• Tidak ada hasil yang ditemukan

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING SATUA PAN BALANG TAMAK

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING SATUA PAN BALANG TAMAK"

Copied!
10
0
0

Teks penuh

(1)

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT

PAGURON-GURON RING SATUA PAN BALANG TAMAK

K. Devi Antariyani

1

I. N. Suandi

1

I. K. Paramarta

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail: {[email protected], [email protected],

[email protected]}@undiksha.ac.id

KUUB

Tetilikan sane mamurda Seseleh Wangun Instrinsik lan Kejatian Guna Sarat Paguron-guron

ring Satua Pan Balang Tamak madue tetujon (1) nlatarang tata wangun intrinsik ring satua

Pan Balang Tamak lan (2) nlatarang kajatian guna sarat paguron-guron ring satua Pan Balang Tamak. Palihan tetilikan sane kaanggen ring tetilikan puniki deskriptif kualitatif. Jejering ring tetilikan puniki wantah satua sane mamurda Pan Balang Tamak. Penandang tetilikan wantah wangun intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron. Kramaning tetilik sane kaanggen inggih puniki kramaning dokumentasi. Piranti sane kaanggen wantah kartu data. Data tureksa sane kaanggen inggih punika (1) identifikasi data, (2) Ngicalang data sane nenten kasaratang (reduksi data), (3) Nyoroh-nyorohang data manut tetujon (klasifikasi data), (4) interpretasi data, lan (5) nyutetan data (verifikasi). Pepolih tetilikan puniki (1) wangun intrinsik ring satua Pan Balang Tamak punika wenten pepitu pepolih inggih punika (1) murda, (2) unteng, (3) pragina miwah pawatekannyane, (4) lelintihan, (5) rerawatan, (6) bebaosan lan (7) piteket. (2)Kajatian guna sarat paguron-guron sane prasida kepanggihin ring satua Pan Balang Tamak puniki wantah lima inggih punika parama tatwa

(religius), awiwahara (toleransi), teleb makarya (kerja keras), rasa meled uning (rasa ingin tahu), demokratis.

Kruna pangalih: wangun instrinsik, guna sarat, satua

Abstrak

Penelitian yang berjudul Seseleh Wangun Instrinsik lan Kejatian Guna Sarat Paguron-guron ring

Satua Pan Balang Tamak bertujuan (1) mendeskripsikan unsur intrinsik pada satua Pan Balang

Tamak, dan (2) mendeskripsikan nilai pendidikan karakter pada satua Pan Balang Tamak. Rancangan penelitian yang digunakan dalam penelitian ini adalah deskriptif kualitatif. Subjek penelitian ini adalah satua yang berjudul Pan Balang Tamak. Objek penelitian ini adalah unsur instrinsik dan nilai pendidikan karakter. Metode penelitian ini adalah metode dokumentasi. Instrument penelitian ini adalah kartu data. Analisis data penelitian ini adalah (1) identifikasi data, (2) reduksi data, (3) klasifikasi data, (4) interpretasi data, lan (5) verifikasi. Hasil penelitian ini (1) Unsur instrinsik dalam satua Pan Balang Tamak ada tujuh hasil penelitian ini adalah (1) judul, (2) tema, (3) tokoh dan penokohannya, (4) latar, (5) alur, (6) gaya bahasa, dan (7) amanat. Nilai pendidikan karakter dalam satua Pan Balang Tamak ada lima hasil penelitian ini adalah religius, toleransi, kerja keras, dan rasa ingin tahu,

(2)

Abstract

This research was aimed to (1) described intrinsic features in Pan Balang Tamak folktale, (2) describe character values in Pan Balang Tamak folktale. This research was designed as descriptive qualitative research. Subject of this study was Pan Balang Tamak folktale, meanwhile the objects of this study were intrinsic feature and character values. Method used in this study was documentation. This research used data note as instrument to gain the data. The data analysis of this research were (1) data identification, (2) data reduction, (3) data classification, (4) data interpretation, and (5) verification. The results of this study were (1) there were seven, intronsic features used in Pan Balang Tamak folktale; title, theme, characters, and characteristics, settings, plot, language used, and messages, (2) there were four character values in Pan Balang Tamak folktale; religious, tolerance, hard working, and curiosity.

Keywods: instrinsic features, character balues, folktale.

Purwaka

Kasusastraan Bali pinaka silih sinunggil kasugihan Bali sane mapaiketan sareng seni lan budaya. Basa Bali pinaka sarana mababaosan ngenenin indik kauripan krama Bali. Effendi (ring Badudu, 1975: 5) maosang kasusastraan inggih punika kria sastra sane mawentuk babaosan (basa lisan) lan sasuratan sane ngamolihang rasa sane becik. kria sastra pinaka sasuluh ring kauripan serahina-rahina. Sakadi wangun sastra Bali ngenenin indik tingkah polah parilaksana parajana ri kala ngamargiang kauripan masimakrama lan pinaka sasuluh miwah gegambaran ring kauripan krama Baline.

Silih sinunggil kria sastra nenten ja lempas saking unsur-unsur ngawentuk kria sastra minakadi satua. Satua rumasuk ring kasusastraan Bali purwa. Satua pinaka wentuk carita sane wenten ring kauripan krama Bali sane sampun kaloktah, nanging nenten kauningin wastan pangawi lan warsa kria sastra kakaryanin. Satua madue aspek sane jimbar, pinaka kesenian lami sane mawentuk lisan, satua mapaiketan sareng kauripan krama Bali. Satua punika kacaritayang saking jadma ke jadma lianan pinaka piranti anggen nelebang guna sarat susila (nilai moral) majeng ring para anome.

Manut tradisi masatua punika

kalaksanayang olih para krama majeng ring pianak utawi cucunnyane.

Satua Bali sane kauningayang madue

sifat rerekan (fiktif belaka) utawi angen

(khayal). Ri sajeroning satua, unsur-unsur

satua pinaka dasar utama nglimbakang dados sikian carita sane kadadosang sasuluh kauripan sane sujati.

Satua kawangun antuk kalih unsur minakadi wangun instrinsik lan ekstrinsik. Wangun instrinsik kaanggen natasang,

mengkaji, lan nlatarang kawigunan ring

sajeroning paiketan unsur fiksi sane nguningayang indik daging ring kria sastra. Wangun instrinsik inggih punika

unsur-unsur sane ngwangun kria sastra minakadi

unteng, lelintihan carita, pragina, genah, piteket, sudut pandang lan gaya bahasa.

Punika taler wangun ekstrinsik inggih punika samian unsur sane wenten ring sisi kria sastra minakadi para pangwacen, embasnyane sang pangawi,

pengalaman idup pangawi, kulit buku, tebel

buku, nanging prasida ngiusin kria sastranyane.

Kria sastra akeh sane nyinahang indik guna sarat lan piteket-piteket sane prasida kaanggen sasuluh maparilaksana becik ring jagate. Guna sarat inggih punika tata titi sane ngenenin indik makasami sane kabaosang becik, lengut, patut, sarat miwah prasida ngawi bagia. Guna sarat punika sane pinih utama ring parisolah sane kapilih saking pahan susila (moral) sane mapaiketan sareng etika. Manut

(3)

Supriadi (2006: 18) guna sarat inggih punika parisolah sane kerasayang becik, patut, ngawi bagia, mawiguna utawi kasaratang. Guna sarat pinaka sasuluh sane prasida kaanggen ngawatesin parisolah para jana ring kauripan masimakrama. Ngeninin indik guna sarat, akeh guna sarat-guna sarat sane nglimbak ring sajroning krama, Silih sinunggilnyane kajatian guna sarat paguron-guron.

Guna sarat punika mabuat pisan ring kauripan para jana Baline. Napi ke sane marupa piranti utawi nenten, sane kaanggen sasuluh ring para janane ri kala ngamargiang kauripan. Guna sarat-guna sarat sane mapaiketan sareng kauripan krama Baline, kaunggahang olih sujana-sujana ring daging kria sastra.

Kasusastraan Bali purwa miwah

kasusastraan Bali anyar madaging sekancan guna sarat indik kawentenan kauripan ipun. Satua madaging guna sarat-guna sarat (nilai) lan nyuksemayang penuntunnyane sane kabuatang, nenten ja para anom-anome kemanten, nanging saking carita punika prasida ngicenin pangresik guna sarat etika majeng ring anom-anome.

Yening kaselehin ring kauripan serahina-rahina, guna sarat soang-soang jadma pinih matiosan. Pinaka cihna ne mangkin, pemerintah saha maosang jagi nincapang guna sarat punika mawit saking ajah-ajahan. Punika marupa guna sarat paguron-guron sane sampun kamargiang ring makudang-kudang sekolah. Guna sarat punika madue esensi majeng ring guna sarat moral lan guna sarat ahlak para sisya ring sekolahan utawi ring kauripan serahina-rahina. Punika sane prasida ngawe kawentenan sisya-sisya sane madue kahanan becik.

Yadiastun kadi asapunika guna sarat boya ja prasida kamargiang ring paplajahan kemanten. Prasida taler kamargiang ring budaya lan tradisi Baline, pinaka imba iraga nglestariang guna sarat ring krama Bali iraga mresidayang nyelehin napi manten sane rumasuk ring tradisi lan budaya Bali. Minakadi kawentenan satua Pan Balang Tamak.

Cakepan satua Pan Balang Tamak silih sinunggil kria sastra sane kakaryanin olih I. Nk Supatra. Daging satua Pan Balang tamak puniki becik pisan, krana nyinahang indik parisolah sane nenten becik katiru lan guna sarat-guna sarat sane wenten ring satua punika kadasarin antuk kawentenan sane suyakti ring para jana, pamekasnyane ring krama Bali. Ring kria sastra satua Pan Balang Tamak puniki silih sinunggilnyane nyinahang indik parisolah Pan Balang Tamak sane lengit, pripit, tur akeh pisan dayane. Satua puniki pinaka kadadosang sasuluh majeng ring para yowana sumangdene prasida mabuat sane pinih becik lan nenten mabuat sane nenten becik sane mocolang para yowana sane lianan.

Punika sane ngawinang tetilikan puniki mabuat pisan kalaksanayang, krana akeh madaging guna sarat paguron-guron lan piteket-piteket sane becik, pinaka sasuluh iraga mabuat lan maparilaksana sane becik. Guna sarat paguron-guron pinaka silih sinunggil utsaha nincapang kabecikan pikenoh para yowana. Guna sarat paguron-guron boya ja prasida kawentenan ring pangajahan ring sekolah kemanten, nanging guna sarat paguron-guron punika taler prasida kaajahin saking

media sastra minakadi satua. Satua punika,

lianan teken kawentenan caritanyane sane becik nganggen basa sane lengut, miwah prasida nudut manah sang pangwacen, satua puniki taler madaging guna sarat-guna sarat sane prasida ngamedalang pikenoh sane becik ring sang sane ngawacen satua punika.

Ring satua Pan Balang Tamak puniki akeh kakawian rupanyane sakadi Geguritan, satua miwah sane lianan. Nanging sane kaambil kadadosang tetilik inggih punika indik satua. Satua Pan Balang Tamak puniki yadiastun caritanyane sampun kauningin ring para yowana, nanging akeh wenten variasi sane ngaryanin, silih sinunggilnyane pakardin I Nengah Ketut Widiasa. Punika mawinan satua Pan Balang Tamak pakardin I NK Widiasa punika sane jagi katilikin olih penilik.

(4)

Malarapan antuk napi sane katlatarang ring ajeng, panilik ngrasayang patut nyelehin wangun instrinsik lan guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak. Satua Pan Balang Tamak punika kapilih santukan akeh piteket-piteket sane becik miwah guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua punika. Satua sane mamurda Pan Balang Tamak pinaka satua mabasa Bali sane pinih becik lan akeh wenten guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua punika

Tetilik puniki boya ja tetilik sane kapertama ngenenin indik wangun instrinsik lan guna sarat paguron-guron sane manut ring tatwa budaya Bali. Tetilik sane masaih

sampun wenten kalaksanayang

sadurungnyane, sakadi (1) olih Adhi Rohani Paramesti ring warsa 2012, sane mamurda “Struktur dan Nilai Pendidikan Novel Cokorda Darma Karya I Gusti Putu Antara”. (2) “Nilai Pendidikan Karakter Dalam Satua I Durma dan Relevansinya terhadap Anak di Desa TampakSiring Gianyar” olih I Nyoman Kembar Astika ring warsa 2013. (3) “Kajian Struktur dan Nilai Sosial Religius Satua Bhagawan Dharmaswami” olih I Putu Yasa ring warsa 2012. (4) “Analisis Aspek Stilistika dan Nilai Pendidikan Karakter pada Antologi Cerpen Pilihan Kompas Tahun 2012, Laki-laki Pemanggul Goni” olih Ida Ayu Putri Adityarini ring warsa 2014.

Malarapan antuk punika, tetilikan puniki kalaksanayang mangda prasida nguningin seseleh wangun intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron ring satua. Satua sane kaangen ring tetilikan puniki inggih punika satua Pan Balang Tamak. Wit sakaning asapunika, tetilikan puniki pacang nilikin indik Seseleh Wangun

Intrinsik lan Kajatian Guna Sarat

Paguron-Guron ring satua Pan Balang Tamak. Dadalan pikobet sajeroning tetilikan puniki inggih punika (1) Sapunapi tata wangun intrinsik Satua Pan Balang Tamak? lan (2) Napi manten guna sarat paguron-guron ring Satua Pan Balang Tamak.

Tetujon ring tetilikan puniki inggih punika (1) Mangda prasida nlatarang kawentenan wangun instrinsik Satua Pan Balang Tamak. (2) Mangda prasida

nlatarang guna sarat paguron-guron ring Satua Pan balang Tamak.

Kramaning Tetilik

Kramaning tetilik pinaka piranti sane ngwantu mangda prasida nuju tetujon. Ngamolihang utawi nenten ring sajeroning nglaksanayang tetilik, punika manut kramaning sane kaanggen.

Tatacara sane pacang

kalaksanayang utawi katempuh ri tatkala tetilik puniki polih katlatarang indik (1) palihan tetilik, (2) jejering lan penandang tetilik, (3) kramaning mupulang data, (4) piranti tetilik, (5) data tureksa.

Palihan tetilik inggih punika strategi sane kaanggen mengatur latar (setting) tetilik sumandene penilik molihang data sane patut (valid) mangda manut ring

karakteristik variabel lan tetujon tetilik.

Soroh tetilik sane kalaksanayang inggih punika deskriptif kualitatif. Mawinan nganggen deskriptif kualitatif inggih punika

krana makasami informasi sane

kapupulang nenten dados kawedarang nganggen angka. Nika mawinan pikobet sane wenten ring kegiatan tetilik mangda ngacu ring sumber-sumber sane sampun wenten. Data sane kaanggen inggih punika

data kualitatif. Data kualitatif kanyataang ri

sajeroning wentuk lengkara utawi uraian.

Data sane kaperluang puniki marupa data primer lan data sekunder.

Data sekunder ring tetilik puniki

marupa hasil tetilik lan cakepan-cakepan

sane wenten paiketannyane lan

kaitannyane tekening satua Pan Balang

Tamak. Dadosnyane ring tetilik

kapustakaan data sane kapolihang boya ja

data primer nanging data sekunder.

Jejering tetilik inggih punika jadma, piranti utawi genah data variable melekat, lan sane kadadosang pikobet ring tetilikan. Manut sakadi sane sampun kabahbahang iwawu. Sane dados jejering tetilik ring tetilikan puniki inggih punika satua Pan Balang Tamak.

Penandang tetilik inggih punika sifat utawi kahanan ring benda, jadma utawi kahanan sane dados uratian ring tetilikan. Penandang tetilik inggih punika benda, hal utawi variabel sane jagi katilikin. Sane

(5)

dados penandang ring tetilikan puniki inggih punika Seseleh wangun intrinsik lan kejatian guna sarat paguron-guron.

Pupulan data inggih punika parindikan (keterangan) sebagian utawi makasami ring populasi sane pacang

menunjang lan ngedukung tetilikan puniki.

kramaning mupulang data inggih punika cara-cara sane kaangge molihang data

secara lisan utawi tertulis. Ring sajeroning

metodelogi tetilik katlatarang indik kualitas data punika katentuan olih kualitas alat mupulang data.

Manut ring makudang-kudang

pikenoh ring duur prasida kacutetang indik tata cara pamupul data inggih punika tata

cara sane kalaksanayang anggen

ngemolihang data sane becik, jangkep, miwah efisien sane kasaratang anggen ngalaksanayang tetilik ilmiah antuk nelatarang watesan-watesan anggen ngawetuang napi sane sampun kajudi.

Ring tetilik puniki, data sane pacang katureksain pastika pacang kapupulang dumun. Kapatutan data kapolihang saking kapatutan ri kalaning mupulang data. Indike punika taler kalaksanayang ring tetilikan puniki. Nganutin kawentenan data (karakteristik data), kramaning mupulang data sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika wantah kramaning dokumentasi.

Sakadi sane kauningin kramaning

dokumentasi inggih punika ngrereh data

indik parindikan utawi variabel sane marupa

catatan, transkrip, prasasti, notulen rapat, foto miwah sane lianan lan pinaka

kramaning sane kaanggen antuk

ngamolihang data nganggen cara ngwacen cakepan-cakepan lan teks.

Panilik nganggen kramaning

dokumentasi santukan sane kaselehin

marupa dokumen inggih punika satua sane mamurda Seseleh Wangun Instrinsik lan Guna Sarat Paguron-guron ring Satua Pan Balang Tamak.

Panilik patut sayaga ngerasuk ring kahanan ring dija genah penandang punika, miwah penilik mangda nuwenang wawasan majeng ring napi sane pacang kaselehin.

Tugas panilik pinaka piranti mangda prasida ngawetuang tetilikannyane, milihin piranti, nglaksanayang pamupulan data,

nyajiang data, nglaksanayang verifikasi lan ngaryanin pamicutetan antuk napi sane kapolihang ring lapangan anggen nyawis pikobet tetilik.

Piranti pangwantu sane kapilih olih panilik ring tetilik puniki inggih punika kartu data. Sane mawinan kartu data kapilih dados piranti pangwantu piranti utama santukan mangdane parikrama mupulang data puniki prasida maurut (sistematis). Piranti tetilik punika kasiagayang lan karancang pinih becik sumangdane prasida ngamolihang data sane prasida mendukung tetilikan puniki.

Data tureksa inggih punika proses ngrereh tur nyusun data sane kapolihang saking wawancara, catatan lapangan, lan

dokumentasi mangda sistematis antuk

nyorohang data ring soang-soang kategori, nglaksanayang sintesa, nyusun ring sajeroning pola, milihin data sane mautama sane pacang kaplajahin, tur ngaryanin pacutetan. Dadosnyane sane pacang kalaksanayang ring sajeroning nureksain data inggih punika ngatur, ngurutang, nagingin kode, miwah nyorohang ring soang kategorinyane

.

Madasar antuk teori data tureksa, tetilikan puniki ngangen tata cara minakadi.

Identifikasi data inggih punika

makasami data sane sampun kakumpulang kaidentifikasi manut ring sorohnyane. Artosnyane, data punika kapilahin sane

relevan kaanggen wantah data sane

mapaiketan sareng tata wangun intrinsik lan kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak.

Ngicalang data sane nenten kasaratang (reduksi data) inggih punika nyutetang ( merangkum), milihin unteng sane kautamayang tur ngicalang sane nenten manut ring tetilik. Data sane kareduksi inggih punika data sane nenten kaanggen duaning nenten manut nganutin ring tetujon. Data sane kapolihang saking kramaning dokumentasi.

Nyoroh-nyorohang data manut tetujon ipun (klasifikasi data) manut tetujon ipun pinaka kaklompokang madasar antuk soroh data. Nyoroh-nyorohang data puniki kalaksanayang majeng ring kramaning

(6)

dokumentasi. Nyoroh-nyorohang puniki kalaksanayang manut saking pikobet sane katilikin. Tetilik nyorohang wangun instrinsik lan guna sarat

Interprestasi data punika wantah papolih tetilik sane sampun kaklompokang nganutin pikobet sane kaunggahang ring tetilikan puniki. Ring tetilikan puniki sane pacang kainterprestasiang inggih punika data ngenenin indik tata wangun intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak.

Nyutetang Data (verifikasi),

Pamargi nyutetang data kalaksanayang yening data sampun masusun apik lan manut tata titi sane sampun kacumawisang. Proses panyutetan dados kalaksanayang

secara bertahap, nanging kaping untat

kacutetang sane pinaka kecawis pikobet tetilikan. Dadosnyane, panyutet punika patut mapaiketan antuk napi sane munggah ring tetilikan, nenten dados ngaryanin panyutet antuk papineh soang-soang panilik. Mawinan kadi asapunika, pamicutet ring tetilikan puniki ngenenin indik Seseleh Wangun Instrinsik lan Kejatian Guna Sarat Paguron-guron ring Satua Pan Balang Tamak.

Pepolih lan Pabligbagan Tata Wangun Instrinsik Satua

Data sane kapolihang saking pepolih tetilikan puniki inggih punika data indik wangun intrinsik lan kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak. Ring satua Pan Balang Tamak puniki kawentenan wangun

intrinsik sane wenten papitu punika samian

kepangihin ring satua Pan Balang Tamak puniki, minakadi.

Murda puniki mabuat pisan ring sajeroning satua santukan murda punika nyihnayang daging kasuksman sane wenten ring satua. Murda sepatutnyane prasida nudut kayun sang pengwacen. Punika mawinan murda kakaryanin mangda becik. Sajeroning tetilik punika, sane kaselehin inggih punika satua Pan Balang Tamak. Kawastanin Pan Balang Tamak inggih punika “Pan” sane mateges Bapa, “Balang” sane mateges beburon sane mawasta balang sane madue makna cerdik

lan cacep (cekatan) lan “Tamak” madue

teges loba (rakus). Murda Pan Balang Tamak nyihnayang asil parilaksana, sekadi Pan Balang Tamak sane parilaksananyane sane pripit tur akeh madue winaya. Nika mawinan para krama banjare branti tur madue winaya jagi mademang Pan Balang Tamak.

Waluyo (2007:24) nguningayang unteng inggih punika pikayunan sane kasurat olih sang pangawi majeng ring panonton majalaran antuk lelampahan satua sane kakawi. Unteng sane wenten ring sajeroning satua Pan Balang Tamak nyaritayang indik pengawit kawentenan Pan Balang Tamak nyantos padem. Ring carita puniki nyaritayang indik asapunapi

kawentenan Pan Balang Tamak ri

sajeroning mabanjar ring desa. Akeh wedaya saking krama banjar nanging Pan Balang Tamak mersidayang malih ngelidin wedaya sane kabuat olih para krama banjar, sumangdene Pan Balang Tamak keni danda santukan Pan Balang Tamak puniki lengit, pripit, tur akeh pesan dayanyane.

Nanging yadiastun sampun akeh wedaya saking para krama, nenten ja mersidayang ngalahang dayane Pan Balang Tamak. Punika mawinan Pan Balang Tamak nenten kasenengin olih krama banjare. Unteng punika kajantenang idup digumine mangda adung makrama tur saling tulungin. Ring pengajahan Agama Hindu pastika sampun kauningin, jadma ring kauripane puniki madue krama.Yening iraga malaksana sane becik, sinah becik kapanggih, lan yening iraga malaksana sane nenten becik sinah mikolihang napi sane kabaos sengkala utawi nenten becik.

Pragina lan pawatekannyane sane

kaduwenang inggih punika pinaka

campuhan sane nenten dados

kalempasang siki sareng sane lianan. Pragina ring sajeroning carita patut kacingak maurip lan nyata, sumangdane sang sane ngawacen jakti ngarasayang

kawentenannyane. Indik pakayunan

pragina-pragina sane wenten ring carita prasida kacingak ring bebaosan saking pragina, prasida malih kacihnanyang saking tutur sane kaanggen, parilaksanannyane

(7)

napike bangras utawi becik. Pragina miwah pawatekannyane sane wenten ring satua Pan Balang Tamak sakadi punika.

Pan Balang Tamak watek ipun corah tur wedaya santukan nenten nuutin napi sane sampun dados awig-awig desa. Yadiastun kabuatang wedaya saking krama banjar, Pan Balang Tamak mersidayang mekelid tur mewali wedayain para krama banjare. Punika mawinan Pan Balang Tamak nenten kesenengin sareng krama banjare. Kacihnayang ring lengkara puniki. Pemastika lengkara sane nyihnayang parilaksana corah sane , wedaya sane kekaryanin olih Pan Balang Tamak ring lengkara “sadurung sangkep Pan Balang

Tamak suba kebanjar pedidiane. Ia ngabe jaja iwel ane jaange di sakan bale banjare. Apang ngenah care tain cicing seken-seken lan isinine yeh akecritan apang ngenah care enceh cicing”.

Klian banjar pewatekan ipun becik santukan sampun ngicenin pangarah sane becik ring banjar, kacihnayang ring

lengkara puniki. Pamastika sane

nyihnayang parilaksana sane becik tur nguningayang sane becik majeng para krama punika kapanggihin ring lengkara

“sawireh lakar ngayah kanti sanja, jro klian mabesen apang ane ngayah buin mani ngaba sengauk apang ada daar sambilang ngayah”.

Krama banjar: becik, yadiastun ri tatkala nyengkalen, nanging nenten mersidayang sakewala pepesan anake sane kena sengkala tekening dayane Pan Balang Tamak, kacihnayang ring lengkara puniki. Pamastika sane nyihnayang parilaksana sane satata branti tekening anak sane madue daya akeh tur corah, lengit, pripit sinah dados gedegang timpal punika kapanggihin ring lengkara “Makita

anake nyengkalen ia, sakewala pepesan anake ane kena sengkala. I Pan Balang Tamak dadi gedegang banjar”.

Kurenan Pan Balang Tamak: satia tekening semaya, kacihnayang ring

lengkara puniki. Pamastika sane

nyihnayang parilaksana satia tekening semaya punika kapanggihin ring lengkara “Kurenane lantas nyaputin ia I Pan Balang

Tamak nganggo kain putih tur abane ke

sanggah, sadahange di sakan sanggahe,

tur bokne gambahange”.

Lelintihan satua inggih punika napi sane dados carita, sapunapi carita punika lan sapunapi panguntat carita punika. Lelintihan carita punika nyaritayang indik sapunapi peristiwa punika kamargiang saking kapertama nyantos puput. Lelintihan punika prasida kakepah dados tetiga inggih punika lelintihan ka arep (alur maju), lelintihan ka ungkur (alur mundur), miwah lelintihan macampuh (alur campuran). Lelintihan sane kaanggen ring satua Pan Balang Tamak puniki inggih punika lelintihan ka arep. Santukan caritanyane ngenenin indik parindikan sane jagi kalaksanayang. Satua saking pengawit ngantos puput sane pinaka paiketan pikobet sane malianan lan pamuputnyane ngamolihang pamicutet.

Rerawatan inggih punika

wewidagan wicara sane kalaksanayang, sane mapaiketang sareng makasami kahanan indik, galah, genah, lan kahanan (suasana) sane wenten ring sajeroning carita. Rerawatan galah sane kaanggen ring satua Pan Balang Tamak puniki inggih punika jani, buin mani, tengai, Rerawatan genah sane wenten ring satua Pan Balang Tamak puniki inggih punika di jumahne, di banjar, ke alase, pura Bale Agung, di

pekarangan, rerawatan parindikan

rikalaning Pan Balang Tamak duweg pisan ngengkal daya, yadiastun ia sugih tusing kuangan arta brana, nanging ia sing ja kodag baan lengit, pripitne, tur liu pesan dayane.

Bebaosan punika mabuat pisan ring daging carita, santukan bebaosan punika ngwantu pangwacen ngresepin daging carita miwah unteng utawi piteket-piteket sane sampun kawedarang olih sang pangawi. Basa sane kaanggen ring satua puniki inggih punika basa sadina-dina. Piteket inggih punika paplajahan pikenoh lan laksana utawi piteket panyurat majeng ring sang pangwacen. Piteket sane prasida kapolihang saking satua sane mamurda Pan Balang Tamak inggih punika.

Iraga dados jadma nenten dados

maparilaksana sakadi Pan Balang Tamak sane setata wedaya sareng anak lianan,

(8)

napi malih ngiring krama desa, iraga dados jadma sumangdane madue parilaksana sane becik tur ri kala idup mabanjar, madesa, sepatutnyane nuutin napi sane dados awig-awig desa.

Kajatian guna sarat paguron-guron wantah piranti sane nanemang pikenoh-pikenoh kajatian majeng anak alit sane madue komponen pangweruhan. Sakadi sane sampun kauningin samian karya sastra pastika madaging kajatian guna sarat paguron-guron.

Kajatian guna sarat paguron-guron puniki wenten plakutus inggih punika prama tatwa (religius), arjawa (jujur), awiwahara (toleransi), anut ring tata krama (disiplin), teleb makarya (kerja keras), seneng ngawi (kreatif), mandiri, demokratis, meled uning (rasa ingin tau), welanin Negara (semangat

kebangsaan), tresna Negara (cintah tanah

air), ngajiang pikayun (menghargai

prestasi), kumanyama (bersahabat), cinta

damai, seneng ngewacen (gemar

membaca), urati ring palemahan (peduli lingkungan), urati ring pawongan, (peduli sosial), lan tanggung jawab. Punika taler

ring satua Pan Balang Tamak, pastika madaging kajatian guna sarat paguron-guron sane jagi kabahbahang ring sor puniki.

Ngenenin indik kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten plakutus guna sarat, ring satua Pan Balang Tamak. Kajatian guna sarat paguron-guron sane kepangihin wantah lima inggih punika: 1) Kajatian guna sarat parama tatwa

(religius)

Kajatian guna sarat religius inggih punika parilaksana sane patut ri kala nglaksanayang ajah-ajahan agama, tur sagilik saguluk majeng ring agama sane tiosan. Ring satua sane mamurda Pan Balang Tamak punika kajatian guna sarat paguron-guron parama tatwa (religius) kacihnayang antuk lengkara utawi bebaosan:“Buin mani semengan tuah rainan. Jro mangku suba pada tangkil ke pura ngajak para pamedek lenan. Mare teked di pura mekesiab jro mangkune sawireh ada peti melah tur maukir. Jro mangku makeneh “sinah suba ne paica Ida Bhetara teken damuh-damuh duwene sami.

Jro mangku teken prajuru lantas nauhin para krama apang rauh ke pura desa, sawireh ade paica Ida Bhetara marupa artha brana apeti liune”.

Pamastika lengkara ring ajeng nyihnayang parilaksana sutindih ring swadarma kapanggihin ring lengkara Jro

mangku teken prajuru nauhin para krama apang rauh ke pura desa, sawireh ade paica Ida Bhetara marupa artha brana apeti liune.

Lengkara punika rumasuk ring kajatian guna sarat religius santukan ri kalaning jro mangku lan para pamedek lenan pada tangkil ke pura desa nanging di sampunne ngantos ring pura dapetange wenten peti maukir, pikayunan punika paica ring ida bhatara. Punika nyihnayang parilaksana ane anut ring ajah-ajahan agama ipun, santukan sampun prasida tangkil ring pura yadiastun sadurung mapikayun peti punika tuah paica ring Ida bhatara nanging mangda nenten iwang cingakin dumun napi daging ring peti punika. Dadosnyane iraga dados jadma mangda madue utawi satata ngambel kajatian guna sarat paguron-guron parama tatwa (religius) puniki santukan ring iraga makrama nenten lempas tekening ajahan-ajahan agama sane iraga anut. Mangda iraga prasida satata ngamolihan pamargi sane becik.

2) Guna sarat awiwahara (toleransi)

Kejatian guna sarat awiwahara (Toleransi) inggih punika parilaksana sane ngajinin pabinayan agama, panegaran,

etnis, panampen, lan parilaksana jadma

tiosan sane mabinayan sareng padewekan iraga. Kacihnayang antuk lengkara utawi bebaosan:“Bangkene Pan Balang Tamak lantas abane ke setra tur ketanem. Payu masih bangkene kencanine teken banjare. Setondene para krama makejang suba sumanggem lakar ngendepin bangkene Pan Balang Tamak dijumahne apanga bengu lan sing ada ane maekin. Sawireh Pan Balang Tamak jeleme lengit, pripit, tur demen ngeka daya ane ngae krama banjare setata keweh”.

Pamastika lengkara ring ajeng nyihnayang parilaksana asih ring krama kapanggihin ring lengkara bangkene Pan

(9)

Balang Tamak lantas abane ke setra tur ketanem. Payu masih bangkene kencanine teken banjare

Lengkara punika rumasuk ring kajatian guna sarat awiwahara santukan lengkara punika nerima solah lan parilaksana Pan Balang Tamak yadiastun ia jeleme lengit, pripit tur demen ngeka daya ane ngae krama banjare setata keweh. 3) Guna sarat teleb makarya (kerja keras)

Teleb makarya inggih punika Parilaksana sane nyihnayang indik parilaksana trepti lan pateh ri kala nglaksanayang tugas, muputang pikobet, lan pakaryan mangda becik lan patut. Kacihnayang antuk lengkara utawi bebaosan “Krama banjare sayan makelo sayan gedeg teken ia I Pan Balang Tamak. Buin lantas krama banjare ngeka daya apang nyidang ja nyengkalen ia Pan Balang Tamak. Pan Balang Tamak demen mecelep ke pekarangan timpal, nyemak sekancan who-wohan tur ane lenan. Krama banjare ngelah daya lakar nyebag Pan Balang Tamak nganggo awig-awig”

Pamastika lengkara ring ajeng nyihnayang parilaksana teleb makarya kapanggihin ring lengkara krama banjare

ngelah daya lakar nyebag Pan Balang Tamak nganggo awig-awig.

Lengkara punika rumasuk ring kajatian teleb makarya santukan ring lengkara puniki nyihnayang parilaksana para krama sane pepes ngaenang daya mangda prasida nyengkalen Pan Balang

Tamak sumangdene ia keni danda

santukan Pan Balang Tamak puniki pripit, lengit tur akeh pisan madue daya sane corah, punika sane mawinan Pan Balang Tamak kagedegin olih krama banjare. 4. Guna sarat rasa meled uning (rasa ingin

tahu)

Kajatian guna sarat paguron-guron rasa meled uning inggih punika parilaksana sane satata mautsaha mangda prasida uning lan nelebin indik sane kaplajahin, kacingak, lan kapireng. Puniki kacihnayang antuk lengkara “Pan Balang Tamak ane demen ngeka daya, setata tangar teken apa ane gaene teken krama banjare. Ia masi suba merasa teken awakne tusing

demenin teken krama banjare. Suba lantas keto ia masih suba mabesen teken kurenane, disagete mani puan ia nemu sengkala ngemasin mati. Liu lantas mabesen teken kurenane, tur sing ada anak len nawang”.

Pamastika lengkara ring ajeng nyihnayang parilaksana rasa meled uning kapanggihin ring lengkara Pan Balang

Tamak ane demen ngeka daya, setata tangar teken apa ane gaene teken krama banjare.

Lengkaran punika rumasuk ring kajatian rasa meled uning santukan

lengkara punika madaging

parilaksananyane Pan Balang Tamak sane tangar tekening napi sane kakaryanin malih olih krama banjare, santukan akeh gaenange daya tekening krama banjare nanging mersidayang ngelidin tur mebalik krama banjar sane keni dayane Pan Balang Tamak.

5. Demokratis

Demokratis inggih punika tata cara

maparilaksana sane nenten minayang padewekan lan jadma sane tiosan ri kala nyalanin kauripan manyama braya. Puniki kacihnayang antuk lengkara “Kacrita jani di banjar lakar ada gae menehin Pura Bale Agung. Krama Banjare lakar luas ke alase ngalih kayu. Klian banjare suba mapangarah apang krama banjare pesu semeng-semeng ri kala siape suba pada tuun. Keto masi Pan Balang Tamak suba maan arah-arah”.

Pamastika lengkara ring ajeng nyihnayang parilaksana demokratis

kapanggihin ring lengkara Klian banjare

suba mapangarah apang krama banjare pesu semeng-semeng ri kala siape suba pada tuun.

Punika rumasuk ring kajatian

demokratis santukan ring lengkara punika

madaging parisolah sane nyalanin kauripan manyama braya sane kalaksanayang olih krama banjare yadiastun Pan Balang Tamak nenten sareng krana pelih baan mirengang pangarah saking kliang banjar.

Pamuput

Mawit saking pepolih tetilik sane sampun kabahbahang ring adyaya IV

(10)

ngenenin indik wangun instrinsik lan kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring sajeroning satua Pan Balang Tamak, punika mawinan ring sajeroning adyaya puniki wenten kalih pahan sane pinih mautama pacang kabahbahang inggih punika tetingkesan miwah piteket. Ring sor puniki pacang kabahbahang soang-soang pahan punika.

Maduluran antuk pepolih saking tetilikan sane sampun kabahbahang indik wangun instrinsik lan kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan

Balang Tamak prasida kapolihang

tetingkesan inggih punika. (1) Wangun

instrinsik sane wenten ring sesuratan satua

Pan Balang Tamak inggih punika unteng, murda, pragina lan wateknyane, lelintihan rerawatan, bebaosan miwah piteket, (2) Kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak inggih punika guna sarat parama tatwa (religius), awiwahara (toleransi), teleb makarya (kerja keras), rasa meled uning (rasa ingin tahu), demokratis. Saking makudang-kudang kejatian guna sarat paguron-guron sane sampun kabahbahang ring ajeng.

Piteket sane kawedarang ring titilik puniki inggih punika sakadi, Majeng ring guru basa Bali kaaptiang mangda prasida nglaksanayang paplajahan antuk nelebin wangun miwah kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten sajeroning satua, kapanggihin kejatian guna sarat paguron-guron sane prasida dados tatuladan ring kauripan jadmane mangkin. Sesuratan satua akeh kapanggihin piteket-piteket sane mabuat pisan ring sajeroning angga para sisia, punika mawinan mawit saking mangkin satua patut kaicen ring para sisia ri kala nglaksanayang paplajahan,

Majeng ring sang pangwacen, sang pangwacen mangda sayan urati lan nglestariang kekawian ring Bali mangda nenten sayan rered. Majalaran antuk ngwacen selanturnyane ngresepin daging carita utamanyane ngresepin indik daging kajatian guna sarat paguron-guron (nilai

pendidikan karakter) anggen geguat

ngwangun tata susila sane becik

Majeng ring penilik lianan, penilik lianan mangda nglimbakang malih indik daging tetilikan sane mapaiketan ring basa Bali, mangda basa Bali prasida ajeg lan lestari. Utamannyane ngeninin indik ngwacen tetilikan kekawian marupa satua mabasa Bali mangda uning daging tetilikannyane sayan jangkep lan becik.

Kapustakaan

Adityarini, Ida Ayu Putri. 2014. Analisis

Aspek Stilistika dan Nilai Pendidikan Karakter pada Antologi Cerpen Pilihan Kompas Tahun 2012, Laki-laki Pemanggul Goni. Tugas Akhir

(tidak diterbitkan). Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha. Antara, I Gusti Putu. 2006. Teori Apresiasi

Sastra Bali Anyar. Singaraja: STKIP

Singaraja.

---. 2011. Prosa Fiksi. Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha. Astika, I Nyoman Kembar. 2013. Nilai

Pendidikan Karakter dalam Satua I Durma dan Relevansinya terhadap

Anak di Desa Tampaksiring

Gianyar. Skripsi (tidak diterbitkan).

Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha.

Paramesthi, Adhi Rohani. 2012. Struktur

dan nilai Pendidikan Novel Cokorda Darma Karya I Gusti Putu Antara.

Skripsi (tidak diterbitkan).

Singaraja: Fakultas Dharma Acarya, Institut Hindu Dharma Negeri.

Wendra, I Wayan. 2011. Penulisan Karya

Ilmiah. Singaraja: Undiksha.

Waluyo. Herman J. 2007. Drama Naskah

Pementasan dan Pengerjaannya.

Surakarta: Lembaga

Pengembangan Pendidikan. Yasa, I Putu. 2012. Kajian Struktur dan Nilai

Sosial Religius Satua Bhagawan

Dharmaswani.Skripsi (tidak

diterbitkan). Singaraja: Universitas Pendidikan

Referensi

Dokumen terkait

Pikolih sane kapolihang ring sajeroning panyelehan puniki inggih punika prasida nmiwahtarang indik struktur sane kepah dados struktur forma miwah.

Sane ngawinang ring Subak Anyar Desa Padang Keling ngangge campuhan warna basa ri tatkala ngawentenang pabligbagan inggih punika duaning basa Bali punika wenten

Saking pikolih miwah tetepasan sane sampun katelatarang ring ajeng, prasida katingkesang wangun jroning sane wenten ring novel Sing Jodoh inggih punika unteng,

Pikolih ring tetilik puniki inggih punika (1) Wangun bebaosan ring Desa Nusasari kabupaten Jembrana inggih punika: ring ranah formal adat kantun nganggen dialek Nusa Penida, ring

Penandang ring tetilik puniki inggih punika pangrencana, panglaksana, miwah pamastika peplajahan mabebaosan basa Bali sane nganggen model peplajahan inovatif ring

Manut dadalan pikobet, papolih tetilik, lan bebligbagan sane sampun kawedarang ring ajeng prasida kacutetan sakadi 1) wangun intrinsik ring geguritan Dharma Sthiti

Kawigunan praktis ring tetilikan puniki, inggih punika pinaka informasi majeng ring guru ngenenin indik pikobet-pikobet sane wenten ring paplajahan ngwacen aksara

Semaliha wenten tattwa sane lianan, tatwa inggih punika ngerasayang ring sekancan pikobet sane kadruenang ngantos pangrasa sane pinih teleb (Djadja, 2009: