• Tidak ada hasil yang ditemukan

NUREKSAIN WANGUN LAN GUNA SARAT PAGURON- GURON GEGURITAN DHARMA STHITI KEKAWIAN I MADE MENAKA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "NUREKSAIN WANGUN LAN GUNA SARAT PAGURON- GURON GEGURITAN DHARMA STHITI KEKAWIAN I MADE MENAKA"

Copied!
10
0
0

Teks penuh

(1)

NUREKSAIN WANGUN LAN GUNA SARAT

PAGURON-GURON GEGURITAN DHARMA STHITI KEKAWIAN I MADE

MENAKA

Ni Wyn Ari Suryanti

1

, IB Rai

1

, Kt. Paramarta

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Fakultas Bahasa dan Seni

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja

e-mail:

{arisuryanti95@yahoo.com,Ibrai_cangapit@yahoo.com,ketutgembel@yah

oo.co.id} @undiksha.ac.id

KUUB

Tetilik puniki matetujon nelatarang (1) tata wangun intrinsik miwah (2) guna sarat paguron-guron ring geguritan Dharma Sthiti kekawian I Made Menaka. Jejering ring tetilik puniki inggih punika marupa geguritan “Dharma Sthiti” kekawian I Made Menaka lan Penandang ring tetilikan puniki inggih punika wangun lan guna sarat paguron-guron. Ring tetilik puniki nganggen tetilik deskriptif kualitatif lan mupulang datanyane kalaksanayang nganggen kramaning dokumentasi. Data tureksa sane kaanggen inggih punika deskriptif kualitatif, pah-pahannyane (1) reduksi data, (2) ngwedarang data (menyajikan data), (3) makarya panyutet (kesimpulan). Pikolih sane kapolihang (1) wangun intrinsik sane wenten ring geguritan “Dharma Sthiti” inggih punika,unteng (tema), lelintihan (plot/alur), desakala, patra(latar/setting), pragina (penokohan), sudut pandang (point of view), paribasa (gaya bahasa), pebesen/ tetuek. (2) guna sarat paguron-guron sane wenten ring geguritan “Dharma Sthiti” kekawian I Made Menaka inggih punika sradha, jemet makarya,trena asih, urati ring krama, awiwahara lan meled uning.Cutetnyane geguritan Dharma Sthiti puniki sampun kawangun olih wangun sane jangkep tur guna sarat paguron-guron sane kapanggihin mapaiketan sareng kawentenan lan parilaksana masimakrama. Saking tetilik puniki kaaptiang majeng ring krama Bali prasida ngalestariang budaya lan kria sastra Bali utaminyane geguritan, majeng sang pangwacen kaaptiang prasida ngicenin paweweh kaweruhan indik wangun intrinsik kria sastra miwah guna sarat paguron-guron sane wenten ring Geguritan Dharma Sthiti kekawian I Made Menaka lan majeng panilik sane lianan mangda prasida kanggen pratiwimba ri kala makarya tetilikan sane kantun mapaiketan sareng tetilikan puniki.

Kruna jejaton: geguritan, guna sarat paguron-guron, wangun intrinsik.

ABSTRACT

This study aimed at describing 1) the intrinsic structure and 2) the value of character education in Geguritan Dharma Sthiti created by I Made Menaka.

(2)

Subject in this study was Geguritan Dharma Sthiti created by I Made Menaka and the object of this research was the structure and value of character education. In this research, using qualitative descriptive study and collecting data conducted by using the method of documentation. Analysis of the data which was used was descriptive qualitative, the parts (1) data reduction, (2) presenting data, (3) a conclusion. The results are (1) The structure intrinsically contained in Geguritan Dharma Sthiti created by I Made Menaka were the theme, plot / grooves, background / setting, characterizations, viewpoint (point of view), style, mandate. (2) The value of character education contained in Geguritan Dharma Sthiti created by I Made Menaka were trust, hard work, love of peace, social care, tolerance, curiosity. The point was Geguritan Dharma Sthiti has been arranged with the complete structure and character education values found therein relating to the situation and act in society. From this research was expected Balinese people can preserve the culture and literature of Bali especially in Geguritan, the readers of this research was expected to provide additional knowledge about the structure of literary works and the value of character education that exist in Geguritan Dharma Sthiti created by I Made Menaka and other researchers were expected to make this research into consideration when creating similar research or related research.

Keywords: Geguritan, the value of character education, intrinsic structure.

PURWAKA

Ngangsan kirangnayne pendidikan karakter ring Indonesia wenten makudang-kudang pikobet minakadi

kirangnyanekepemimpinannasional, kirangnyane semangat juang para truna truni (generasi muda), lan akenyane korupsi. Santukan kadi asapunika dahat kaperluang

pendidikan karakter satmaka

menahin kawentenan generasi selanturnyane. Yening dados truna truni (generasi muda), patut nyalanang pendidikan sane becik santukan pendidikan punika mabuat pisan ring kahuripan ri kala iraga mapikenoh, mabebaosan lan maparilaksana.

Ring kahuripan puniki, soang-soang jadma pastika madue pawatekan lan pawatekan punika pastika mabinayan. Silih sinunggilnyane kacingak ring sekolah, pemerintah maosang pawatekan punika mawit saking

ajah-ajahan sane kamargiang ring sakolahan. Ring soang-soang sisia punika akeh pawatekan sane kadruenang. Nanging wenten sane kantun ngangge pawatekan punika dasar ring paplajahan sane kamargiang ring sekolahan. Yadiastun asapunika pawatekan punika boya ja wenten ring paplajahan kemanten nanging taler dados kamargiang ring budaya Bali lan tradisi Bali, pinaka imba nglestariang lan mikukuhang budaya lan tradisi sane kaduwenang olih krama Baline. Silih sinunggil sane kamargian ring budaya Bali inggih punika kasusatraan Bali. Kasustraan inggih punika makasami kria sastra sane madasar antuk pikayun sang sane ngaryanin lan prasida ngaryanin sang sane tiosan ngarasayang bagia tur seneng ri kala ngawacen.

Kasusatraan Bali kapalih dados papat dados papat inggih punika

(3)

manut wangun, tata cara maosang, aab, lan manut basanyane (Antara, 2011:2). Manut aabnyane kasusastraan kepah dados kalih soroh, luir ipun Kasusastraan Bali Purwa (Tradisional) lan Kasusastraan Bali Anyar (Modern). Kasusastraan Bali Purwa

(Tradisional) inggih punika kria

sastra sane sampun wenten saking dumun taler dangingnyane ngunggahang indik tatwa sane pinih becik kanggen sesuluh ring kahuripan. Kasusastraan Bali Anyar (Modern) inggih punika kria sastra Bali sane sampun polih panglimbak saking unsur-unsur sastra anyar, nyarengin ring panglimbak kasusastraan Indonesia. Sane ngeranjing ring kasusastraan Bali modern marupa gancaran modern (novel, satua bawak, lan drama) lan puisi modern (puisi). Sastra Bali purwa kepah dados kalih soroh inggih punika gancaran (prosa) miwah tembang (puisi). Gancaran inggih punika kria sastra sane nenten kaiket antuk uger-uger paletan, imbanyane tatwa cerita minakadi satua miwah pralambang utawi basita paribasa. Manut Granoka (1982: 1-2) Tembang inggih punika gegendingan sane madaging indik ajah-ajahan sane katujuang majeng ring para jadma sane dados kanggen sesuluh ring kahuripan. Silih sinunggil ngeranjing ring kasusatraan tembang inggih punika geguritan sane marupa sepuhan cerita kawangun olih pupuh. Pupuh inggih punika wastan tembang Bali sekar alit utawi macepat sane kanggen ngwangun kria sastra Bali geguritan.

Geguritan inggih punika kria sastra Bali purwa sane mawangun pupuh-pupuh saha madanging cerita mawinan kabaos puisi naratif. Geguritan kawangun olih pupuh sane kaiket antuk uger-uger sane kasengguh pada lingsa. Taler ring geguritan pastika madaging guna

sarat, guna sarat inggih punika uger-uger sane nglimbak ring para krama sane sampun kacumpuin olih para janane, sane kanggen sasuluh maparisolah ring kauripan masimakrama. Silih sinunggil geguritan sane madaging guna sarat inggih punika geguritan Dharma Sthiti. Guna sarat ring sajeroning geguritan puniki mabuat pisan ring kahuripan mangkin. Yening selehin ring aab sane kasengguh aor tan pawates sekadi mangkin akeh jadma sane nenten urati tekening pasimakraman ring kahuripan, akehan jadma mangkin malaksana manut pakayunane soang-soang, nenten malih urati tekening semeton utawi sawitra, minakadi rasa manyama braya, saling asah asih asuh, sane sampun sayan rered ring kahuripan jadmane mangkin. Sakadi sane sering kapanggih ring kahuripan, kantun akeh jadma sane matungkasan sareng semeton, sawitra, miwah anak sane lianan. Kawentenan sakadi punika ngawinang rasa pasemetonan sane sayan ngejohang. Yening kawentenane tetep sakadi puniki, ngangsan sue rasa pasemetonan punika pastika ical. Antuk punika patut kautsahayang sapunapi carane ngupapira rasa pasemetonan mangda sayan raket. Uratian sakadi punika nenten ja wantah katujuang peturu ring manusa kemanten, taler ring soroh sato, entik-entikan miwah palemahan.

Kawentenan geguritan Dharma Sthithi puniki kaaptiang prasida kanggen panuntun majeng ring krama ring sajeroning kahuripan

pamekasnyane ri kala

masimakrama, minakadi sane kasurat ring geguritan Dharma Sthiti ring kaca kaping kalih pupuh sinom paletan kaping lima sane nguningayang indik tresna asih imbanyane sekadi “ring tengah alas

punika, wenten pondok cenik

(4)

parartha, yusan ida sampun lingsir, pageh ngamong budhi asih, sayang ring sesaman hidup, tan ngawe jejeh lan runtag, daging alas sami asih,

tresna lulut, kala buta tan

nyengkala”. Tetilikan puniki boya ja kapertama ngenindik guna sarat pawatekan ring geguritan. Akeh penilik sane lianan sane nilikin indik guna sarat pawatekan, sekadi sane sekadi olih Putu Rizka Zanela (2015) sane mamurda “Tetilikan Struktur Formal, Instrinsik lan Nilai-Nilai Ring

Geguritan Jayaprana”. Nanging

wenten panilik sane tiosan sekadi Luh Ekarini (2015) sane mamurda “Seseleh Wangun lan Kasuksman

Ajah-Ajahan Pawatekan Ring

Lelampahan Gatotkaca Duta

Wayang Cenk Blonk”. Wenten malih panilik sane tiosan olih Putu Nanik Kusuma Dewi (2015) sane mamurda “Seseleh Struktur Naratif lan Nilai Pendidikan Karakter Ring Geguritan Partha Yadnya Druwen I Nyoman Jegog”.

Manut ring tetilikan asoroh ring ajeng, panilik meled nglaksanayang tetilikan ngenenin indik geguritan sane durung kalaksanayang olih penilik sane lianan minakadi geguritan “Dharma Stithi” kekawian I Made Menaka. Geguritan Dharma Stithi inggih punika geguritan sane kekawi olih I Made Menaka sane dagingnyane marupa piteket utawi tetuwek sane dados panuntun ri kala nyalanang kahuripan ring jagate puniki. Geguritan puniki mapaiketan sareng parilaksana jadma ring jagate puniki, sapunapi maparilaksana sane becik lan sapunapi ngicalang parilaksana sane kaon santukan karmaphala ring jagate nenten dados kelidin. Manut sane katltarang ring ajeng mangkin titiang jagi nglaksanayang tetilikan sane mamurda

“NureksainWangunlanGuna Sarat

Paguron-guron Geguritan Dharma

Sthiti Kekawian I Made

Menaka”.Sepat siku-siku punika

pinaka teori saking pamastika pustaka sane mapaiketan antuk pikobet sane pacang kapanggihin. Duaning asapunika, ring tetilikan puniki madaging sepat siku-siku sane nelatarang indik (1) kasusatraan, (2) tembang, (3) geguritan, (4) wangun (struktur) kria sastra, (5) teges guna sarat. Kasusastraan inggih punika kaweruhan sane becik tur metu saking manah utawi pikayunan para pangawi sane nganggen aksara Bali miwah aksara latin pinaka piranti sasuratannyane (Antara, 2011: 1). Kasusastraan Bali punika prasida kapalih manut: 1) tata cata ngwedarang, 2) wangun 3) galah, lan 4) basa (Antara, 2011: 2). Palihan kasusastraan Bali manut tata cara ngwedarang wenten kalih minakadi: 1). Sastra Lisan (Sastra Gantian, Sastra Tutur) kapalih dados kalih (a) terikat (tembang: geguritan, kidung, wirama) (b) bebas (prosa: satua, gancaran) 2). Sastra Tertulis (Sastra Sesuratan) kapalih dados kalih (a) terikat (tembang: geguritan, kidung, wirama) (b) bebas (prosa: gancaran). Pepalihan kasusastraan Bali manut wangun wenten kalih minakadi: 1) Sastra tembang (puisi), 2) Sastra gancaran, pacalilirang (prosa)Pepalihan kasusastraan Bali manut galah wenten kalih minakadi: 1) Sastra purwa/kuno (sastra lama), 2) Sastra anyar (sastra modern)Pepalihan kasusastraan Bali manut basa wenten papitu minakadi: 1) Sastra Bali mabasa Bali Kuna, 2) Sastra Bali mabasa Jawa Kuna, 3) Sastra Bali mabasa Bali Tengahan, 4) Sastra Bali mabasa Bali Aga, 5) Sastra Bali mabasa Bali Sor, 6) Sastra Bali mabasa Bali Songgih, 7) Sastra Bali mabasa Bali Sanskerta. Tembang utawi ring Bali ring Bali kabaos sekar wantah kekawian sane kaiket antuk makudang-kudang uger-uger, tur nganggen wirama (Gautama, 2007: 49). Tembang (geguritan) inggih punika

(5)

gegendingan sane kawangun manut ring pada lingsa sakadi 1) guru wilangan, 2) guru gatra, 3) guru dingdong. Pada lingsa punika mawit sakit kalih kruna inggih punika pada lan lingsa. Ring sajeroning tembang, wenten sane kabaos titi suara (tanda notasi). Titi suara ring tembang Bali kasurat ndang (.,..), nding (...i), ndung (...u), ndeng (e...), ndong (e...o). Manut Gautama (2007: 51) papalihan tembang punika prasida kapalih dados petang soroh inggih punika sekar rare, sekar alit, sekar madya, lan sekar agung. 1) Sekar rare pinaka silih sinunggil gegendingan lan ring Jawa kabaos dolanan. 2) Sekar Alit (Macepat), sekar macepat punika madrebe makudang-kudang palihan, ring palih punika soang-soang mawasta pupuh. Ring Bali ketahnyane sane kauningin wenten 10 soroh pupuh, inggih punika Sinom, Samarandana, Maskumambang, Mijil, Pucung, Pangkur, Ginada, Ginanti, Durma, Dangdang Gula. Nanging risampune wenten panglimbak, malih wenten pupuh sane anyar sakadi pupuh Adri, Gambuh, Demung, Lan Magatruh. Manut Tinggen (1978: 30) kawigunan soang-soang pupuh ring sajeroning geguritan inggih punika: (a) Pupuh Maskumambang nyihnayang sedih, punika mawinan sang sane mirengan marasa sedih ring ati. (b) Pupuh Mijil nyihnayang indik rasa tresna tur madaging piteket-piteket. (c) Pupuh Pucung nyihnayang wataknyane datar kangge ritatkala magegonjakan. (d) Pupuh Ginanti nyihnayang ajah-ajahn, filsafat lan kasmaran. (e) Pupuh Ginada nyihnayang kasedihan lan kecewa. (f) Pupuh Sinom wataknyane ramah tamah nyihnayang piteket lan pasawitra. (g) Pupuh Semarandana nyihnayang ngiket manah, kesedihan sangkaning kasmaran. (h) Pupuh Durma wataknyane keras tur wenten piteketnyane. (i) Pupuh Pangkur

nguningayang indik piteket. (j) Pupuh Dangdang Gula madue watak halus tur kanggen muputang utawi nyineb kekawin. (k) Pupuh Adri nyihnayng rasa nyantep/ nyuksama lan rasa kasmaran, (l) Pupuh Gambuh nyihnayang rasa ulangun, (m) Pupuh Magantruh nyihnayang rasa nyentil/ sesimbing, (n) Pupuh Demung nyihnayang rasa nyantep.3) Sekar Madya nenten wenten pabinayan sareng sekar macepat. 4) Sekar Agung (kekawin, pupuhnyane punika mawasta wirama. Kekawin punika makudang-kudang wirama. Ring sajeroning kekawin punika kaiket antuk Guru (U) lan Laghu (-). Guru (U) punika masuara panjang, abot, ngejer, utawi ngileg. Nanging yening Laghu inggih punika suara ingan utawi dangan.

Geguritan punika kria sastra sane kawangun antuk makudang-kudang pupuh tur madue lelintihan satua. Geguritan kawangun olih makudang-kudang pupuh, pupuh punika kaiket atuk pada lingsa. Pada lingsa inggih punika akeh wanda ring sajeroning acarik. Pada madue artos carik lan lingsa madue artos labuh suara ring ungkur soang-soang carik sajeroning apada. Wenten tigang parindikan sane pinih mapaiketan sareng pada lingsa inggih punika (1) Guru Gatra, inggih punika akehnyane carik ring sajeroning apada. (2) Guru Wilangan, inggih punika akehnyane kecap/ wanda ring sajeroning acarik. (3) Guru Suara, inggih punika labuh suara ring sajeroning kecap/ wanda ungkaring carik.

Manut Ratna (2012 : 91) wangun punika madue artos ngresepang srana-srana sane wenten ring sajeroning wangun caritanyane. Sepat siku-siku indik wangun puniki nenten ja ngamargiang sarana lelintihan, pragina miwah pangabah-abah, rerawatan, miwah sane tiosan. Lianan punika, teori wangun prasida

(6)

nguningayang paiketan ring pikenoh siki sareng pikenoh sane tiosan miwah prasida ngaturang tetujon sane becik lan teges sane pacang kapolihang. Suroto (1989: 88) nelatarang wangun intrinsik inggih punika unsur-unsur sane ngwangun kria sastra minakadi: 1) unteng inggih punika kasukseman sane wenten ring carita miwah madaging pikobet indik bebaosan, 2) lelintihan carita inggih punika dudonan parindikan ring sajeroning carita sane madaging paiketan indik ala-ayu, 3) pragina manut Antara (2011 : 18) pragina sane wenten ring carita punika ketahnyane prasida kacihnayang ring pangabah-abah pragina rikala mabebaosan. Yening selehin, pragina punika pinih mautama pisan rikala ngaryanin carita sumangdane carita sane kakaryanin punika prasida mawiguna, 4) desa, kala, patra inggih punika ngenenin indik genah, dauh, miwah kawentenan (suasana), 5) piteket inggih punika pabesen sane kasinahang ring para pangwacen 6) sudut pandang inggih punika kawentenan pragina ring sajeroning carita sane kacingak antuk pangawinyane, lan 7) gaya bahasainggih punika piranti basa sane kaanggen pangawi rikala ngaryanin carita mangda sang sane ngwacen madue rasa meled uning indik caritanyane.. Wangun ekstrinsik inggih punika struktur sane nenten prasida kacingak ring tengahing carita. Nanging mapaiketan sareng carita miwah prasida ngicenin pangweruh ring sajeroning carita. Sane ngeranjing ring sajeroning wangun ekstrinsiksakadi, sosiologi pangawi, tetujon makaryakria sastra, miwah kesenengan krama ri kala ngawacen kria sastra. Tata wangun punika pastika mapaiketan sareng tata wangun sane siosan.

Manut Supriyadi (2006: 18) guna sarat inggih punika pari solah

sane karasayang becik, patut, ngawi bagia, mawiguna, sane patut kauningin. Guna sarat paguron-guron maartos pupulan guna sarat sane madasar antuk papineh, kahanan, lan laksna sane katampilang (Gunawan, 2012: 2). Guna sarat paguron-guron nyihnayang indik silih sinunggil utsaha sane sampun kamedalang taler matetujon anggen ngicen samian para jana mangda madue papineh sane becik ring sajeroning tata budi pekerti, sane kamedalang antuk kayun, kaweruhan wirasa miwah parilaksana. Manut Yaumi (2014: 83) guna sarat paguron-guron wenten 18 inggih punika 1) Sradha (religius), 2) Arjawa (jujur), 3) Awiwahara (Toleransi), 4) Manut ring tata laksana(disiplin), 5) Jemet makarya (kerja keras), 6) Akeh madue reragran (kreatif), 7) Mandiri, 8) Demokrasi, 9) Meled uning (Rasa ingin tahu), 10) Prawira negara (Semangat kebangsaan), 11) Tresna ring Pertiwi (Cinta tanah air), 12) Ngajiang kawagedan (Menghargai

prestasi), 13) Masawitran

(Bersahabat/komunikatif), 14) Tresna asih (cinta damai), 15) Seleg ngwacen (Gemar membaca), 16) Urati ring palemahan (peduli lingkungan), 17) Urati ring krama (peduli sosial), 18) Eling ring swadharman (tanggung jawab).

KRAMANING TETILIK

Kramaning tetilik sane wenten ring sajeroning seseleh pinaka baga sane dahat mautama lan nenten prasida kapisahang. Kramaning tetilik mawiguna kaanggen muputang (memecahkan) pikobet mangda prasida kauningin pisaur ipune. Wendra (2012: 31) nguningayang prosedur penelitian

mengacu pada langkah-langkah

pokok yang ditempuh oleh peneliti

dalam upaya menjawab

permasalahan yang dikemukakan. Dadosnyane pidabdab sane pacang

(7)

kalaksanayang olih penilik mapaiketan sareng napi sane dados pikobet. Tetujonnyane mangda pikobet sane wenten prasida kacawis.Ring kramaning tetilik punika prasida kawedarang indik (1) palihan tetilik, (2) jejering lan panandang tetilik, (3) mupulang data, (4) piranti tetilik, (5) data tureksa.

Palihan tetilik wantah ngrencanayang indik parilaksana sadurung kalaksanayang. Palihan tetilik inggih punika strategi ring sajeroning ngatur tetilik mangda penilik prasida ngamolihang data sane patut lan sane manut ring karakteristik variabel lan tetujon tetilik.Saking makudang-kudang rancangan tetilikan ring ajeng, tetilikan puniki ngranjing tetilikan deskriptif kualitatif. . Dadosnyane, tetilik puniki mikolihang data marupa wilangan duaning mawit saking dokumen. Indik punika sane pacang kaselehin inggih punika kawentenan wangun intrinsik, lan guna sarat sane pacang katelatarang antuk wangun naratif utawi lengkara-lengkara sane prasida karesepang.

Suandi (2008: 31) nelatarang jejering tetilik inggih punika piranti utawi jadma genah variabel magenah lan pikobet sane wenten ring tetilik. Jejering ring tetilikan puniki inggih punika geguritan Dharma Sthiti kekawian I Made Menaka. Arikunto (2010: 38) maosang panandang wantah sistemsane mateges pidabdab sane kawangun antuk komponen-komponen sane mapaiketan, mangda napi sane kaaptiang saking tetilikan puniki prasida kapolihang. Sane dados panandang ring tetilik puniki inggih punika kawentenan guna saratpaguron-guron geguritan Dharma Sthiti.

Kramaning mupulang data sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika kramaning dokumentasi. Dokumentasi pinaka

studi teknik mupulang data antuk ngwacen lan nyelehin makudang-kudang buku lan dokumentasisiosan sane madue paiketan sareng tetilik. Panilik ngalaksanayang mupulang, ngolah, milihin, miwah nyobiahang pakeling ring wewidangan kaweruhan, ngicenin utawi mupulang bukti miwah katerangan (sakadi rupa (gambar), ketusan, miwah referensi lianan). Saking kawedarang ring ajeng, sane kasengguh tetilik dokumentasi ring tetilik punika inggih punika geguritan Dharma Sthiti.

Piranti tetilik inggih punika sakancan piranti sane kaanggen mupulang data ring sajeroning tetilik. Malarapan antuk punika piranti sane kaanggen ngwantu ngarereh data punika kasengguh kartu data. Kartu data puniki kaanggen nyurat unsur intrinsik lan guna sarat paguron-guron sane wenten ring geguritan Dharma Sthiti.

Pamargi sane pacang kalaksanayang ring sajeroning nureksain data inggih punika ngurutang, nagingin kode, miwah nyorohang ring soang-soang kategorinyane . Wenten pah-pahan data tureksa sane kamargiang ring tetilik puniki sakadi: 1) reduksi data, 2) ngwedarang data(menyajikan

data), 3) makarya panyutet

(kesimpulan).

PIKOLIH LAN TETEPASAN

Data sane kapolihang ring tetilikan puniki inggih punika: 1) wangun intrinsik, 2) guna sarat paguron-guron geguritan Dharma Sthiti kekawian I Made Menaka. Wangun intrinsik sane kapolihang ring geguritan Dharma Sthiti inggih punika: unteng, lelintihan, rerawatan, pragina lan pengabahnyane, sudut pandang, paribasa, lan pebesen/ tetuek.

Unteng ring geguritan Dharma Sthiti inggih punika

(8)

ngenenin indik swadharmaningmanusakasinahang antuk iragapatutmaduepakaryan sane becik, Danghyang Parartha nikain panjaknyane ring kahuripan punika iraga setata idup manyama braya, yening nulungin timpal setata

madue parilaksana

lascaryalaniragapatutsubhaktitekeni ng guru. Lelintihan ring geguritan Dharma Sthiti inggih punika lelintihan kamargiang ka arep (alur maju) sane caritanyane kakawitin saking ring tengah alas wenten pasraman Danghyang Parartha yusan Ida sampun lingsir. Ida maparilaksana sane asih tekening sesaman idup. nuju bulan purnama sisia tangil ka pasraman Danghyang Parartha ngaturang dana punia santukan dewasane punika pinih becik. Ri kala punika Ida ngicenin piteket majeng ring para sisia sane tangkil mrika, sane dagingnyane “nyalanang idup ring kahuripan puniki kapalih dados tigang baga inggih punika madasar dharma, sane kakawitin indik makarya, matulungan lan bakti ring Widhi. Mangkin nyihnayang wenten pretiwimba sane wenten ring jagate puniki, sane makarya punika mawasta idup lan sane nenten makarya sinah daging jagate puniki rusak. wantah asapunika prasida sane katelatarang indik makarya, mangkin swadharman dadi manusa punika kawastanin Dharma Sthiti. Rerawatan sane jagi katelatarang punika wenten kalih inggih punika: desa(ring tengah alas) kala (sasih kapitu)lanpatra (seneng). Pragina sane kapolihan ring geguritan Dharma Sthiti inggih punika Danghyang Parrtha lan Sang Swikara (pajaknyane) sane madue watek protagonis. Sudut pandang ring geguritan Dharma Sthiti inggih punika tetilik pangawi pragina kaping tiga, santukan pangawi nenten sareng ring tengahing carita nanging kagentosin antuk wasta pragina lan

nganggen kruna “Ida”. Paribasa sane kapolihang ring geguritan Dharma Sthiti kekawian I Made Menaka inggih punika sesenggakan lan sesimbing. Pabesen pangawi majeng ring para pangwacen geguritan puniki pinih mabuat pisan. Pangawi ngaptiang mangda pabasen sane wenten ring geguritan puniki mawiguna majeng ring kahuripan sang pangwacen. Pabesen ring geguritan puniki inggih punika pangawi ngaptiang mangda jadma utawi sang pangwacen madue parilaksana saling asah, asih asuh tekening sesaman idup santukan sang sane maurip ring jagate punika pikardin Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Guna sarat sane kapolihang ring geguritan Dharma Sthiti kekawian I Made Menaka inggih punika: (1) Sradhasane nyantenang indik subakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, (2) jemet makarya sane nyantenang indik yening ring kahuripan puniki mangda madue pakaryan sane becik santukan yening ten madue pakaryan sinah nemu kasengsaran, (3) tresna asih sane nyantenng indik saling asah, asih, asuh tekening sang sane maurip utawi sesaman idup, (4) urati ring krama sane nyantenang idup ring jagate puniki mangda madue parilaksana saling nulungin sameton utawi idup manyama braya, (5) awiwahara sane nyantenang nenten dados ngamedayang sang sane tambet utawi pradnyan ri kala ngicenin kaweruhan, lan (6) meled uning nyantenang rasa meled uning indik kewentanan Dharma Sthiti.

PAMUPUT

Manut dadalan pikobet, papolih tetilik, lan bebligbagan sane sampun kawedarang ring ajeng prasida kacutetan sakadi 1) wangun intrinsik ring geguritan Dharma Sthiti Kekawian I Made Menaka inggih punika: unteng lelintihan rerawatan

(9)

sudut pandang, paribasa, lan pabesen Guna sarat ring geguritan Dharma Sthiti Kekawian I Made Menaka inggih punika sradha, jemet makarya, tresna asih, urati ring krama, awiwahara, lan meled uning.Manut sakadi sane sampun katelatarang ring ajeng prasida kapolihang piteket. Piteket ring tetilikan puniki kaaturang majeng ring: 1) Majeng krama Bali, yening pacang nglestariang budaya Bali lan kria sastra Bali miwah nguningin indik tatwa-tatwa lan pabesen ring sajeroning kahuripan prasida ngwacen naskah geguritan Dharma Sthiti Kekawian I Made Menaka duaning mabuat pisan indik daging lan piteket-piteketnyane. Majeng ring pangwacen, tetilikan puniki sida ngicenin kaweruhan indik sastra Bali sekadi geguritan puniki. Majeng ring panilik selanturnyane, tetilikan puniki prasida kaanggen pertiwimba ritatkala penilik selanturnyane nilikin indik guna sarat pawatekan utawi kantun mapiketan sareng tetilikan puniki.

KAPUSTAKAAN

Antara, Gusti I Putu. 2011. Prosa

Fiksi Bali. Singaraja:

Yayasan Wanda Gita.

Arikunto, Suharsimi. 2010. Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktik. Jakarta: PT. Rineka Cipta.

Dewi, Putu Nanik Kusuma. 2015. Seseleh Struktur Naratif lan Nilai Pendidikan Karakter

Ring Geguritan Partha

Yadnya Druwen I Nyoman

Jegog.Skripsi (tidak

diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS, UNDIKSHA Singaraja Ekarini, Luh. 2015. Seseleh Wangun

lan Kasuksman Ajah-Ajahan

Pawatekan Ring

Lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk.Skripsi (tidak diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS, UNDIKSHA Singaraja Gautama. Wayan Budha. 2007.

Kasusastraan Bali. Cakepan Panuntun Malajahin Kasusatraan Bali. Gianyar: Paramita Surabaya.

Granoka, Ida Wayan. 1981. Dasar-Dasar Analisis Aspek Bentuk

Sastra Paletan Tembang.

Sebuah pengantar kuliah di lingkungan Fakultas Sastra UNUD.

Gunawan, Heri. 2012. Pendidikan

Karakter: Konsep dan

Implementasi. Bandung:

Alfabet.

Ratna, Nyoman Kutha. 2004. Teori,

Metode dan Teknik

Penelitian Sastra. Denpasar: Pustaka Pelajar.

Suandi, Nengah. 2008. Pengantar

Metodologi Penelitian

Bahasa. Singaraja:

Undiksha.

Supriyadi, dkk. 2006. Modul

Penelitian dan Pelatihan

Prajabatan Gol I dan II.

Jakarta: Lembaga

Administrasi Negara.

Suroto. 1989. Apresiasi Sastra Indonesia. Jakarta: Erlangga. Tinggen, I Nengah. 1978. Anekasari. Singaraja: SPG. Negeri Singaraja. Wendra, I Wayan. 2012. Buku Ajar

Penulisan Karya Ilmiah.

Singaraja: Undiksha.

Yaumi, Muhammad. 2014.

Pendidikan Karakter. Jakarta:

(10)

Zanela, Putu Riski. 2015. Tetilikan Struktur Formal, Instrinsiklan Nilai-Nilai Ring Geguritan

Jayaprana.Skripsi (tidak

diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS, UNDIKSHA Singaraja.

Referensi

Dokumen terkait

(2013) juga tidak sejalan dengan penelitian yang dilakukan oleh Ranto (2014) dengan hasil penelitian bahwa citra merek tidak berpengaruh signifikan terhadap keputusan pembelian

Jadi, dari keenam aspek penggunaan huruf kapital, jumlah persentase tertinggi adalah aspek “K-1” yaitu ketepatan menulis huruf kapital dalam setiap unsur bentuk

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

MOCHAMAD HATTA, SH, MH, masing-masing sebagai Hakim-Hakim Anggota, yang ditunjuk untuk memeriksa dan mengadili perkara tersebut dalam peradilan tingkat banding, berdasarkan

Sumodiningrat (1999) membagi kemiskinan menjadi tiga kategori, yaitu 1) Kemiskinan absolut (pendapatan di bawah garis kemiskinan dan tidak dapat memenuhi kebutuhan dasarnya),

Kecamatan : wilayah bagian dari kabupaten, kota yang mem- bawahi beberapa kelurahan atau desa dan dipimpin oleh camat.. Komunikasi : hubungan jarak jauh atau dekat antara individu

Secara umum untuk mengatasi kemikinan di Samigaluh yang terjadi karena aspek ekonomi, kerentanan, keterisolasian dan ketidakberdayaan dapat dilakukan dengan berbagai solusi seperti

3. Pembimbing Pembantu ialah seorang tenaga pengajar pada Bagian yang bersangkutan atau Bagian lain dalam lingkungan Fakultas Hukum Universitas Syiah Kuala, yang bantuannya