradha (religius) sane kaaturang majeng ring para sisiane. Ring peplajahan paribasa Bali, pikenoh

pendidikan karakter sane prasida kaaturang

marupa pikenoh karakter tata titi maparilaksana sane madasar antuk budi pekerti. Ring sajeroning peplajahan anggah-ungguhing basa Bali, pikenoh

pendidikan karakter sane prasida kaaturang

marupa tata utsaha mabebaosan kapining angga sane tiosan lan prasida mabebaosan sane manut. Samaliha, ring sajeroning peplajahan satua, pendidikan karakter sane prasida kaaturang marupa tata utsaha ngamargiang rasa olas asih majeng ring jana miwah prasida ngamargiang tata pikenoh sradha (religius) sane ngutamayang indik karma phala. Ring sajeroning tetilikan puniki, Pupulan Satua

Kembang Rampe Bali Purwa I prasida

kaanggen jejering ring tetilikan puniki, mawinan satua sane kaambil punika prasida ngaturang carita sane madaging pikenoh luwih miwah ring sajeroning caritanyane madaging indik mite sane kantun kamanggehang ring sarahina-rahina. Malarapan antuk punika, pacang ngamargiang tetilikan ring pupulan satua

Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I sane prasida ngaturang pikenoh

pendidikan karakter sane madaging indik mite pinaka pikenoh sane dahat mawiguna

ri tatkala ngamargiang parilaksana lan pikayunan ring sarahina-rahina.

Antara (2011: 29) maosang satua inggih punika carita rakyat sane wangunnyane lisan lan durung kauningin sang sane ngawi. Yening selehin malih daweg aab sane dumunan, satua punika kaanggen piranti malilacita. Tiosan ring punika, satua prasida ngaturang pikenoh sane becik lan patut kaanggen dasar maparilaksana ring sarahina-rahina. Dadosnyane, satua punika madue kawigunan sane luwih.

Ring sajeroning peplajahan

pendidikan karakter, ngwacen lan mirengang satua madue kawigunan sane dahat mautama minakadi, madaging tata maparilaksana sane becik ring sarahina-rahina. Samaliha, yening uratiang kawigunan satua Bali ring aab sakadi mangkin sampun maubah yening kasaihang sareng kawigunan sane dumun. Yening mangkin para sisiane wantah ngwacen lan mirengang kemanten lan nenten prasida ngresepang daging utawi lelintihan satuanyane. Dadosnyane, ring aab sakadi mangkin akeh para sisiane sane durung uning lan durung ngresep indik pikenoh pendidikan karakter sane sapatutnyane kamargiang ring sarahina-rahina.

Pupulan satua Kembang Rampe

Kasusastraan Bali Purwa I puniki madaging

25 satua minakadi, Siap Badeng, Kidang

Teken Cekcek, Sang Lutung Teken Sang Kekua, Sang Muun Ring Sang Lan, I Baluan, I Tuwung Kuning, Pan Tuung Kuning Teken Men Tuung Kuning, I Botol Teken Sang Samong, I Rare Angon, I Bawang Teken Kesuna, Crukcuk Kuning, Pan Angklung Gadang, I Pucung, Pan Belog, Men Tiwas Teken Men Sugih, Bagus Diarsa, Galuh Payuk, I Brakah, Ni Wayan Waluh, I Rare Sigaran, I Sigir, Jlema Tuah Asibak, Tosning Dadap Tosning Presi, I Dempuawang, I Lengar, miwah I Bintang Lara. Siosan ring punika, seseleh wantah

kadaut nilikin limang satua sane nyritayang paiketan sareng pikenoh sradha (religius). Satua sane jagi katilikin luir ipun, Bagus

Diarsa, Galuh Payuk, I Rare Sigaran, I Sigir, Jlema Tuah Asibak, miwah Tosning Dadap Tosing Presi. Limang satua sane

jagi katilikin puniki pahan saking mite. Mite inggih punika satua sane nyritayang indik paiketan manusa sareng para dewata.

(4)

Sajeroning satua sane katilikin punika akeh paiketannyane ring kawentenan parikrama sarahina-rahina indik karma phala, minakadi ring satua I Sigir, Jlema Tuah

Asibak sane nyritayang indik kawentenan

anak luh daa madan Ni Ubuh. Ring sajeroning carita punika Ni Ubuh bendu sareng Bhatara Surya. Santukan punika, Ni Ubuh kaaturin pianak lan kakeniang pastu dados jlema tuah asibak antuk Bhatara Surya.

Sajeroning nglaksanayang tetilik puniki kaanggen kalih tetilik asoroh satmaka tetimbangan ri tatkala nyelehin tetilikan. Tetilikan sane kaanggen tetimbangan inggih punika saking Wirnaya (2012) indik Kemampuan Menganalisis Nilai

Pendidikan Karakter dalam Satua Bali sebagai Dasar Pembentukan Karakter Bangsa pada siswa Kelas XI MM SMK Ti Bali Global Singaraja Warsa 2012. Pikolih

ring tetilik punika nyantenang kawagedan sisia Kelas XI MM SMK Ti Bali Global ring nyurat pikenoh pendidikan karakter miwah tetilikan saking Apriyanti (2015) Seseleh

Wangun lan Guna Sarat Paajah-ajah Karakter Sajeroning Satua ring Buku Pangkaja Sari Warsa 2014. Pikolih tetilikan

puniki nyantenang kawentenan lengkara-lengkara (data) sane madaging wangun lan guna sarat paajah-ajah karakter ring sajeroning satua ring Buku Pangkaja Sari

Warsa 2014.

Malarapan antuk tetilikan asoroh ring ajeng, tetilik meled nglaksanayang tetilikan indik wangun carita miwah pikenoh

pendidikan karakter sane wenten ring

pupulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I. Santukan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I durung wenten sane nilikin miwah rring

sajeroning satua punika akeh madaging pikenoh pendidikan karakter sane mapaiketan sareng peplajahan basa Bali. Tetilikan sane jagi kalaksanayang mamurda Seseleh Wangun Carita miwah Pikenoh

Pendidikan Karakter ring Pupulan Satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I.

Mapaiketan ring dadalan ring ajeng, kapolihang makudang-kudang pikobet minakadi (1) Sapunapi wangun carita sane wenten ring pupulan satua Kembang

Rampe Kasusastraan Bali Purwa I ? miwah

(2) Sapunapi pikenoh pendidikan karakter ring pupulan satua Kembang Rampe

Kasusastraan Bali Purwa I?

Tetilik puniki matetujon (1) Nlatarang wangun carita sane wenten ring pupulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali

Purwa I miwah (2) Nlatarang pikenoh pendidikan karakter sane wenten ring

pupulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I.

Sepat siku-siku sane kaanggen ring sajeroning tetilikan puniki inggih punika , (1) Wangun (struktur), (2) Kasusastraan Bali, miwah (3) Semiotika.

Teori wangun silih sinunggil artos ngresepang pahan wangun sane wenten ring sajeroning wangun caritanyane. Pahan wangun sane wenten ring sajeroning wangun madue paiketan sareng pahan wangun sane tiosan. Ring sajeroning wangun punika wenten kalih pahan wangun minakadi, pahan wangun ekstrinsik lan pahan wangun intrinsik (Ratna, 2012: 91).

Teori wangun madue tetujon anggen

nlatarang kawigunan lan paiketan kriya sastra majeng ring kriya sastra sane tiosan miwah prasida ngamolihang totalitas. Teori wangun prasida nguningayang paiketan ring pikenoh siki sareng pikenoh sane tiosan miwah prasida ngaturang tetujon

estetik lan teges sane pacang kapolihang

Nurgiyantoro (1998: 37). Malarapan antuk panlataran ring ajeng, teori wangun nyihnayang indik ngresepang pikenoh-pikenoh sane wenten ring sajeroning wangun caritanyane miwah teori wangun punika prasida ngaturang tetujon estetik lan

teges.

Wangun intrinsik sane wenten ring satua Bali minakadi, (1) unteng inggih punika kasukseman sane wenten ring carita miwah madaging pikobet indik bebaosan taler unteng kapalih dados kalih inggih punika, unteng utama inggih punika unteng sane dados unteng utama ring sajeroning carita miwah unteng pangremba inggih punika unteng sane kasengguh pahan saking unteng utama. Ketahnynae kakantenang manut satunggil pamargin lelintihan ring sajeroning carita. (2) lelintihan inggih punika dudonan parindikan ring sajeroning carita sane madaging paiketan indik ala-ayu. Pah-pahan lelintihannyane sakadi, lelintihan kamargiang ka arep (alur

(5)

maju), inggih punika lelintihan sane nyritayang kauripan praginanyane saking arep kantos ungkur, lelintihan kamargiang ka ungkur (alur mundur) inggih punika lelintihan sane nyritayang kauripan praginanyane saking ungkur kewanten mawali malih ka arep, miwah lelintihan kamargiang macampuhan (alur campuran) inggih punika lelintihan sane nyritayang kauripan praginanyane saking ungkur kewanten mawali malih ka arep taler madaging limang soroh konfliks minakadi, pamahbah inggih punika dudonan sane nyritayang indik genah miwah parindikan sane pinaka pangawit carita, pangawit pikobet inggih punika dudonan sane medalnyane tata parilaksana sane nenten manut ring soang-soang pragina, panedeng inggih punika parindikan sane nyritayang indik pamucuk, pracihna pamuput inggih punika panelas ring wewidangan sane sampun nyihnayang pikobet miwah sampun nyihnayang pamuput, miwah pamuput inggih punika pracihna sane sampun puput lan madaging pamicutet. (3) rerawatan inggih punika sane ngnenin indik genah, dauh, kawentenan (suasana) miwah madaging psikologis (Priyatni, 2012: 112). Manut Nurgiyantoro (1998: 217), rerawatan punika prasida ngaturang carita sane jangkep. Punika mawinan, rerawatan prasida ngaturang piteket-piteket sareng pangwacen, carita puniki sakadi sumeken wenten ring sarahina-rahina. Manut bebaosan ring ajeng rerawatan nyihnayang indik, genah, dauh, kawentenan (suasana), miwah psikologis. Lian ring punika, rerawatan prasida ngaturang piteket-piteket sane prasida kamargiang ring sarahina-rahina. (4) pragina miwah pangabah-abah prasida kacihnayang ring pangabah-abah pragina ri tatkala mabebaosan. Yening selehin, pragina punika pinih mautama pisan ri tatkala ngaryanin carita sumangdane carita sane kakaryanin punika prasida mawiguna (Antara, 2011: 18), pragina kapalih dados tiga inggih punika, pragina utama sane nglaksanayang parilaksana becik, patut, miwah parilaksana sane kaaptiang antuk pangwacen, pragina pangarep puniki ketah ipun madue watek sane matungkalik sareng pragina utama. Pragina pangarep inggih punika pragina sane ngamedalang pikobet utawi

panedeng, miwah pragina pangremba utawi pragina sane ngwantu pragina utama, ketah ipun pragina puniki wantah akidik kacritayang, (5) tetilik pangawi inggih punika kawentenan pragina ring sajeroning carita sane kacingak antuk pangawinyane (Antara, 2011: 20). Pah-pahan sane ngranjing ring sajeroning carita sane kacingak antuk pangawi minakadi, tetilik pragina pragina utama sane dados sang pragina mautama ring sajeroning carita puniki prasida kapanggihin ring kawentenan kruna tiang, titiang, tetilik pangawi pragina kaping kalih ketahnyane ngangge kruna ragane. Tetilik pangawi pragina sane kaping kalih sering dados pragina sampingan, miwah tetilik pragina kaping tiga pengawi ketahnyane wenten ring ungkur carita sane nyritayang pragina-pragina sane wenten ring jaba carita tur ngangge kruna ia. (6) paribasa utawi gaya basa inggih punika piranti basa sane kaanggen pangawi ri tatkala ngaryanin carita mangda sang sane ngwacen madue rasa meled uning indik caritanyane, miwah ketahnyane kawangun antuk artos sane nenten sujati, miwah (7) piteket Ring sajeroning carita sane kakaryanin antuk pangawi pastika madaging piteket-piteket sane mawiguna majeng ring sang sane ngwacen.

Ring sajeroning kasusastraan Bali nlatarang indik, (1) kasukseman kasusastraan Bali inggih punika pikolih pakaryan i manusa sane marupa sesuratan utawi karangan sane kawentenanyane luwih, becik, lan lengut, (2) Pepalihan kasusastraan Bali kapalih dados makudang-kudang pahan sakadi, pepalihan kasusastraan Bali manut tata utsaha ngwedarang kapalih dados kalih minakadi sastra lisan miwah sastra tulis, pepalihan kasusastraan Bali manut wangun kapalih dados kalih inggih punika: sastra tembang miwah sastra gancaran, pepalihan kasusastraan Bali manut galah kapalih dados kali sakadi: sastra purwa/kuna miwah sastra anyar, miwah pepalihan sastra manut tata basanyane kapalih dados pepitu sakadi, sastra Bali mabasa Bali Kuna, sastra Bali mabasa Jawa Kuna, sastra Bali mabasa Bali Tengahan, sastra Bali mabasa Bali aga, sastra bali mabasa Bali Sor, sastra Bali mabasa Bali Singgih,

(6)

miwah sastra Bali mabasa Bali sansekerta, (3) satua Bali inggih punika pupulan makudang-kudang lengkara sane nyritayang parindikan kauripan dumun kantos mangkin. Satua punika marupa kriya sastra tradisional (purwa) sane wangunnyane marupa gancaran (Tinggen, 1982: 20). Manut Antara (2011: 71), satua inggih punika carita kakawian sane nyritayang indik parisolah sane senglad miwah madaging carita pingit. Samaliha, ring satua punika madaging pikenoh

pendidikan karakter minakadi, prasida

ngaturin pangabah-abah, parilaksana miwah mental sane mawiguna.

Malarapan antuk bebaosan ring ajeng satua Bali nyihnayang indik silih sinunggil kriya sastra sane wangunnyane marupa gancaran, miwah satua punika carita sane madaging pikenoh kakawian miwah satua punika durung kauningin sang sane ngawi. (4) soroh-soroh satua Bali kapalih dados petang pahan minakadi, tantri (dongeng) sane kacritayang antuk para kramane miwah madaging pikenoh sane ngajahin indik kapatutan ring sarahina-rahina, fabel inggih punika carita sane nyritayang indik parilaksana miwah pangabah-abah sane wenten ring sajeroning beburon. Lumbrahnyane fabel punika madaging pikenoh moral sane kaanggen sesuluh ring sarahina-rahaina, legenda inggih punika carita sane madue ceeiren pateh sareng

mite. Ketah legenda punika maosang indik

parikrama sane kawentenannyane madasar antuk parindikan sane sumeken. Sakewanten, legenda punika nenten madue pikenoh sradha, miwah mite punika mawit saking basa Yunani, mythos sane maartos carita indik para dewata lan carita indik para

pahlawan. Mite inggih punika carita sane

madue pikenoh sradha miwah madaging pikenoh pingit indik agama (Hutomo, 1989: 77), (5) ceciren satua Bali sinah madue ceciren sane prasida kapirengang ri tatkala masatua inggih punika (Antara, 2010:72), wentennyane kruna maan ‘ya, terus’ saking sang sane mirengang, sajabaning ring carita sesuratan sane nenten transliteras, wentennyane pangangge kruna pangawit saking penutur satua, miwah sajeroning dudonan lengkara kawentenan kruna-kruna sandang, (6) soroh-soroh pragina ring sajeroning satua Bali kapalih dados nem

soroh pragina minakadi, pragina buron sareng buron, pragina manusa sareng beburon, pragina manusa sareng manusa, pragina manusa, beburon miwah raksasa, pragina dewa sareng manusa, miwah pragina dewa, beburon miwah manusa, miwah (8) kawigunan satua Bali inggih punika nenten lian wantah ngajahin para sisiane utawi para kramane mangda prasida maparilaksana sane patut. Yening cingak wenten patpat pahan kawigunan satua, sakadi: ngamedalang pikayunan pakardin sang pangawi, nyihnyang tata parilaksana para sisiane miwah kramane sane kritis lan teleb nangun pangripta, prasida minayang parilaksana sane becik miwah parilaksana sane nenten becik, miwah madue rasa bakti lan prasida ngamargiang parilaksana sane becik majalaran antuk daging satua sane kaunggahang punika.

Ring sajeroning semiotika nlatarang indik (1) semiotika maartos utsaha anggen nlatarang lan maosang indik ciri (tanda) manut lisan utawi olah-olahan angga (Ratna, 2012: 97). Lianan ing punika, Nurgiyantoro (1998: 40) maosang ciri (tanda) inggih punika silih sinunggil

pengalaman, pikayunan, wirasa, lan

gagasan. Ring sajeroning

panglimbaknyane, semiotik kapalih dados kalih, inggih punika semiotik komunikasi lan

semiotik signifikasi. Maduluran antuk panlataran ring ajeng, semiotika

nyihnayang indik teori sane nguningayang ciri (tanda) miwah ngresepang artos utawi teges. Samaliha, semiotik punika ring panglimbaknyane wenten kalih, inggih punika semiotik komunikasi lan semiotik

signifikasi. (2) pikenoh-pikenoh kria sastra

madaging indik makudang-kudang pahan pikenoh minakadi, pikenoh hedonik,

pikenoh artistik, pikenoh kultural, pikenoh

etis, moral, religius, miwah pikenoh praktis (Seloka, 2005: 35) (3) pendidikan karakter

enten lian wantah utsaha sane matetujon nglimbakang kawentenan jadma, pinaka utsaha utawi cara nganolihang pamargi sane becik miwah luwih (Mulyasa, 2011: 01). Pendidikan karakter silih sinunggil utsaha anggen nincapang kaweruhan ring sajeroning mapikayunan miwah maparilaksana sane madasar antuk pikenoh-pikenoh sane becik. puniki prasida

(7)

kalimbakang ri tatkala mabebaosan majeng ring para dewata, miwah mabebaosan ring sajeroning palemahan (Zubaedi, 2011: 17). Lianan ring punika, Kamus Besar Bahasa

Indonesia Edisi Empat, maosang

pendidikan karaker inggih punika tata

utsaha sekolah mangda prasida ngajahin tata susila sane mabuat lan luwih minakadi, kaweruhan, wirasa, lan parilaksana majeng ring para sisia. Indik punika ring pendidikan

karakter prasida kawangun antuk plakutus

karakter minakadi, pikenoh sradha

(religius), arjawa (jujur), urati ring anak lian (toleransi), plapan (disiplin), teleb makarya (kerja keras), teleb nangun pangripta

(kreatif), swadesi (mandiri), demokratis, meled uning (rasa ingin tahu), prawira negara (semangat kebangsaan), bakti ring pertiwi (cinta tanah air), ngajiang kawijayaan (menghargai prestasi),

pasawitran (bersahabat), ngutamayang katreptian (cinta damai), seneng ngwacen

(gemar membaca), pageh ring dewek (pantang menyerah), urati ring palemahan (peduli lingkungan), miwah urati ring

pasemetonan (peduli sesama). Maduluran antuk panlataran ring ajeng, pikenoh

pendidikan karakter nyihnayang indik pikenoh-pikenoh sane ngajahin indik tata utsaha maparilaksana, mapikayunan, miwah mabebaosan sane becik, patut, miwah luwih ring sajeroning kahuripan sarahina, rahina, utamannyane ring sekolah, kulawarga, miwah ring panegaran, taler ring sajeroning pendidikan karakter kawangun antuk plakutus pikenoh

pendidikan karakter, (4) pikenoh pendidikan karakter sane prasida kauratiang ring

sajeroning pupulan satua Kembang Rampe

Kasusastraan Bali Purwa I inggih punika

indik wentennyane rasa satya majeng ring padewekannyane miwah rasa olas-asih yadiastun akeh anak sane nenten seneng teken padewekannyane. Dadosnyane, mawit saking nyelehin pupulan satua punika iraga prasida nyelehin daging piteket anggen dasar mangda prasida maparilaksana miwah mapikayunan sakadi panlataran ring ajeng. Yening sampun uning lan sampun prasida ngresepang piteket-piteket indik pikenoh pendidikan

karakter ring sajeroning satua, pastika

panegaran puniki prasida rahayu.

Kramaning Tetilik

Tetilikan puniki marupa tetilikan

deskriptif kualitatif. Tetilik kualitatif inggih

punika tetilik sane wewidangannyane wantah ngangge lan ngamargiang kruna-kruna ring sajeroning nelebin data.

Ring tetilik puniki sane dados jejering tetilik inggih punika pupulan satua sane wenten ring Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I inggih punika

indik satua Bagus Diarsa, Galuh Payuk, I

Rare Sigaran, I Sigir, Jlema Tuah Asibak,

miwah Tosning Dadap Tosning Presi miwah panandang sane kaanggen ring sajeroning tetilikan marupa wangun carita miwah pikenoh pendidikan karakter ring sajeroning pupulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I.

Kramaning mupulang data sane kaanggen ring tetilikan puniki wenten studi

pustaka miwah dokumentasi. Kramaning studi pustaka kaanggen mupulang data

manut ring sajeroning pikobet tetilik inggih punika Seseleh Wangun Carita miwah Pikenoh Pendidikan Karakter ring Pupulan Satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali

Purwa I punika mangda kawacen lan

salanturnyane kasurat kawentenan wangun carita lan pikenoh pendidikan karakternyane. Ring kramaning

dokumentasi puniki pacang nilikin satua

sane wenten ring Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I sane nlatarang

limang soroh satua lan satua sane katilikin punika mapaiketan sareng mite. Riantukan asapunika, tetilik puniki nganggen kramaning dokumentasi sane kaanggen ngrereh data indik wangun carita lan pikenoh pendidikan karakter ring Kembang

Rampe Kasusastraan Bali Purwa I.

Piranti tetilik sane kaanggen ring tetilik puniki, minakadi piranti dokumentasi sane marupa kartu data. Kartu punika kaanggen nyatet lengkara-lengkara sane marupa piteket miwah parilaksana sane pinaka ciri parisolah sane ngranjing ring pikenoh

pendidikan karakter. Lianan ring punika, kartu data taler kaanggen nilikin

lengkara-lengkara sane prasida ngranjing ring wangun carita sane kaselehin.

Data tureksa sane kaanggen inggih punika data tureksa ring tetilikan deskriptif

kualitatif. Data tureksa puniki katureksain

(8)

nyelehih data/ reduksi data, nyorohang data, pangwedar data, miwah panyutetan. Nyelehih data/ reduksi data kalaksanayang ri tatkala pacang ngrereh data sane ngranjing ring wangun carita miwah pikenoh

pendidikan karakter. Yening wenten data

sane nenten ngranjing ring wangun carita miwah pikenoh pendidikan karakter, raris pacang kaicalang. Ring sajeroning reduksi data punika, prasida kacutetang ngrereh data sane madaging lan mapaiketan sareng bantang pikobet. Ring nyorohang data punika kalaksanayang manut pikobet sane katilikin antuk ngaryanin tabel data. Pikobet punika minakadi wangun carita miwah

pendidikan karakter sane wenten ring satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I. ring pangwedar data sane kawedarang

inggih punika data sane mapaiketan sareng wangun carita miwah pikenoh pendidikan

karakter ring sajeroning pupulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I. Panyutetan ring tetilik puniki indik wangun

carita miwah pikenoh pendidikan karakter ring sajeroning pupulan satua Kembang

Rampe Kasusastraan Bali Purwa I.

Panyutet sane kapolihang punika pinaka panyawis saking pikobet sane kaunggahang ring tetilik puniki.

PIKOLIH MIWAH TETEPASAN

Data sane sampun kapolihang miwah prasida katlatarang ring tetilikan puniki inggih punika data indik wangun carita miwah pikenoh pendidikan karakter sane wenten ring Satua Bagus Diarsa, Satua Galuh Payuk, Satua I Rare Sigaran, Satua I Sigir, Jlema Tuah Asibak, miwah Satua Tosning Dadap Tosning Presi

Pikolih Wangun carita sane prasida kacingak ring satua Bagus Diarsa inggih punika, (a1) unteng utama sane kaanggen indik rasa olas-asih, (a2) unteng pangremba sane kaanggen indik, parilaksana nyagayagang ajengan, parilaksana nunas oka, nyritayang kasujatian anak odah, parilaksana nunas ayam, parilaksana matajen miwah paundukan nyeneng ratu, (b) lelintihan sane kaanggen inggih punika, lelintihan ka arep miwah nganggen limang konfliks sakadi, pamahbah, pangawit pikobet, panedeng, pracihna pamuput, miwah pamuput, (c)

rerawatan sane kaanggen wenten tetiga inggih punika rerawatan genah, galah, miwah kawentenan, (d) pragina miwah pangabah-abah nganggen kalih pragina inggih punika pragina utama miwah pragina pangremba, (e) tetilik pangawi sane kaanggen ingih punika tetilik pragina kaping pertama, miwah (f) piteket sane kaanggen inggih punika Mangda prasida nglaksanayang utawi ngamargiang rasa olas-asih majeng ring jana samian.

Pikolih wangun carita sane prasida kacingak ring satua Galuh Payuk inggih punika, (a1) unteng utama sane kaanggen inggih punika lempas tekening semaya, (a2) unteng pangremba sane kaanggen inggih punika parilaksana nangun kerti, parilaksana nunas waranugraha, gegodaan sane karasayang ring margi, parilaksana nuduk payuk, parilaksana maselselan dewek, rasa kapiolasan i payuk teken i tiwas, nyritayang kasujatian galuh payuk, parilaksana ngayah ring puri, paundukan prasida mabuncingan, (b) lelintihan sane kaanggen inggih punika lelintihan ka arep miwah madaging limang konfliks sakadi, pamahbah, pangawit pikobet, panedeng, pracihna pamuput, miwah pamuput, (c) rerawatan sane kaanggen wenten tetiga inggih punika rerawatan genah, galah, miwah kawentenan, (d) pragina miwah pangabah-abah sane kaanggen wenten kalih inggih punika pragina utama miwah pragina pangremba, (e) tetilik pangawi sane kaanggen inggih punika tetilik pragina kaping kapertama, (f) paribasa sane kaanggen wenten tetiga kruna, miwah (g) piteket sane kaanggen inggih punika mangda sapatutnyane prasida satya tekening semaya, yening sampun prasida satya tekening semaya pastika raga doh tekening malapetaka utawi karma phala.

Pikolih wangun carita sane prasida kacingak ring satua I Rare Sigaran inggih punika, (a1) unteng utama sane kaanggen inggih punika karma phala, (a2) unteng pangremba sane kaanggen inggih punika parilaksana sane teleb nangun pangripta, parilaksana mamisuh-misuh, paundukan salah rupa, parilaksana luas ka alas praya, parilaksana mapinunas, paundukan prasida nyeneng agung, (b) lelintihan sane kaanggen inggih punika lelintihan ka arep miwah madaging limang konfliks sakadi,

(9)

pamahbah, pangawit pikobet, panedeng, pracihna pamuput, miwah pamuput, (c) rerawatan sane kaanggen wenten tetiga inggih punika rerawatan genah, galah, miwah kawentenan, (d) pragina miwah pangabah-abah sane kaanggen wenten kalih inggih punika pragina utama miwah pragina pangremba, (e) tetilik pangawi sane kaanggen tetilik kaping pertama, (f) paribasa sane kaanggen wantah siki kruna, (g) piteket sane kaanggen inggih punika mangda prasida maparilaksana lan mabebaosan sane patut mangda nenten maselselan keni karma phala.

Pikolih wangun carita sane prasida kacingak ring satua I Sigir, Jlema Tuah Asibak inggih punika, (a1) unteng utama sane kaanggen inggih punika karma phala, (a2) unteng pangremba sane kaanggen inggih punika parilaksana nunggingin jit, paundukan ngipi katurinin betara surya, paundukan salah rupa, parilaksana ngrereh tongos suryane endag, parilaksana mabersih/malukat, panugrahan manik sakecap sidi mandi, parilaksana ngamademang i raksasa, paundukan mabuncingan, (b) lelintihan sane kaanggen inggih punika lelintihan ka arep miwah madaging limang konfliks sakadi, pamahbah, pangawit pikobet, panedeng, pracihna pamuput, miwah pamuput, (c) rerawatan sane kaanggen wenten tetiga inggih punika rerawatan genah, galah, miwah kawentenan, (d) pragina miwah pangabah-abah sane kaanggen wenten kalih inggih punika pragina utama miwah pragina pangremba, (e) tetilik pangawi sane kaanggen inggih punika tetilik pragina kaping pertama, (f) paribasa sane kaanggen wenten limang kruna, (g) piteket sane kaanggen inggih punika mangda prasida mabebaosan, maparilaksana, miwah mapikayunan sane becik mangda ring sajeroning kahuripan prasida ngamolihang karahayuan.

Pikolih wangun carita sane prasida kacingak ring satua Tosning Dadap Tosning Presi inggih punika, (a1) unteng utama sane kaanggen ingih punika satya semaya, (a2) unteng pangremba sane kanggen inggih punika parilaksana ngarsaang oka, parilaksana macecimpedan, paudukan ngamolihang ilen-ilen Tosning Dadap Tosning Presi miwah punggelan gunung,

(b) lelintihan sane kaanggen inggih punika lelintihan ka arep miwah madaging konfliks sakadi, pamahbah, pangawit pikobet, panedeng, miwah pracihna pamuput (c) rerawatan sane kaanggen wantah kalih rerawatan inggih punika rerawatan genah miwah kawentenan, (d) pragina miwah pangagab-abah sane kaanggen wenten tetiga inggih punika pragina utama, pragina pangarep, miwah pragina pangremba, (e) tetilik pangawi sane kaanggen inggih punika tetilik pragina kaping pertama, (f) paribasa sane kaanggen wenten kakalih, miwah (g) piteket sane kaanggen inggih punika mangda prasida nglaksanayng satya wacana majeng ring samian jana utawi majeng ring para dewata.

Tetepasan indik wangun carita kapolihang antuk telaah kapustakaan miwah kramaning dokumentasi. Wangun carita punika kapalih dados makudang-kudang pahan wangun. Manut sepat siku-siku sane kaanggen pahan wangun kapalih dados 7 inggih punika, unteng, lelintihan, rerawatan, pragina miwah pangabah-abah, tetilik pangawi, paribasa, miwah piteket

Manut sakadi sane sampun katlatarang ring pikolih tetilik indik wangun carita ring Pupulan Satua Kembang Rampe

Kasusastraan Bali Purwa I, sane ketah

kawentenannyane sakadi pahan wangun unteng, lelintihan, pragina miwah pangabah-abah, tetilik pangawi, miwah piteket. Lianan ring punika, manut sane sampun katlatarang ring pikolih tetilki indik wangun carita ring Pupulan Satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I, sane akidik kawentenannyane sakadi

pahan wangun rerawatan miwah paribasa. Pikolih pikenoh pendidikan karakter sane katilikin ring sajeroning pupulan satua

Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I wenten limang satua sakadi satua Bagus

Diarsa, Galuh Payuk, I Rare Sigaran, I Sigir, Jlema Tuah Asibak, miwah Tosning Dadap Tosning Presi Lelima satua sane katlatarang ring ajeng punika makasami nganggen pitulas pikenoh pendidikan karakter sakadi, pikenoh pendidikan sradha

(religius), arjawa (jujur), urati ring anak lian (toleransi), plapan (disiplin), teleb makarya (kerja keras), teleb nangun pangripta

(kreatif), swadesi (mandiri), demokratis, meled uning (rasa ingin tahu), prawira

(10)

negara (semangat kebangsaan), bakti ring pertiwi (cinta tanah air), ngajiang kawijayaan (menghargai prestasi),

pasawitran (bersahabat), ngutamayang katreptian (cinta damai), pageh ring dewek

(pantang menyerah), urati ring palemahan (peduli lingkungan), miwah urati ring

pasemetonan (peduli sesama).

Tetepasan sane wenten ring pikenoh pendidikan karakter satua Bagus Diarsa, Galuh Payuk, I Rare Sigaran I Sigir, Jlema Tuah Asibak, miwah Tosning Dadap Tosning Presi. Data indik pikenoh

pendidikan karakter kapolihang antuk telaah kapustakaan miwah kramaning dokumentasi. Pikenoh pendidikan karakter kapalih dados plakutus pikenoh pendidikan

karakter. Ring sajeroning satua Bali kaping

pertama kantos kaping lima, panglimbak pikenoh pendidikan karakter prasida kauratiang ring makasamian satua. Kewanten, panglimbak pikenoh pendidikan

karakter prasida kapalih dados kalih inggih

punika, panglimbak pikenoh pendidikan

karakter sane ketah kawentenannyane

miwah panglimbak pikenoh pendidikan

karakter sane akidik kawentenannyane ring

sajeroning pupulan satua Kembang Rampe

Kasusastraan Bali Purwa I. Pikenoh pendidikan karakter sane ketah kawentenannyane inggih punika sakadi, pikenoh sradha, arjawa, plapan, teleb makarya, teleb nangung pangripta, meled uning, ngajiang kawijayaan, pageh ring dewek miwah urati ring palemahan. Pikenoh pendidikan karakter sane akidik kawentenannyane inggih punika pikenoh urati ring anak lian, swadesi, demokratis, prawira negara, bakti ring pertiwi, pasawitran, ngutamayang katreptian, seneng ngwacen miwah urati ring pasemetonan.

PAMUPUT

Manut ring pikolih sane sampun katlatarang. Prasida katingkesang sakadi ring sor puniki. Wangun carita sane wenten ring pupulan satua Kembang Rampe

Kasusastraan Bali Purwa I nganggen pepitu

pahan wangun carita minakadi, unteng, lelintihan, rerawatan, pragina miwah pangabah-abah, tetilik pangawi, paribasa, miwah piteket. Pikenoh pendidikan karakter

sane wenten ring pupulan satua Kembang

Rampe Kasusastraan Bali Purwa I

nganggen pitulas pikenoh pendidikan karakter minakadi, sradha (religius), arjawa (jujur), urati ring anak lian (toleransi),

plapan (disiplin), teleb makarya (kerja

keras), teleb nangun pangripta (kreatif),

swadesi (mandiri), demokratis, meled uning

(rasa ingin tahu), prawira negara (semangat kebangsaan), bakti ring pertiwi (cinta tanah air), ngajiang kawijayaan (menghargai prestasi), pasawitran (bersahabat),

ngutamayang katreptian (cinta damai), pageh ring dewek (pantang menyerah), urati ring palemahan (peduli lingkungan), miwah urati ring pasemetonan (peduli

sesama).

Malarapan antuk data sane kapolihang ring tetilik puniki, dadosnyane piteket sane prasida kawedarang antuk panilik lian inggih punika, (1) majeng ring pengajahan basa Bali mangda prasida nglimbakang malih indik wangun carita miwah pikenoh pendidikan karakter ri ttakala nyelehin seseleh utamannyane nyelehin wangun carita miwah pikenoh

pendidikan karakter ring pupulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I. Para sisia kaaptiang malih nelebin indik

wangun carita miwah pikenoh pendidikan

karakter ring pupulan satua Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I.

Dadosnyane para sisia uning ngnenin indik wangun carita miwah pikenoh pendidikan

karakter mangda ri tatkala nyelehin seseleh, utamannyane ring pupulan satua

Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa I Inenten malih kapanggihin pikobet utawi

kapiambeng miwah (2) majeng ring panilik lianan mangda prasida nglimbakang malih indik daging tetilikan sane mapaiketan sareng wangun carita miwah pikenoh

pendidikan karakter utamannyane sane

ngnenin indik seseleh ring pupulan satua

Kembang Rampe kasusastraan Bali Purwa I. Tetilikan sane sampun kalaksanayang

kaaptiang mangda prasida kaanggen gamelan utawi sandingan majeng ring tetilkan sane kalaksanayang selanturnyane turmananing mangda prasida sayan becik lan pastika mawiguna majeng ring kahuripan krama, utamannyane krama Bali

(11)

KAPUSTAKAAN

Antara, I Gusti Putu. 2011. Prosa Fiksi. Singaraja: Yayasan Wandawa Gita. Apriyanti, Mita. 2014. Seseleh Wangun lan

Guna Sarat Paajah-ajah Karakter sajeroning Satua ring Buku Pangkaja Sari. Skripsi (tidak diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA: Singaraja.

Arikunto, Suharsimi. 2006. Prosedur Penelitian Suatu Pendidikan Praktik.

Jakarta: PT Rineka Cipta.

Damayanti, Deni. 2014. Panduan Implementasi Pendidikan Karakter di Sekolah. Yogyakarta: Araska.

Departemen Pendidikan Nasional. 2008.

Kamus Besar Bahasa Indonesia. Edisi Keempat. PT Gramedia pustaka

Utama.

Hutomo, Suripan Sadi. 1989. Penelitian

Sastra Lisan Teori dan Praktek.

Surabaya.

Mulyasa, H. E. 2011. Manajemen Pendidikan Karakter. Jakarta. Bumi

Aksara.

Nurgiyantoro, Burhan. 1998. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gadjah

Mada University Press.

Priyatni, Endah Tri. 2012. Membaca Sastra

dengan Ancangan Literasi Kritis.

Jakarta: Bumi Aksara.

Ratna, Nyoman Kuntha. 2012. Teori,

Metode dan Teknik Penelitian Sastra.

Yogyakarta: Pustaka Pelajar.

Sudiara, I Nyoman Seloka. 2005. Modul

Kritik Sastra. Singaraja: IKIP Negeri.

Tinggen, I Nengah. 1982. Kasusastraan

Bali. Singaraja: Rhika Dewata.

Wirnaya, I Kadek. 2012. Kemampuan

Menganalisis Nilai Pendidikan Karakter dalam Satua Bali sebagai Dasar Pembentukan Karakter Bangsa pada Siswa Kelas XI MM SMK TI Global Singaraja. Skripsi (tidak diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA: Singaraja. Zubaedi. 2011. Desain Pendidikan

Karakter: Konsep dan Aplikasinya

dalam Lembaga pendidikan. Jakarta: Kencana Prenada Media Group.

Referensi

Dokumen terkait