• Tidak ada hasil yang ditemukan

SESELEH WANGUN LAN KASUKSMAN AJAH-AJAHAN PAWATEKAN RING LELAMPAHAN GATOTKACA DUTA WAYANG CENK BLONK

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "SESELEH WANGUN LAN KASUKSMAN AJAH-AJAHAN PAWATEKAN RING LELAMPAHAN GATOTKACA DUTA WAYANG CENK BLONK"

Copied!
15
0
0

Teks penuh

(1)

SESELEH WANGUN LAN KASUKSMAN AJAH-AJAHAN

PAWATEKAN RING LELAMPAHAN GATOTKACA DUTA

WAYANG CENK BLONK

1

Luh Ekarini,

1

I.B. Putra Manik Aryana,

2

I Gede Nurjaya.

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail: {ekariniluh@yahoo.co.id,yc9cda@yahoo.com,

gedenurjaya@gmail.com,}@undiksha.ac.id

KUUB

Tetilikan puniki matetujon mangda prasida nelatarang,(1) wangun (struktur) lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk, (2) kasuksman ajah-ajahan pawatekan (nilai pendidikan karakter) ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk.Subjek ring tetilikan puniki inggih punika lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. Objek ring tetilikan puniki, inggih punika wangun lan kasuksman ajah-ajahan pawatekan.Kramaning mupulang data ring tetilikan puniki nganggen kramaning dokumentasi, sadu wicara, lan kramaning transkripsi. Data sane sampun mapupul kaselehin nganggen kramaning deskriptif kualitaItif.Pikolihlan tetepasan sane kapolihang ring tetilikan puniki inggih punika: (1) wangun intrinsik miwah ekstrinsik ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. Struktur intrinsik punika, minakadi: unteng, lelintihan, genah carita, pragina lan pawatekan pragina,pangresep, pabesen, miwah paribasa. Ring wangun ekstrinsik punika, minakadi: sira pangawinyane, pidan karya sastra punika kakaryanin, napi tetujon karya sastra punika kakaryanin, lan punapi pikenoh krama ring sajeroning ngwacen karya sastra. (2) Kasuksman ajah-ajahan pawatekan ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. Punika madaging petangolas (14) kasuksman ajah-ajahan pawatekaninggih punika urati ring krama (peduli sosial), demokratis, parilaksana sane manut ring uger-uger (disiplin), ngajinin anak tios (toleransi), raket masawitra (bersahabat/komunikatif), arjawa (jujur), akeh madue reragragan (kreatif), rasa meled uning (rasa ingin tahu), urati ring palemahan (peduli lingkungan), srada bakti (religious), sutindih ring swadarma (tanggung jawab), jemet makarya (kerja keras), mabudi darma negara (semangat kebangsaan), lan tresna ring panegara (cinta tanah air).

(2)

Abstrak

Penelitian ini bertujuan untuk: (1) mendeskripsikan struktur lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk, (2) mendeskripsikan nilai pendidikan karakter dalam lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. Subjek penelitian dalan penelitian ini yaitu lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. Dalam pengumpulan data menggunakan metode dokumentasi, wawancara, dan transkripsi.Data yang terkumpul dianalisis dengan menggunakan metode deskriptif kualitatif. Hasil penelitian menunjukkan hal-hal sebagai berikut: (1) struktur intriksik dan ekstrinsik dalam

lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. Struktur intrinsik meliputi: tema, alur, latar, tokoh

dan penokohan, sudut pandang, amanat, dan gaya bahasa. Dalam unsur ekstrinsik meliputi: nama pengarang, kapan karya sastra tersebut dibuat, pesan yang disampaikan pengarang, dan bagaimana pandangan masyarakat saat membaca karya sastra. (2) Nilai pendidikan karakter dalam lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk terdapat empat belas (14) nilai pendidikan karakter yaitu peduli sosial, demokratis, disiplin, toleransi, bersahabat/komunikatif, jujur, kreatif, rasa ingin tahu, peduli lingkungan, religious, tanggung jawab,kerja keras, semangat kebangsaan, dan cinta tanah air.

Kata kunci:Gatotkaca Duta, Wayang Cenk Blonk, struktur, nilai pendidikan karakter

Abstract

This study aims to: (1) describe the structure lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk, (2) describe the value of character education in lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk. Research subject srole inthis research that lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk. Incollecting data using the method of documentation, interviews, and transcription.The collected data were analyzed using descriptive qualitative method. The results showed the following matters: (1) structure and extrinsicin lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk. Intrinsic structure include: theme, plot, setting, character and characterization, point of view, the mandate, and style. In the extrinsic element sinclude: the name of the author, when literature was created, the author of the message, and how the public view when reading literature. (2) The value of character education in lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk puppet sare fourteen (14) values of character education is concerned social, democratic, discipline, tolerance, friendship /communicative, honest, creative, curious, independent, the environment care, religious, responsibility,hard work, the national spirit, and love of the homeland.

(3)

3

PURWAKA

Basa lan sastra Bali banget ngulangunin lan akeh ngicen piteket pinaka jalaran kauripan kramane, utaminnyane kramane ring Bali. Yening kabaosang indik seni ring Bali nenten prasida kapasahang (mapaiketan) ring agama Hindu duaning agama Hindu pinaka jiwatma sane ngawinang seni prasida mentik lan nglimbak ring Bali (Mantra, 1996:1). Semaliha basa Bali punika piranti ngwangun kasusastraan muah kesenian. Panglimbak seni muah ilen-ilen ring Bali pastika madasar antuk kasusastraan Bali, sekadi arja, wayang, legong muah sekancanipun rauh ring senidrama tarine, sami madasar antuk susastra.

Wayang pinaka pahan saking budaya Bali.Manut Soetrisno (2008:4) Wayang inggih punika “bayangan” utawi simbol kahuripan jadma sane kamargiang uling embas nyantos mati. Wayang punika boya ja dados drama bayangan kemanten, nanging kadadosang bayangan kauripan jadma krana wayang nyihnayang kauripan jadma sareng punapa-punapi sane pinaka kapiambeng ring sajeroning ngamargiang kauripan. Wayang boya ja kaanggen pinaka balih-balihan kemanten, nanging wayang punika madaging tuntunan lan pitutur sane pinih luih sane pacang kaanggen tetuladan.

Ring Bali sasolahan wayang kulit sampun wenten saking dumun. Ngeninin indik kawentenan pahpahan wayang kulit Bali kadasarin olih carita (lakon), kawigunan (fungsi), lan gamelan (instrument) sane pinaka pangiringnyane. Manut sakadi carita (lakon) wayang punika luirnyane, wenten epos Ramayana sane kasengguh wayang Ramayana, epos Mahabharata sane kasengguh wayang Parwa, carita Panji sane kasengguh wayang Gambuh lan wayang Arja, carita Cupak-Gerantang kasengguh wayang Cupak, wayang Tantri, carita Amir Hamzah

kasengguh wayang Sasak, lan wayang Babad.

Sakadi kawigunannyane, sasolahan wayang kulit Bali kanggen (1) sasolahan bebali, inggih punika pinaka sarana sane kaanggen ngiringang upacara keagamaan, sakadi upacara dewa yadnya, pitra yadnya, manusa yadnya, lan bhuta yadnya. Sane pinaka wayang pangiring upacara, minakadi wayang Sapuh Leger, wayang Lemah miwah wayang Sudamala. (2) sasolahan balih-balihan, inggih punika pinaka sasolahan hiburan.Sane pinaka wayang kulit balih-balihan minakadi, wayang Joblar, wayang D’Karbit, wayang Cenk Blonk miwah sane tiosan.

Sajeroning wayang kulit punika, sinalih tunggil wenten wayang sane kasub ring Bali tur kasenengin olih krama Baline inggih punika wayang Cenk Blonk. Daweg warsa 1995, I Wayan Nardayana, S.Sn, M.Fil.H, pinaka dalang muda saking Br. Batan Nyuh Desa Belayu, Kecamatan Marga, Kabupaten Tabanan. Pesengan Cenk Blonk kaambil saking pesengan pragina punakawan sisipan inggih punika Nang Klenceng lan Nang Ceblong. Aksara “nk” ring kruna cenk lan blonk manut dalang wayang Cenk Blonk, maartos gaul, keren lan intelek. Kalewihan wayang Cenk Blonk sampun akeh panglimbaknyane (inovatif) tur prasida ngawinang para pamiarsa meled nonton wayang punika. Indik tetabuhan sampun nganggen gong barungan lan sampun medaging gerong. Kalewihan ring sajabaning wayang puniki sampun macihna saking basanyane, dalang sampun ngangge akeh basa, minakadi basa Kawi, basa Bali, basa Indonesia lan basa Inggris. Sami basa punika kaanggen mangda sami pamiarsa ngresepang antuk babaosan sang dalang lan kaanggen panglengut rikala magegonjakan mangda wayang puniki sasolahannyane mamargi antar,

(4)

4 wenten taler madaging babayolan rikala maosang indik sastra-sastra (sadu wicara, 31 Januari 2015).

Lianan malih, rikala bebaosan Merdah-Tualen, Sangut-Delem, Cenk-Blonk sampun nginutin jaman, inggih punika nganggen bahasa gaul lan sampun wenten bebaosan sane nyaritayang indik kauripan jadmane sekadi mangkin. Unteng satuane nenten lempas saking daging sastra minakadi ngalampahang carita Mahabratha lan Ramayana sane madaging tutur ayu sane luih. Diastun wenten nganggen basa gaul utawi basa Indonesia, nanging nenten jagi ngawinang basa Baline ical, santukan dalang nenten akeh nganggen basa asing sakadi baose ring ajeng. Wayang prasida kaanggen sasuluh ngeninin kasuksman ajah-ajahan pawatekan majeng ring sang sane nonton lan miarsayang.

Kasuksman ajah-ajahan pawatekan pinaka piranti sane kaangen ngwentuk manah lan parisolah jadma. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan kaaptiang mangdane sang sane mirengang prasida nglimbakang napi sane wenten ring wayang punika. Kasuksman ajah-ajahan pawetekan taler kaaptiang mangdane prasida anggen bekel saking alit ngantos kelih tur prasida kadadosang pinaka laksana sane lumrah ring sajeroning kahuripan.

Kasuksman ajah-ajahan pawatekan punika madaging nilai-nilai panuntun sane mabuat pisan saantukan pawatekan (karakter) punika prasida nyihnayang tata laksanasoang-soang jadma. Manut Syarbini (2012:25-28) rikalaning ngalaksanayang ajah-ajahan pawatekan, pamerintah sampun nyantenang wenten 18 (plekutus) kasuksman (nilai) sane pinaka unteng paguron-guron, inggih punika (1) Srada bhakti (religious), (2) arjawa (jujur), (3) ngajinin anak tios (toleransi), (4) parilaksane sane manut ring uger-uger (disiplin), (5)

jemet makarya (kerja keras), (6) akeh madue reragragan (kreatif), (7) nenten nyagerang anak tios (mandiri), (8) demokratis, (9) rasa meled uning

(rasa ingin tahu), (10) Mabudi darma

Negara (semangat kebangsaan), (11) tresna ring panegara (cinta tanah air), (12) ngajinin pikolih anak lian

(menghargai prestasi), (13) raket

masawitra (bersahabat/komunikatif), (14) santi rasa (cinta damai), (15) seneng ngwacen (gemar membaca), (16) urati ring palemahan (peduli

lingkungan), (17) urati ring krama (peduli sosial), lan (18) sutindih ring

swadarma (tanggung jawab).

Ring tetilikan puniki, panilik nganggen wayang Cenk Blonk imba Gatotkaca Duta. Lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk puniki nyritayang indik Mpu Narada tedun ka Gumi sane mawasta gumi Hurabaya wit kautus olih Bhatara Siwa ngidih pianakne Diah Dimbi sane kantun alit maparab rare cabang Tetuka. Rikantune truna sang rare cabang Tetuka maparab Sang Gatotkaca. Sang rare cabang Tetuka puniki pacang sareng ka Suargan duaning kautus ngamademang Sang Kala Percolo. Ring Suargan wenten dadari nan jegege sane maparab Dewi Nilutama. Dewi Nilutama punika nagih lamara teken Sang Kala Percolo, nika mawinan Sang Kala percolo ngusa-asik Suargane. Disubane Sang Gatotkaca truna, sang Katotkaca punika sane prasida ngamademang Sang Kala Percolo duaning sampun kabekelin kesaktian olih samian para dewane ring Suargan.

Ring Wayang imba Gatotkaca Duta puniki akeh kapolihang kasuksman ajah-ajahan pewatekan sane sida kaanggen titi pangancan ring sajeroning paguron-guron. Akeh kasuksman ajah-ajahan pewatekan kapolihang rikala babaosan Merdah-Tualen, Delem-Sangut, lan Cenk-Blonk. Sajabaning punika, panilik pinaka calon guru basa Bali meled nyelehin kasuksman ajah-ajahan

(5)

5 pewatekan sane wenten ring wayang Cenk Blonk puniki, santukan wayang puniki prasida kanggenpiranti paplajahan ring sekolah tur prasida ngwantu kulawarga anggen nglimbakang kasuksman ajah-ajahan pawatekan majeng ring anake alit, lianan punika wayang prasida ngajegang lan ngalestariang budaya Baline, duaning, tata laksanapara jadmane mangkin sampun sayan-sayan rered olih aab globalisasi. Panilik jagi nelatarang indik wangun (struktur) sane ngawangun wayang imba Gatotkaca Duta puniki lan kasuksman ajah-ajahan pawatekan sane wenten ring wayang Cenk Blonk imba Gatotkaca Duta.

Malarapan bebaosan sane sampun katelatarang ring ajeng, panilik marasa meled ngalaksanayang tetilikan ngeninin indik “Seseleh Wangun Lan Kasuksman Ajah-Ajahan Pawatekan ring Lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk”. Manut dadalan pikobet ring ajeng, dadosnyane pikobet ring tetilik puniki inggih punika (1) Punapi wangun (struktur) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk? (2) Kasuksman ajah-ajahan pawatekan napi manten sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk? Wenten tetujon tetilik puniki inggih punika:(1) Mangda uning indik wangun napi manten sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. (2) Mangda uning kasuksman ajah-ajahan napi manten sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk.

KRAMANING TETILIK

Palihan tetilikan (rancangan

penelitian) inggih punika, tatacara

sane mapaiketan ngolahang genah/galah tetilikan, mangda penilik prasida ngamolihang data sane manut (valid), manut sekadi karakteristik variabel miwah tetujon tetilikan.

Tetilikan puniki nganggen palihan tetilikan deskriptifkualitatif.

Tetilikan deskriptif pinaka tetilikan sane mautsaha nelatarang lan nyobyahang objek manut kasujatiannyane. Tetilikan kualitatif inggih punika tetilikan sane maosang indik data sane sampun kapolihang ngangge kruna-kruna. Metode penelitian deskriptifkualitatif kaanggen mangda ngamolihang data sane becik lan manut sekadi kasujatian saking data sane katilik.

1.1 Subjek lan Objek Tetilikan

1.1.1 Subjek Tetilikan

Manut Wendra (2011:32)subjek tetilikan inggih punika kahanan utawi jadma genah variabelpunika lan sane kaselehin ring tetilikan punika. Subjek tetilikan madue genah mautama pisan, yening nenten wenten subjek, pastika variabel sane jagi katilik tur katelebin nenten wenten.Sane dados subjek tetilikan ring tetilikan puniki inggih punika wayang Cenk Blonk lelampahan Gatotkaca Duta.

1.1.2 Objek Tetilikan

Objek tetilikan inggih punika kahanan ring sajeroning barang, jadma utawi kahanan sane kaanggen tetujon tetilikan. Kahanan punika marupa kuantitas lan kualitasmarupapiranti, jadma, lembagataler prasida marupa tatakrama, pakaryan, miwah sane lianan. Sane dados objek tetilikan ring sajeroning tetilikan puniki inggih punika kasuksman ajah-ajahan pawatekanlan wangun ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk.

1.2 Mupulang Data

Mupulang data inggih punika tata cara ngamolihang data. Mupulang data kamargiang tetujonnyane mangda prasida ngamolihang data sane kaaptiang. Sane karereh olih penilik inggih punika data sane kaanggen nyawis pikobet sane pacang kasobyahang ring tetilikannyane. Data sane pacang kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika wangun lan kasuksman ajah-ajahan pawatekanlan ring lelampahan

(6)

6 Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. Metode sane kaanggen ring tetilikan puniki jagi katlatarang ring sor puniki. 1.2.1 Metode Dokumentasi

Manut Arikunto (2005:22) metode dokumentasi inggih punika mupulang, ngolah, milihin,lan nyobyahang ring sejeroning keweruhan, mupulang bukti lan katerangan (sekadi gambar, kutipan, guntingan koran, lan basa refrensi sane tiosan) sane mapaiketan sareng napi sane jagi kaselehin.

1.2.2 Tata caraSaduWicara (Metode

Wawancara)

Tata cara mupulang data antuk sadu wicara inggih punika parikrama ngamolihang data antuk mabebaosan sareng jadma sane waged ring daging tetilikan. Ring tetilikan puniki sadu wicara kelaksanayang ngeninin indik wangun ekstrinsik lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. Ring sor puniki sane jagi kaanggen sesuluh sadu wicara (pedoman wawancara):

1. Sapunapi indik kramaning lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk?

2. Ngeninin indik wangun ekstrinsik (biografi), sapunapi kaauripane rikantun bapak masekolah nyantos mangkin?

3. Dawag warsa kuda wayang Cenk Blonk sampun tenar ring jagat Bali?

4. Napi mawinan Bapak nganggen pragina sane mapesengan Cenk sareng Blonk?

1.2.3 Metode Transkipsi

Transkipsi inggih punika ngubah basa sane kabaosang kadadosang basa sane kasurat (Bagiani, 2013:23). Ring tetilikan puniki, panilik ngubah rerasmen basa sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk kadadosang basa kasurat. Metode puniki patut kanggen santukan lelampahan Cenk Blonk puniki kari marupa basa lisan.

Piranti tetilikan inggih punika piranti sane kaanggen rikala

mupulang data tetilikan (Sukardi, 2004:75). Ring tetilikan kualitatif, sane dados piranti ring tetilikan inggih punika penilik adiri. Tetilikan kualitatif pinaka human instrument mawiguna nyutetang unteng tetilikan, nentuang nara wakyapinaka sumber data, nglaksanayang mupulin data, ngajinin kualitas data, data tureksa, ngaryanin

tetingkesan saking

makasamiannyane.

Piranti sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika marupa kartudata. Kartudata kapilih dados piranti pangwantu piranti utama santukan mangdane pakaryan mupulang data puniki prasida mamargi sistematis.Piranti tetilikan punika kasiagayang lan karancang pinihbecik mangdane prasida ngamolihang data sane prasida ngadukung tetilikan puniki.

Data tureksa kalaksanayang sesampune kamargiang pamupulan data nganutin tatujon sane kaaptiang. Data sane katureksa inggih punika data sane kapolihang ring dokumentasi punika. Data tureksa wenten kalih soroh, inggih punika teknik tureksa deskriptifkuantitatif lan deskriptifkualitatif. Ring tetilikan puniki sane kaanggen inggih punika teknik datatureksa deskriptifkualitatif. “Bersifat deskriptif maksudnya data

dapat berupa gejala-gejala yang dikatagorikan ataupun dalam bentuk lainnya, seperti catatan pada saat penelitian dilakukan” (Sarwono, 2006:259). Deskriptif tegesnyane data prasida marupa parindikan sane ngranjing lan ring wentuk sane tiosan, sekadi sesuratan rikalaning tetilikan punika kamargiang).

Tata caradeskriptifkualitatif pinaka tetilikan sane nenten nganggen angka-angka utawi wantah nganggen kruna-kruna. Teknik deskriptif kualitatif kalaksanayang mangda prasida nureksain kawentenan Kasuksman ajah-ajahan pawatekan lan wangun ring wayang Cenk Blonk. Data sane kapolihang saking dokumentasi pacang

(7)

7 katureksain, sekadi (1) Milihin data (reduksi data), (2) Nyajiang data (penyajian data), lan (3) ringkesan. 1.2.4 MilihinData (reduksi data)

Sane kamargiang kapertama inggih punika ngelaksanayang reduksi datasane sampun kapupulang mangda kauningin napi data sane kapolihang manututawi nenten manut nganutin dadalan pikobet.Yening data sane kapolihang sampunmanut, data punika prasida kapupulang pacang kaklarifikasiang.Nanging yening data sane kapupulang nenten manut, data punika nenten prasida kaklarifikasiang.

3.5.2 Nyajiang Data (penyajian data) Risampune data kapolihang manut ring dadalan pikobet, selanturnyane data punika pacang katureksa mangda ngamolihang penyawis manut ring dadalan pikobet. Data punika prasida nyawis dadalan pikibet sane katilik ring tetilikan puniki. Peneliti pacang nyobyahang data sane kapolihang ring tetilikan puniki. 3.5.3 Ringkesan

Ngaringkes puniki pacang kalaksanayang rikalaning datasampun kasusun nganutin kawentenan sane patut. Data sane kapolihang saking dokumentasi lan sadu wicara selanturnyane pacang katureksain. Risampune punika, wawu pacang kaambil ringkesannyane sane marupa panyawis samian pikobet ring tetilikan puniki.

PIKOLIH MIWAH TETEPASAN

Pikolih tetilikan sane sampun kapolihang jagi katelatarang nganggen deskriptif kualitatif sane kalaksanayang antuk makudang-kudang urutan laksana. Kapertama data sane marupa vidio wayang puniki katranskripsi utawi kagubah basanyane sane marupa basa lisan kadadosang basa sane masurat. Salanturnyane data punika kawacen lan kaidentifikasi datanyane lan rereh kasuksman ajah-ajahan pawatekannyane. Data sane kapolihang ring tetilikan puniki

ngeninin indik wangun miwah kasuksmn ajah-ajahan pawatekan ring lelampahan Gatotkaca Duta Wayang Cenk Blonk. Ring pikolih tetilikan puniki, jagi kawedarang data punika, sane kapolihang saking sumber data.

Pikolih tetilikan puniki, jagi katelatarang indik pikolih sane sampun kapolihang indik wangun miwah kasuksman ajah-ajahan pawatekan ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. Pikolih tetilikan puniki jagi nelatarang wangun lan kasuksaman ajah-ajahan pawatekan manut karamaning

dokumentasi lan sadu wicara

Kramaning dokumentasi

kalaksanayang anggen ngrereh wangun miwah kasuksman ajah-ajahan pawatekan ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk. Ngeninin indik wangun sane kaselehin inggih punika wangun intrinsic lan

ekstrinsik.

Wangun intrinsik sane katureksa ring tetilikanpuniki inggih punika,

unteng sane wenten ring sajeroning lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika indik ksatria. Indike punika kaselehin ring bebaosan:

Pandita: “waduh… ahem nanak sang ayu jegeg Diah Dimbi pakalegantung pepocolan bapa nyatua kaping ragane. Bapa sing ada len wit kautus antuk Ida Bhatara Siwa, dewaning dewa di Suargan, wireh dewa di Suargan jani sedeng bingung sungsut pikayune, wireh ada raksasa sakti madan Kala Percolo setata ngusak-asik ikanang dewa malarapan ya lakar nagih ngalamar Dewi Nilutama Dedari nan jegege di Suargan tagih lamara. To mawinan bapa kautus cnek lakar ngidih pianak idewane I cening rare cabang tetuka, kal ajak bapa ka Suargan pang sida ja makutin saha nikanang suarga I Kala Percolo to keto to cening jegeg bapa tur kaping ragan

idewane.”(I/GD/D02/HAL14/P28) (I/GD/D02/HAL15/P)

(8)

8 Dimbi: “yan tugu amangkana amid ban nanak, yan sampun bhatara

puarah mangkana.”

(I/GD/D02/HAL15/DIM)

Tualen: “aduhh.. bhatara yan kenten iwau bhatara bani tanggung jawab yan kenken-kenken pianak tiange jeg ambil pianak tiang jeg ambil. Tiang sing ja bakal makebangan bhatara sampun bani tanggung jawab, dewa ba bani tanggung jawab apa bin kebaang.” (I/GD/D02/HAL15/T)

Gatotkaca: “pasang tabe Bhatara..” Pandita: “rare,,, cabang Tetuka kalagantun tlah mula tagena ipun prapta, maju tan gentosin satria jaya kalamunang ratnangantun”

Gatotkaca: “sadera… bhatara!”

lelintihan ring tetilikan puniki inggih punika nganggen lelintihan ka ajeng, saantukan lelampahan puniki nyritayang Sang Gatotkaca uling cerik ngantos sampun truna, lan kautus ngamademang Raksasa ngantos padem. Indike punika kaselehin ring bebaosan:

Pandita: “waduh… ahem nanak sang ayu jegeg Diah Dimbi pakalegantung pepocolan bapa nyatua kaping ragane. Bapa sing ada len wit kautus antuk Ida Bhatara Siwa, dewaning dewa di Suargan, wireh dewa di Suargan jani sedeng bingung sungsut pikayune, wireh ada raksasa sakti madan Kala Percolo setata ngusak-asik ikanang dewa malarapan ya lakar nagih ngalamar Dewi Nilutama Dedari nan jegege di Suargan tagih lamara. To mawinan bapa kautus cnek lakar ngidih pianak idewane I cening rare cabang tetuka, kal ajak bapa ka Suargan pang sida ja makutin saha nikanang suarga I Kala Percolo to keto to cening jegeg bapa tur kaping ragan idewane.” (I/GD/D02/HAL14/P) Gatotkaca:“sigar-sigar palagante.. iki palakarmanmu premade lawan ikanang dewa, tanang iba mangke pejah, pejah ikalagantun, pejah to sira Kala Percolo, lawan sira I Gatotkaca, sura dira jayaning rat, lebur dening pangastuti.” (I/GD/D03/HAL50/G)

Genah carita sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika ring Bancingah, indike punika kaselehin ring bebaosan:

Tualen: “nah ne jani kemu I dewa ka Bancingah cingakin para panjake makejang, alihang raga timpal peturu cerik, alihang ragane kanti, kewala melahang pesan I dewa ngalih kanti ngalih timpal, nak ulian timpale masi ngranayang hidupe luih, lung ben ngalih timpal luih ben ngalih kanti, ulian kanti ngranayang hidupe luwung salah ben milihin timpal salah ben milihin kanti, ulian kanti masi kewehe katepuk, melahang pesan milihin kanti, to keto pabesen ipune cening. (I/GD/D01/HAL02/T02)

ring Suargan, lan ring Parang Kelung. (4) pragina lan pewatekan pragina, pragina sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta puniki inggih punika: Tualen, Merdah, Pandita Mpu Narada, Gatotkaca, Diah Dimbi, Cenk, Blonk, Delem, Sangut, Dewi Nilutama lan Kala Percolo, pangresep (sudut pandang), pangresep ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika pangresep jadma utama, piteket, piteket sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika Iraga dados jadma utaminnyane para yowana mangda bakti ring rerama. Mangdane prasida ngamargiang tetuek-tetuek rerama. Seleg melajah tur prasida ngrereh kapradnyanan mangda wenten bekel rikala menempuh masa grehasta, Satyam Eva Jayatte, Iraga dados jadma sampunang jerih, sampunang jejeh lan sumanangsaya malaksana sane patut duaning kapatutan pastika janten mapikolih jayanti, lan iraga dados jadma sapatutnyane iraga nenten jejeh napi malih ngengkebin pikobet duaning sangkaning pikobet ngawinang iraga ngresepin kauripan sane sujati, lan basa basita, basa basitanyane ring lelampahan Gatotkaca Duta puniki wenten

(9)

9 mabuaya di tegal, kartu telkomsel, lan mukup dobel.

Wangun ekstrinsiknyane sane katureksain ngeninin indik biografi wayang Cenk Blonk.Manut sadu wicara pinanggal 31 Januari 2015 sareng Bapak Wayan Nardaya sane pinaka dalang Cenk Blonknyane. Ring pewayangan pastika madaging pragina punakawan sekadi Delem-Sangut, Merdah-Tualen, Nang Klenceng, Nang Ceblong, Nang Ligir, Nang Semangat. Nanging Sang Dalang puniki kedaut manahnyane ngambil punakawan Nang Klenceng lan Nang Ceblong, dadosne kasingkat Cenk sareng Blonk. daweg warsa 1995 wayang puniki mawasta wayang Gitaloka, nanging rikalaning pentas akehan para panonton nyambatang wayang sane pentas inggih punika wayang Cenk Blonk. Wastan Cenk sareng Blonk punika mawinan elah kaelingang olih sang penonton, dadosnyane wayang Gitaloka kagubah dados wayang Cenk Blonk. Aksara “nk” ring kruna cenk lan blonk manut dalang wayang Cenk Blonk, maartos gaul, keren lan intelek. Cenk puniki madue pawatekan suara sane jengat, nanging enerjik, akeh madue reragragan, wikan, lan madue papineh sane becik, prasida mabudi darma Negara lan Blonk punika madue raos sane seneng ceplas ceplos sakadi rim sane blong, nyatuayang indik napi sane pasti, madue pawatekan polos lan arjawa.

Ngeninin indik lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk punika kapentasang ring Kota Negara nuju dina wanti warsa Kota Negarane, dadosnyane wayang Cenk Blonk puniki rikala pentas pinaka matetujon wantah sarana balih-balihan sane prasida ngibur para kramane sane nonton wayang Cenk Blonk ring Kota Negara.

Lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk madaging patbelas (14) kasuksman ajah-ajahan pawatekan, inggih punika urati ring krama (peduli sosial), demokratis,

parilaksana sane manut ring uger-uger (disiplin), ngajinin anak tios (toleransi), raket masawitra (bersahabat/komunikatif), arjawa (jujur), akeh madue reragragan (kreatif), rasa meled uning (rasa ingin tahu), nenten nyagerang anak tios (mandiri), srada bakti (religious), sutindih ring swadarma (tanggung jawab), jemet makarya (kerja keras), mabudi darma negara (semangat kebangsaan), lan tresna ring panegara (cinta tanah air). Nanging, ring patbelas (14) kasuksman ajah-ajahan pawatekan ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk puniki akehan ngeninin indik kasuksman ajah-ajahan pawatekan urati ring krama (peduli sosial).

.

Sajangkepnyane jagi katlatarang ring

sor puniki.

Kasuksman ajah-ajahan pawatekan sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika sakadi ring sor.

1. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan urati ring krama (peduli sosial) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

Tualen: “duh cening ditu suba keledangan keliangan ibune ngelah putra I dewa asing baos asing tuduh ibune I dewa ngiringang demen atine, ditu ba keliangane.”

(I/GD/D01/HAL02/T)

2. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan demokratis sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

Tualen: “kemuliaan orang tua ketika dia mampu membuat anaknya bahagia. Sebaliknya, kemuliaan anak ketika dia mampu membuat orang tuanya bahagia.” (I/GD/D01/HAL02/T) 3. Kasuksman ajah-ajahan

(10)

10 manut ring uger-uger (disiplin) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

Tualen: “nanang sing liu nuntut kebahagiaan ken cai, mekire ci luas kija nyambat ci ken nanang. Nang cang kar luas keanu nang, doain pejalan cang nang pang cang sukses, o..bisa ci ngomong keto ken nanang.” (I/GD/D01/HAL03/T)

4. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan ngajinin anak tios (toleransi) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

“Tualen: merasa nanang masih dihargai, setidaknya oleh panak nanang padidi. Mekire luas kija nyambat ci ken nanang disubane teka nyambat ci ken nanang, ngelah ci masalah nyabat lega nanang.” (I/GD/D01/HAL03/T)

5. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan raket masawitra (bersahabat/komunikatif) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

“Tualen: odalan di pura mererod nanang jak mantun nanange di jalane, ada nak di warung metakon, nyen ajak to pak Malen? Ne ba mantun yange pang keto!” (I/GD/D01/HAL05/T) 6. Kasuksman ajah-ajahan

pawatekan arjawa (jujur) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

“Merdah: nanang wake ngelah masalah.” (I/GD/D01/HAL04/M) “Merdah: tunangan ba sing ngelah.” (I/GD/D01/HAL04/M) “Tualen: nanang ba makelo mabuaya di tegal.” (I/GD/D01/HAL04/M)

7. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan akeh madue reragragan (kreatif) sane

wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

Tualen: “aooo… balu. Meh masak ngalih nak luh besik sing maan? Mone liun bajang-bajange di kota Negarane mekacakan, kone dua banding satu, dua wanita satu laki. Masak ngalih besik sing maan? Arruuuhhh,,, lek atine! Mirib sing nanang ngelah panake ci. Angganing wak mablanja ka peken wak ngaba pipis bedik da barang maal tawaha. Ngaba pipis dasa kanggoang meli barang ji kutus melipetan pipise bin dua.” (I/GD/D01/HAL05/T) 8. Kasuksman ajah-ajahan

pawatekan rasa meled uning (rasa ingin tahu) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

“Merdah: apa ngalahang? Merdah: yang perlu dicari? Tualen: lelaki yang cerdas, lelaki yang pintar mencari pasangan hidup bukan dari penampilan luar saja, tetapi dari potensi yang ada dari wanita itu.” (I/GD/D01/HAL06).

9. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan urati ring palemahan (peduli lingkungan) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

Sangut: “WC Bale Banjar takkan lebih bagus daripada WC pribadi. WC Bale Banjar nak odalan den mesiam, sisan to taen sing mesiam pahit mekilit. Nadak dijalane mekita ngenceh kemu ke Bale banjar ngenceh, ada yeh sirama sing to depina gen pang bengu, to lantas orang Melem luung Lem! otekmelem

ba mabading,”

(I/GD/D02/HAL22/S)

10. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan srada bakti (religius) sane wenten ring lelampahan

(11)

11 Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

Tualen: “puniki… ajin tiange kan sampun tua, alih-alihane sampun keweh pang wenten manten pamasukan kidik-kidik, mlin mako napi. Tiang ampun ja man numbas buku mantra ring toko, wau masi hafal kidik-kidik. Manah tiange kar jagi madiksa dadi sri mpu, dados tiang dadi sri mpu?” (I/GD/D02/HAL10/T) 11. Kasuksman ajah-ajahan

pawatekan sutindih ring swadarma (tanggung jawab) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

Dimbi: “wang swaming nulut sira kake warkudara yan dating siranata kadiang apa ku mantuk.” (I/GD/D02/HAL15/DIM) 12. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan jemet makarya (kerja

keras) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

Sangut: “keto, makane sang cabang tiduka to godoga di kawah jambange, membentuk generasi muda yang penuh dedikasi tidak cukup hanya didikan guru disekolah, tapi orang tua dirumah juga ikut ambil bagian, lingkungan pun juga ikut ambil bagian, cara sang cabang tetuka, kayang dewa pun ambil bagian. Untuk membentuk generasi muda yang tangguh, yang bisa menghadapi segala masalah kedepan, sebab hidup ini penuh dengan masalah.” (I/GD/D03/HAL39/S)

13. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan mabudi darma negara (semangat kebangsaan) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

Cenk: “jiwa Dana, berani berkorban jiwa dan raga untuk kebaikan dunia dan akhirat.” Cenk: “keto, makane pejuang-pejuang raga ne malu totonan to, jiwa dana, angkihan angona tatakan bakti ring ibu pertiwi berjuang mengusir penjajah untuk merebut kemerdekaan, pang warisanga ken cucu ne jani, kayang jani dihargai jasa-jasa leluhur to” (I/GD/D03/HAL41/C)

14. Kasuksman ajah-ajahan pawatekan tresna ring panegara (cinta tanah air) sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika:

Cenk: “keto, makane pejuang-pejuang raga ne malu totonan to, jiwa dana, angkihan angona tatakan bakti ring ibu pertiwi berjuang mengusir penjajah untuk merebut kemerdekaan, pang warisanga ken cucu ne jani, kayang jani dihargai jasa-jasa leluhur to” (I/GD/D03/HAL41/C)

Manut sakadi pikolih saking

tetilikan sane sampun katelatarang

ring ajeng sane mangkin pacang

katelatarang tetepasan indik wangun

lan kasuksman ajah-ajahan pawatekan

sane

wenten

ring

lelampahan

Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk.

Sajangkepnyane jagi katlatarang ring

sor puniki.

Antara (2011:17) maosang wangun ring sajeroning lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk madue pah-pahan, minakadi unteng, pragina lan pawatekan pragina, lelintihan, genah carita, basa basita, miwah piteket. Manut sakadi wangun sesuratan lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk sampun katelatarang ring ajeng, sesuratannyane sampun nyihnayang madue pah-pahan wangun sane sampun manut. Saantukan, samian

(12)

12 pah-pahan sane ngwangun sesuratan wayang punika sampun kapanggihin ring daging lelampahan Gatotkaca Duta wayang

Cenk

Blonk mangda prasida becik rikala kapiarsayang.

Manut Syarbini(2012:25) kasuksman ajah-ajahan pawatekan sane wenten ring lelampahan punikai nggih punika wenten kasuksman ajah-ajahan pawatekan urati ring palemahan, rasa meled uning,srada bakti, sutindih ring swadarma, jemet makarya, mabudi darma negara, tresna ring panegara, urati ring krama, demokratis, parilaksane sane manut ring uger-uger, ngajinin anak tios. Raket masawitra, arjawa, lan akeh madue reragragan. Ring sor puniki pacang katelatarang sajangkepnyane.

Manut Syarbini (2012:25) kasuksman ajah-ajahan pawatekan

demokratis inggih punika Parisolah

lan tata cara mapineh sane nyuluhin indik hak lan kewajiban sane pateh, adil majeng ring jadma sane lianan. Akeh piteket sane kapanggih ring kasuksman ajah-ajahan pawatekan demokratis inggih punika parilaksanan I pianak majeng ring rerama mangda ngajinin tetuek-tetuek napi sane kaaptiang, mangda hak sareng kewajiban punika pamarginnyane antar. Iraga mangda nelebang sapengajah rerama mangda metu rasa bagia sane sujati. Taler iraga dados jadma sapatutne prasida ngriptayang reragragan (ide), ten dados males mangda prasida ngadapin kauripane punika. Sane mangkin mangda mataki-taki icenin iragane ketrampilan icenin kebisan pastika nenten meweh nyalanin kauripan punika.

Manut Syarbini (2012:25) kasuksman ajah-ajahan pawatekan urati ring krama inggih punika Parisolah lan parilaksana sane satata meled ngicenin wantuan majeng ring jadma sane lian lan krama sane ngamuatang. Akeh piteket sane kapanggih ring kasuksman ajah-ajahan pawatekan urati ring krama inggih punika wenten ring

parilaksanan Tualen sane urati majeng ring sang Cabang Tetuka mangda becik ngerereh kanti, mangda prasida mawiguna ring kauripan. Kanti utawi timpal sane sujati pastika seneng, duka, bagia pasti setata satinut, tur yaning rikalaning wenten pikobet mangda saling nulungin, kenten taler rikala seneng boya ja mapairian pastika taler milu seneng.

Manut Syarbini (2012:25) kasuksman ajah-ajahan pawatekan parilaksana sane manut uger-uger (disiplin) inggih punika parilaksana sane nyihnayang parisolah sane patuh lan trepti ring sami awig-awig lan norma sane wenten. Akeh piteket sane kapanggih ring kasuksman ajah-ajahan pawatekan parilaksana sane manut uger-uger (disiplin) inggih punika prasida ngajinin rerama. Iraga dados pianak sapatutne satinut sareng rerama. Yaning pacang melancaran, makuli, mamargi pacang masekolah sepatutne iraga nunas restu majeng ring rerama, sapunika sane kasengguh manut ring uger-uger.

Manut Syarbini (2012:25) kasuksman ajah-ajahan pawatekan urati ring palemahan inggih punika parilaksana sane nenten ngrusak palemahan miwah madue utsaha miara lan ngalestariang palemahan. Sampun sapatutnyane jadma urati tekening palemahannyane. Akeh piteket sane kapanggih ring kasuksman ajah-ajahan pawatekan urati ring palemahan inggih punika majeng ring samian para lanang-lanange mangda nenten melaksana sane nenten manut ring agama. Aptiang anake luh sane dados nak luh luu sakadi WC bale Banjar. Para yowana pinaka penerus bangsa mangda prasida urati ling palemahan sane wenten ring kahuripane.

Manut Syarbini (2012:25) kasuksman ajah-ajahan pawatekan ngajinin anak tios (toleransi) inggih punika Solah lan parilaksana sane prasida nerima pabinayan agama,

(13)

13 suku, etnis, penampen (pendapat), solah lan parilaksana jadma sane prasida ngajinin anak tios mangdane prasida hidup trepti ring kawentenan pabinayan punika. Ngajinin anak tios punika mateges parilaksana nenten nulak panampen sane malianan sareng panampen iraga. Yaning sampun prasida ngajinin anak tios sinah sampun prasida nrima panampen, utawi parilaksana saking anak lian. Akeh piteket sane kapanggih ring kasuksman ajah-ajahan pawatekan ngajinin anak tios inggih punika maparilaksana ngajinin anak tios sinah pacang ngawi jadma siosan marasa seneng ring padewekan iraga. Sapatutnyane majeng ring para yowana mangda ring kahuripan sampun melajah melaksana becik sane prasida ngawi rahayu.

Manut Syarbini (2012:25) kasuksman ajah-ajahan pawatekan

raket masawitra

(bersahabat/komunikatif) inggih punika parilaksana sane nyihnayang rasa seneng masawitra lan sareng makarya sane luih. Majeng ring anake alit prasida kaicen galah maplalianan sareng sawitranyane. Maplalianan sareng sawitra mrasidayang ngawetuang rasa raket masawitra miwah komunikatif majeng ring anake alit. Akeh piteket sane kapanggih ring kasuksman ajah-ajahan pawatekan

raket masawitra

(bersahabat/komunikatif) inggih punika iraga mangda prasida milihin pasawitran mangda mikolihang sane patut. Sapatutne majeng ring para yowana mangda prasida sareng rerama kumunikatif ring pablibagan yening iraga wenten pikobet. Pastika rerama sane prasida ngrerehang panampen punapi sapatutne.

PAMUPUT

Wangun sane kaselehin ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika wangun

intrinsik lanekstrinsik. Wangun intrinsik ring lelampahan Gatotkaca

Duta wayang Cenk Blonk inggih punika kawangun antuk unteng (tema), lelintihan (alur cerita), genah cerita, pragina lan pewatekan pragina (tokoh dan penokohan), pangresep (sudut pandang), piteket (amanat) lan basa basita (gaya bahasa). Wangun ekstrinsik ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk inggih punika kawangun antuk sira pangawinyane, pidan karya sastra punika kakaryanin, napi tetujon karya sastra punika kakaryanin, napi idep krama ring sajeroning ngwacen karya sastra, lan salampah laku (biografi) wayang Cenk Blonk.

Lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk madaging patbelas (14) kasuksman ajah-ajahan pawatekan, inggih punika urati ring palemahan (peduli lingkungan), urati ring krama (peduli sosial), demokratis, parilaksana sane manut ring uger-uger (disiplin), ngajinin anak tios (toleransi), raket masawitra (bersahabat/komunikatif), arjawa (jujur), akeh madue reragragan (kreatif), rasa meled uning (rasa ingin

tahu), srada bakti (religious), sutindih

ring swadarma (tanggung jawab), jemet makarya (kerja keras), mabudi darma negara (semangat

kebangsaan), lan tresna ring panegara (cinta tanah air).

Manut tetilikan sane sampun katingkesang sakadi ring ajeng, wenten piteket sane jagi katlatarang.

1. Majeng ring para pangwacen, risampune ngwacen tetilikan puniki pastika prasida nglimbakang nilai-nilai sane wenten ring lelampahan Gatotkaca Duta wayang Cenk Blonk.

2. Majeng ring panilik lian, dumogi prasida nilikin tetilikan puniki mangda sayan nglimbak. Antuk kawentenan tetilik sane pateh, sinah pacang ngicen ajah-ajahan sane paripurna.

(14)

14

Kapustakaan

Arikunto, Suharsimi. 2005. Prosedur

Penelitian Suatu Pendekatan Praktis.

Yogyakarta: Rineka Cipta.

Bagiani, Ni Nyoman Sri Darma. 2013. “Struktur dan Fungsi Geding-Gending

Rare Bali Produksi Bali Post”.Skripsi (nenten kamedalang). Denpasar:Institut Hindu Dharma Negeri Denpasar.

Bandem, I Made. 1994.

Mengembangkan Lingkungan Sosial dan Mendukung Wayang.

Denpasar: Sekolah Tinggi Seni Indonesia.

Dibia, I Wayan. 2004. Pragina: Penari,

Aktor dan Pelaku Seni Pertunjukan Bali. Jawa Timur:

Sava Media.

Guritno, Padam. 1988. Wayang Kebudayaan Indonesia dan Pancasila.Jakarta: UI-Press.

Mantra, Ida Bagus. 1996. Landasan

Kebudayaan Bali. Denpasar:

Yayasan Dharma Sastra. Moleong, Lexy J. 2004. Metodelogi

Penelitian Kualitatif. Bandung:PT Remaja Rosdakarya

Masjid, Abdul. 2011. Nilai Pendidikan

Karakter. Jakarta: Ghalia Indonesia.

Nurgiantoro, Burhan. 2005.

Pengajaran Bahasa dan Sastra.Yogyakarta: BPFE.

---. 2000. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gajahmada University Press.

Poerwadarminta, W.J.S. 1976. Kamus

Umum Bahasa Inonesia.

Jakarta : PN. Balai Pustaka.

Ramli. 2003. Hakikat Karakter.

Jakarta: Bima Aksara.

Sarwono, Jonathan. 2006. Metode

Penelitian Kuantitatif dan Kualitatif. Yogyakarta: Graha

Ilmu.

Soedarsono, R.M. 1990. Beberapa

Catatan Tentang Seni Pertunjukan Indonesia.

Yogyakarta: Konsevatori Tari Indonesia.

Soetrisno. 2008. Wayang Sebagai

Warisan Budaya Dunia.

Surabaya: SIC.

Sudjana, H. D. 2003. Manajemen

Program Pendidikan untuk Pendidikan Sekolah dan Pengembangannya. Bandung:

Falah Production. Sugiyono. 2005. Memahami P

Kualitatf. Bandung : CV.

Alfabeta.

Sukada, Made. 1987. Beberapa Aspek Tentang Sastra.

Denpasar: Kayumas dan Yayasan Ilmu dan Seni Lesiba. Sukardi. 2008. Metodelogi Penelitian

Pendidikan. Jakarta: Bumi Aksara.

Supriyadi, dkk.2006. Modul Pendidikan dan Pelatihan Prajabatan Gol I dan II.jakarta:

Lembaga Administrasi Negara. Syarbini, Amirulloh. 2012. Buku Pintar

Pendidikan Karakter.

Bandung: as@-prima.

Waluyo, Herman J. 2007. Drama,

Naskah, Pementasan, dan Pengerjaannya.Surakarta:

Lembaga Pengembangan Pendidikan (UNS).

(15)

15 Wendra, I Wayan. 2011. Buku Ajar

Penulisan Karya Ilmiah.

Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha.

Wicaksana, I Dewa Ketut. 2007.

Wayang Sapuh Leger.

Denpasar: Pustaka Bali Post. Yudabakti, I Made dan Watra, I

Wayan.2007. Filsafat Seni Sakral dalam Kebudayaan Bali.Surabaya: Paramita.

Referensi

Dokumen terkait

Iraga taler jaga nuturang ring katurunan sane jaga rauh, indik kawisesan Ida Sang Hyang Widi Wasa miwah pakaryan-pakaryan Idane sane ageng, saha paindikan-paindikan sane luih

Parupayan padruwen ring wewidangan Desa PAkraman Tonja wenten sane kadruwe Desa Pakraman Tonja, inggih punika pelaba-pelaba sane sampun kawedar ring ajeng, tiyosan ring

Piteket sane kawedarang ring titilik puniki inggih punika sakadi, Majeng ring guru basa Bali kaaptiang mangda prasida nglaksanayang paplajahan antuk nelebin wangun

Tetilik puniki matetujon nlatarang indik (1) wangun sor singgih basa Bali sane kanggen ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten

Saking saduwicara inucap prasida kauningin yening pikobet ngresepang wangun dasar lan artos kruna dwilingga pinih akeh kamedalang olih angga sisia soang- soang

Pikolih tetilikan puniki pacang katlatarang data sane sampun kapolihang, mapaiketan sareng pikobet ring tetilikan puniki. 1) Pikolih estetika posmodern sane wenten

Tetilik puniki matetujon nelatarang indik (1) Sapunapi soroh campuh kode (campur kode) sane wenten ring wayang kulit inovatif Cenk Blonk sane mamurda Lata Mahosadhi, (2)

19 Auseran Auseran inggih punika sukat sane lantangnyane saking muncuking jriji sane mateenan 20 Atampak Batis Sukat sane lantangnyane saking muncuking genjot ngantos muncuking inan