• Tidak ada hasil yang ditemukan

NYAIHANG SESURATAN GEGURITAN CUPAK GERANTANG LAN SATUA CUPAK GERANTANG MADASAR ANTUK WANGUN CARITA SANE KASELEHIN ANTUK TEORI SASTRA BANDINGAN

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "NYAIHANG SESURATAN GEGURITAN CUPAK GERANTANG LAN SATUA CUPAK GERANTANG MADASAR ANTUK WANGUN CARITA SANE KASELEHIN ANTUK TEORI SASTRA BANDINGAN"

Copied!
8
0
0

Teks penuh

(1)

NYAIHANG SESURATAN GEGURITAN “CUPAK GERANTANG” LAN

SATUA “CUPAK GERANTANG” MADASAR ANTUK WANGUN CARITA

SANE KASELEHIN ANTUK TEORI SASTRA BANDINGAN

Ni Gst. Ayu Kt. Sari Wahini1, I B. Putra Manik Aryana1, I Md. Astika2,

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

email: {

Sariwahinigstayukt@yahoo.com

1,

yc9cda@yahoo.com

1,

tulanggadang@yahoo.com2}@undiksha.ac.id

KUUB

Tetilikan puniki matetujon mangdane uning indik nyaihang sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” madasar antuk wangun carita sane kaselehin antuk teori sastra bandingan. Palihan tetilik sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika deskriptif kualitatif. Subjek tetiliknyane inggih punika sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” lan Objek tetiliknyane inggih punika wangun carita sane kaselehin antuk teori sastra bandingan. Kramaning mupulang data sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika nganggen kramaning tata cara dokumentasi lan tata cara nyelehin. Pikolih tetikan sane nujuang pabinayan ring sajeroning nyaihang sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” saking sisi lelintihan. Binannyane ring palet pamungkah lan palet panguntat. Tios ring punika, indik panglimbak ring epahan panglimbak lelintihan fiksi mabinayan ring sajeroning pamahbah (panyobiahan pragina), pucak (tungkas pantaraning pragina), miwah panguntat (tungkas kauntatin). Tios ring punika taler mabinayan saking sisi pragina lan wewatekannyane lan saking sisi rawatan. Wenten bina taler wenten taler patehnyane. Sane pateh ring sajeroning nyaihang sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” inggih punika saking sisi unteng lan piteket, saking sisi lelintihan magenah ring palet pertengahan, saking sisi panglimbak lelintihan fiksi pateh ring sajeroning tikaian, gawatan lan leraian. Saking sisi pragina lan wewatekannyane taler pateh. Sane pateh punika magenah ring pragina protagonis lan pragina antagonis. Tios ring punika taler pateh ring sajeroning rawatan. Sane kaping untat pateh saing sisi tilikan sang pangawi.

Kruna jejaton : geguritan lan satua “Cupak Gerantang”

ABSTRAK

Penelitian ini bertujuan untuk mengetahui perbandingan teks geguritan “Cupak Gerantang” dan satua “Cupak Gerantang” berdasarkan struktur cerita yang di analisis dengan teori sastra bandingan. Rancangan penelitian yang digunakan dalam penelitian ini adalah deskritif kualitatif. Subjek penelitiannya adalah teks geguritan “Cupak Gerantang” dan satua “Cupak Gerantang” dan yang menjadi objek penelitian adalah struktur cerita yang di analisis dengan teori sastra bandingan. Metode yang digunakan untuk mengumpulkan data adalah metode dokumentasi dan metode telaah. Hasil penelitian menunjukkan perbedaan di dalam membandingkan teks geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” dari segi alur. Perbedaannya pada pembuka dan penutup. Selain itu, dari perluasan alur fiksi berbeda pada bagian pembuka (pengenalah tokoh), puncak (konflik antara tokoh), dan penutup (konflik diakhiri). Selain itu, berbeda dari segi tokoh dan watak dan dari segi setting. Ada perbedaan ada pula persamaan. Persamaan di dalam membandingkan teks geguritan “Cupak Gerantang” dan satua “Cupak Gerantang” adalah dari segi tema dan amanat, dari segi alur terlrtak pada bagian pertengahan, dari segi

(2)

perluasan segi fiksi terletak pada bagian tikaian, gawatan dan leraian. Dari segi tokoh dan wataknya juga sama. Yang sama tersebut terletak pada tokoh protagonis dan antagonis. Selain itu, letak persamaannya pada bagian setting. Persamaan yang terkahir adalah pada segi sudut pandang pengarang.

Kata kunci: geguritan dan satua “Cupak Gerantang”

ABSTRACT

This study aimed to compare the text geguritan "Cupak Gerantang" and satua "Cupak Gerantang" based on the story structure in the analysis with the theory of comparative literature. The research design used in this research is descriptive qualitative. Subject of research is geguritan text "Cupak Gerantang" and satua "Cupak Gerantang" and that the object of research is the story structure in the analysis with the theory of comparative literature. The methods used to collect the data is a method of documentation and study methods. The results showed differences in comparing the text geguritan "Cupak Gerantang" lan satua "Cupak Gerantang" in terms of flow. The difference in opening and closing. In addition, the expansion of different fiction groove on the opening section (pengenalah figure), peak (conflict between characters), and cover (conflict ended). In addition, different in terms of personality and character and in terms of setting. There is some difference equations. Equations in the text comparing geguritan "Cupak Gerantang" and satua "Cupak Gerantang" is in terms of theme and mandate, terms of terlrtak groove in the middle part, in terms of the expansion in terms of fiction lies in part tikaian, gawatan and leraian. In terms of character and character is the same. The same is located in the protagonist and antagonist. In addition, the location of the similarities in the settings. The last equation is in terms of the author's perspective.

Keyword : geguritan “Cupak Gerantang” and satua “Cupak Gerantang”

PURWAKA

Bali sane kasengguh Pulau Dewata utawi Pulau Seribu Pura madue makudang-kudang tetamian budaya. Tetamian budaya Bali luire basa, aksara, adat-istiadat, lan kasusastraan. Kasusastraan madue teges pikenoh pakrian i manusa sane marupa sesuratan utawi karangan sane kawentenannyane luih, becik tur lengut. Tios ring punika kria sastra ngeranjing ring silih sinunggil tata cara ngamedalang gagasan, ide lan pikenoh nganggen gambaran pengalaman. Kesusastraan Bali taler ngeranjing ring silih sinunggil tetamian Bali sane mapaiketan sareng seni lan budaya tur kawentenan sosial krama Bali. Sane kawastanin kasusastraan Bali rauh ring mangkin durung wenten watesannyane sane pastika ngenenin indik wewidangannyane. Geguritan lan satua sane ngeranjing ring silih sinunggil tetamian budaya Baline kantun urip utawi nglimbak ring krama Bali, sane naskah-naskahnyane

kasimpen ring geria-geria, puri, jeron pemangku, balian, dalang miwah soang-soang jeroan krama sane mlajahin indik kria sastra. Silih sinunggil utsaha sane kaanggen ngelestariang geguritan lan satua inggih punika krama Baline ngawentenang pacentokan-pacentokan sane kasengguh Utsawa Dharma Gita. Utsawa Dharma Gita punika kamiletin olih para sekaa santi utawi nganggen piranti radio, telivisi miwah piranti elektronik. Pamiletnyane boya ja wantah penglingsire kemanten, sakemaon para yowana miwah alit-alite taler kadaut manah ipun antuk ngamiletin pacentokan punika malarapan antuk nglestariang budaya Baline. Tios ring punika, Himpunan Mahasiswa Jurusan Penididikan Bahasa Bali (HIMASABA) ring Undiksha taler madue cara tiosan ngenenin indik nglestariang tetamian budaya punika. Ring ngawarsa Himasabane nglaksanayang pacentokan nyatua Bali majeng ring para sisia sane madue kewagedan nyatua malarapan antuk wanti warsa jurusan.

(3)

Yadiastun Geguritan Cupak Gerantang puniki sampun kaloktah ring jadma Baline, rauh ring mangkin dereng wenten sane mandingang utawi nyaihang kria sastra puniki sareng kria sastra sane tiosan. Geguritan puniki naenin kakrianin ring wangun terjemahan ngenenin indik naskah geguritan Cupak Gerantang mebasa Kawi Bali nganggen carita sane nenten jangkep druen Fakultas Sastra Universitas Udayana Denpasar. Punika kakrianin olih Nengah Medera lan Nazir Thoir. Tios ring punika, geguritan Cupak Gerantang puniki sampun naenin katilikin seseleh kajian nilainyane lan terjemahannyane. Paniliknyane wenten tiga inggih punika, Ida Bagus Mayun, Ida Bagus Udara Naryana lan I Wayan Rupa.

Manut ring dadalan pikobet baduur, sane dados bantang pikobet inggih punika. 1. Napi kemanten pabinayan sesuratan

geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” madasar antuk wangun carita sane kaselehin antuk teori sastra bandingan?

2. Napi kemanten sane pateh ring sajeroning sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” madasar antuk wangun carita sane kaselehin antuk teori sastra bandingan? Kacingak saking bantang pikobet, tetujon saking tetilik puniki inggih punika.

1. Anggen nelatarang pabinayan sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” madasar antuk wangun carita sane kaselehin antuk teori sastra bandingan.

2. anggen nelatarang sane pateh ring sajeroning sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” madasar antuk wangun carita sane kaselehin antuk teori sastra bandingan.

Pikolih saking telitikan puniki sumangdane prasida ngicenin kawigunan inggih punika.

1. Kawigunan teoritis

Tetilikan puniki kaaptiang mangda prasida ngwangun pikayun panilik antuk nguningin indik kaweruhan utawi kewagedan ring sajeroning nganggen teori sastra bandingan.

2. Kawigunan Praktis

Hasil tetilik puniki mangdane prasida ngicenin kawigunan praktis :

1) Majeng ring panilik, tetilikan puniki mawiguna anggen ngeledangin panilik adiri antuk nudut manah ipune nguningin pikobet tetilikan puniki lan kewagedan panilik antuk ilmu sastra bandingan. 2) Majeng ring masarakat, tetilikan puniki

mawiguna anggen ngawewehin acuan indik tetilikan Sastra Bandingan, duaning sauning panilik, tetilikan indik Sastra Bandingan ring jagat Indonesine kantun kedik. Pikobet puniki nenten ja sios awinan Ilmu Sastra Bandingan punika kantun dereng lami ngranjing ring Indonesia.

3) Majeng ring panilik sane tiosan, pikenoh tetilikan puniki kaaptiang mangda prasida dados pustaka anggen ngaryanin tetilikan sane pateh mangda ngamolihang pikolih sane becik.

Tetilikan puniki madaging sepat siku-siku minakadi teges kesusastraan, sastra bandingan, teges geguritan, teges satua, miwah wangun kria sastra. Kruna kasusastraan mateges kawentenan ajah-ajah utawi kaweruhan sane luih utawi becik tur mabuat (Medera , 2005:4). Kasusatraan Bali manut parinama ring ajeng dadosnyane saluir kawruhan sane becik sane metu saking budi jenyana para wagmi ring Bali sane kasurat ngangge basa Bali miwah aksara Bali lan latin. Manut ring para wagmi sane sampun molihang nyelehin daging-daging susastra Bali, sane kabaos sastra Bali punika nenten ja sane nganggen basa Bali kemanten, taler kabaos saluir tetamian sesuratan sane nganggen basa Kawi utawi Jawa Kuna makadi sastra kakawin miwah parwa-parwa lan kidung. Tiosan ring punika sastra Bali manut panglimbaknyane taler keni pengaruh sastra anyar (modern) makadi sane kabaos

cerpen (satua bawak), novel, drama, puisi modern sane ngangge basa Bali. Indike

puniki raris ngawentenang kasusastraan Bali manut aab jagat wenten kabaos sastra Bali anyar lan sastra Bali purwa.

Ring sepat siku-siku madaging indik teges sastra bandingan. Endraswara (2014:76) maosang, sastra bandingan inggih punika silih sinunggil disiplin ilmu ring sajeroning sastra sane khusus nyelehin

(4)

sastra. Panilik kadadosan mandingang unsur-unsur sane pateh. Kria patra sastra bandingan prasida nyaihang kalih kria sastra utawi lintang sane madue wangun pateh. Yening nyaihang sawates sesuratannyane, lan nenten ngaitang sareng faktor ekstrinsik, tetilikan punika prasida kasengguh sastra bandingan nganggen pendekatan intertekstualitas. Silih sinunggil kria sastra kasengguh pateh utawi mabinayan sareng kria sastra tios punika ngamerluang pembuktian lan kata kunci. Kata kunci ring sajeroning sastra bandingan sane utama yening nyingakin ring sajeroning kara kalih kria sastra utawi lintang ipun mamurda pateh, senada, masaih, sinonim lan selanturnyane. Petprade wenten unsur sane senada, yadiastun sang pangawi nenten nyelapang, indike punika tetep dados kata kunci pamahbah ring sajeroning sastra bandingan.

Tios ring punika ring sepat siku-sikutaler madaging teges geguritan. kruna guritan kadwipurwayang dados geguritan sane madue teges karangan carita sane kawangun olih tembang. Tembang/pupuh kaiket olih padalingsa. Padalingsa inggih punika kecap wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada. Ring sajeroning pupuh mabinayan antuk padalingsanyane. Ring tetilikan puniki, panilik jagi nilikin indik wangun carita ring sesuratan geguritan "Cupak Gerantang" sane kasaihang sareng satua "Cupak Gerantang". Geguritan Cupak Gerantang kawangun antuk puisi tradisional Bali sane kaiket olih padalingsa sane ngawentuk wangun pupuh lan nganggen basa Bali Kepara. Basa Bali Kepara punika marupa piranti sane kaanggen nglaksanayang komunikasi rauh ring mangkin. Sesuratan geguritan "Cupak Gerantang" taler kawangun antuk unsur intrinsik lan unsur ekstrinsik.

Wenten makudang-kudang pupuh sane kaanggen ring geguritan Cupak Gerantang puniki, minakadine: (1) pupuh Ginada akehnyane 182 bait, (2) pupuh Pangkur akehnyane 37 bait, (3) pupuh Dmung akehnyane 50 bait, (4) pupuh Dangdang akehnyane 55 bait, (5) pupuh Sinom akehnyane 33 bait

Geguritan Cupak Gerantang ngeranjing ring silih sinunggil bukti majeng ring krama Baline duaning geguritan puniki ngeranjing ring silih sinunggil geguritan sane sampun jimbar utawi kaloktah ring wewidangan sane oneng ring nyastra Bali, tios ring geguritan sane lumrah lianan sakadi geguritan Jayaprana, Sampik, Pakangraras, Panjismirang, Cilinaya, Basur, Tamtam, Megantaka miwah sane lianan.

Ngenenin indik satua. Sane ngranjing ring paos satua, inggih punika kasusastraanne sane mapawangun pacaliring utawi gegancaran, ketah ipun katuturan, sane mangkin kantun taler kamanggehang ring jagate. Nanging yadiastun asapunika manawi saking dumun sampun wenten utsaha nyatet miwah nyurat satua-satuane punika kadadosang buku. Lumrah ipun satua-satuane punika kasatuayang majeng ring alit-alite kewanten gumanti kanggen ngupkupang rarene mangda sirep. Manut pangegane ring Bali, satua-satuane kalintang tenget, yen pada kasatuaang rikala raina. Yen wenten sane mamurug, masatua rikala raina, kocap nasin dedarine pacang pikenoh. Satuane punika marupa tutur sane katuturang malih, punika mawanan satuane puniki nganggen “tangkep” (gaya) sane mabinayan manut kawicaksanan sang nyatua, saha mabinayan pisan ring wewangunan sastrane sane masurat, Ngurah Bagus

lan

Ginarsa (1978:5).

Daging sepat siku-siku sane kaping untat inggih punika ngenenin indik wangun ring sajeroning satua.

KRAMANING TETILIKAN

Madasar antuk sepat siku-siku sane sampun katlatarang, penilik nganggen kramaning teteilik anggen nyangkepin pikolih data ring tetilikan punika. Pahan kramaning tetilik inggih punika (1) palihan tetilik, (2) jejering tetilik, (3) piranti tetilik, (4) mupulang data, miwah (5) data tureksa.

Palihan tetilik ring tetilikan puniki inggih punika penelitian deskriptif kualitatif.

Rancangan deskriptif kualitatif puniki

kaanggen duaning rancangan deskriptif puniki nenten kaanggen nguji hipotesis, nanging wantah ngambarang indik napi

(5)

sane wenten ring wewidangan deskripsi utawi nlatarang napi sane wenten ring genah tetilikan (lapangan).

Manut ring palihan tetilik punika, wenten subjek miwah objek tetilik. Subjek tetilik pinaka aran utawi genah data punika katilikin miwah sane dados pikobet ring telitikan puniki. Subjek tetilik madue genah sane utama ring tetilikan duaning ring jejering telitikan punika data pacang katilikin olih penilik (Wendra, 2011: 32). Ring tetilikan puniki sane kadadosang Subjek tetilik inggih punika sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang”. Ring tetilikan puniki sane dados objek tetilik inggih punika wangun carita sane kaselehin antuk teorisastra bandingan.

Tetilikan kualitatif pinaka human instrument mawiguna nentuang unteng

tetilikan, milihin sang sane ngwehin gatra pinaka sumber data, nglaksanayang mupulin data, ngajinin kualitas data, data tureksa, tur ngaryanin tetingkesan saking makasamiannyane. Piranti Tetilik ring tetilikan puniki inggih punika panilik adiri sane kawantu olih korpus data. Korpus data punika kaanggen nyatet pabinayan lan sane pateh ring sajeroning wangun carita sane wenten ring sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang”.

Ring tetilikan puniki, data sane katureksain pastika kapupulang dumun. Kapatutan data kapolihang saking kapatutan rikalaning mupulang data. Indike punika taler kalaksanayang ring tetilikan puniki. Manut sareng karakteristik data, kramaning mupulang data sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika nganggen kramaning tata cara dokumentasi lan tata cara nyelehin. Ring tetilikan puniki, penilik nganggen seselah sane kapungkah (observasi terbuka). Ring tata cara Dokumentasi, panilik mupulang, ngolah, milihin miwah nyobyahang informasi ring wewidangan kawruhan, ngicenin utawi mupulang bukti. Dokumentasi pinaka tata cara mupulang data kalaksananyang antuk mupulang, ngwacen lan mapidabdab nyelehin makudang-kudang buku, majalah, pikenoh tetilikan lan dokumen tioasan sane madue paiketan sareng tetilikan. Pakrian

punika kasengguh sakadi upaya anggen mastikayang rerincikan-rerincikan lianan. Teori sane selanturnyane kadadosang landasan ritatkala nureksain pikobet. Manut sakadi sane sampun katlatarang ring ajeng, sane kasengguh tetilikan dokumentasi ring tetilikan puniki inggih punika marupa wacana sane kasurat ngwangun geguritan lan satua sane mamurda “Cupak Gerantang”.

Tios ring mupulang teori, panilik prasida ngawewehin penampen, kritik (kalewihan lan kakirangan teori sane wenten ring pustaka), mandingang sareng teori (pustaka) tiosan, paiketannyane sareng tetilikan sane kalaksanayang. Akeh panilik sane madue panampen indik tata cara nyelehin wantah kemanggehang ring tetilikan kualitatif kemanten. Malarapan antuk punika, wenten makudang-kudang tata cara mupulang data nganggen tata cara nyelehin sane jagi katlatarang ring sor. (a) nyatet utawi nyurat makudang-kudang buku sane wenten paiketannyane sareng pikobet tetilikan, (b) sumeken ngwacen geguritan lan satua “Cupak Gerantang” mangdane ngamolihang pikenoh tureksa sane becik, miwah (c) nyatet utawi nyurat piranti-piranti satua lan geguritan sane jagi katureksa sumangdane tetujon tetilikan nenten lempas saking pemargi sane sampun kamargiang.

Sasampune mupulang data, selanturnyane wenten data tureksa sane sampun kapolihang antuk kramaning seseleh, kramaning dokumentasi lan kramaning transkripsi. Wenten undagan-undagan data tureksa sane kamargiang ring tetilikan puniki inggih punika (1) ngicalang data sane nenten kasaratang

(reduksi data, (2) nyoroh-nyorohang data

manut tetujon ipun (klasifikasi data), (3) nlatarang indik data (deskripsi data, (4) tetingkesan (kesimpulan).

Ngicalang data sane nenten kasaratang (mereduksi data) inggih punika nyutetang, milihin unteng sane kautamayang tur ngicalang sane nenten manut ring tetilikan (Sugiyono, 2006: 338). Data sane kareduksi inggih punika data sane nenten kanggen duaning nenten manut sareng tetujon tetilikan. Data sane kapolihang saking kramaning dokumentasi

(6)

miwah kramaning transkripsi ring gending rare punika kareduksi dadosnyane kapolihang data sane manut tekening tetujon tetilikan.

Nyoroh-nyorohang data (klasifikasi data) manut tetujon ipun tegesnyane data sane sampun kapupulang salanturnyane kakelompokin madasar antuk soroh data. Nyoroh-nyorohang data puniki kalaksanayang majeng ring pikenoh (hasil) saking tata cara dokumentasai lan tata cara nyelehin. Nyoroh-nyorohang data puniki kalaksanayang manut saking pikobet sane katilikin.

Nelatarang indik data (deskripsi data) inggih punika pikenoh (hasil) samian data sane sampun kasusun manut ring dudonan sane anut (sistematis). Sasampune data punika kasorohang, salanturnyane kalanturang antuk deskripsi data. Data-data sane sampun kapilih miwah kasorohang kaubah malih ring wentuk sane sampun gampil (rapi), nenten marupa patinget sane kasar.

Sasampune reduksi data, klasifikasi data, miwah deskripsi data kamargiang tetingkesan data sane pinaka proses kaping untat. Sugiyono (2006:345), panyutet ring ajeng sane kawentenang kantun madue

sifat sementara miwah jagi maubah yening

wenten bukti-bukti sane anyar sane kuat nukung ring pamupulang data salanturnyane.

PIKOLIH LAN TETEPASAN

Tetilikan puniki sampun kalaksanayang ring pinanggal 24 Januari ngantos 28 Februari. Sane kapertama kalaksanayang inggih punika mupulang data antuk dokumentasi raris kalanturang antuk nyelehin. Saking pikolih seseleh sane prasida katilikin inggih punika indik sane mabinayan lan sane pateh ring sajeroning sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang”. Pikolih sane mabinayan ring sajeroning nyaihang sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan saatua “Cupak Gerantang” minakadine; (1) saking sisi lelintihan. Binannyane ring (a) palet pamungkah, lan (b) palet panguntat. Ring palet pamungkah kadulurin antuk panglekadan I Cupak miwah I Gerantang

sane lekad sangkanin meme lan bapa ipune duk ka alase manggihin wong kembar. Ring palet panguntat taler mabinayan santukan carita ring geguritan “Cupak Gerantang” punika kawangun antuk kalih palet carita. I Gerantang madeg agung ring puri Kediri sakemawon I Cupak madeg agung ring puri Gerobag Besi. Tios ring punika, indik panglimbak ring epahan panglimbak lelintihan fiksi mabinayan ring sajeroning (1) pamahbah (panyobiahan pragina), (2) pucak (tungkas pantaraning pragina), miwah (3) panguntat (tungkas kauntatin). (2) saking sisi pragina lan wewatekannyane.

Sane mabinayan ring sajeroning geguritan lan satuannyane punika magenah ring pragina penunjang duaning geguritan “Cupak Gerantang” puniki madaging kalih lelampahan carita. Pragina penunjang sane wenten ring sajeroning sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” minakadine; (a) I Geruda, (b) Raja Gerobag Besi miwah putrin idane (c) Batara Brahma, (d) Jero Dukuh Seting sairing Lenga Sekar Lenga Wangi pinaka putrinyane. (3) saking sisi rawatan. Makudang-kudang rawatan genah sane mabinayan ring geguritan lan satua “Cupak Gerantang” inggih punika; (a) ring desa Majalangu, (b) ring genah Dukuh Seting, (c) ring puri Gerobag Besi, miwah (c) ring gunung Mahameru. Tios ring rawatan genah, taler mabinayan ring rawatan galah sakadi; (1) galah wengi ring geguritannyane, (2) galah sore ring satuanyane, lan (3) sedek dina anu ring satuannyane. Samian sane kapolihang puniki salanturanyane kasobyahang ring tetepasan nganggen deskriftif kualitatif.

Wenten bina taler wenten patehnyane. Sane pateh ring sajeroning nyaihang sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” inggih punika; (1) saking sisi unteng lan piteket. Unteng lan piteket ring sajeroning geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” punika pateh. Sane pateh ring sajeroning unteng punika wenten tiga minakadi; (a) indik paiketan rerama sareng pianak, (b) indik melanin kasutreptian jagat, miwah (c) indik pageh ngyasang kapatutan. Sapunika taler ring sajeroning piteket. Panilik nemuang pitu

(7)

soroh sane pateh ngenenin indik piteket, minakadine; (a) Mangda satata astiti bakti, (b) mangda satata lascarya, madue kadarman lan susila budi sane luih, (c) mangda satata pageh ring padewekan, uning mamakta raga lan nenten mudah keni hasut, (d) mangda satata satinut ring sabda utawi satya samaya, (e) mangda satata eling ring kaiwangan iraga padidi tur manyeselin raga utawi mulat sarira, (f) mangda satata eling ring karmapala, miwah (g) mangda satata malaksana luih. (2) saking sisi lelintihan.

Lelintihan sane wenten ring sajeroning geguritan “Cupak Gerantang” nganggen lelintihan campuhan. Asapunika taler ring satua “Cupak Gerantang” nganggen lelintihan campuhan. Lelintihan sane pateh ring kakalih kria sastra puniki magenah ring palet pertengahan carita. Ring sajeroning panglimbak lelintihan fiksi taler pateh ring sajeroning (1) tikaian, (2)

gawatan, miwah (3) leraian. Lelampahan

ring palet pertengahan carita punika pateh mawit saking I Cupak ngetut adine I Gerantang sane katundung sangkanin pisuna I Cupak. (3) saking sisi Pragina lan wewatekanyane.

Indik sane pateh ring pragina-pragina sane nyolahang carita puniki sakadi pragina protagonis “I Gerantang” lan pragina.antagonisnyane “I Cupak”. Tios ring punika taler wenten sane pateh ring sajeroning pragina penunjangnyane. Pragina penunjang sane pateh ring sajeroning geguritan lan satua “Cupak Gerantang” minakadine; (1) meme bapannyane I Cupak lan I Gerantang, (2) Jero Dagang Nasi, (3) Raja Kediri, (4) Putri Raja Kediri, miwah (5) I Benaru. Sapunika taler indik wewatekannyane. Pragina soang-soang madue wewatekan sane matiosan sakadi; (1) I Gerantang wateknyane (a) anak lanang, goba alep bagus, (b) jemet, (c) matilesang raga, (d) dreda bakti, (e) wanen miwah satria, (f) pageh lan teguh, miwah (g) subakti. (2) I Cupak wateknyane; (a) anak lanang, goba bocok, (b) lengit, (c) cabul, (d) demen melog-melog utawi demen mapisuna, (e) droaka lan loba, (f) getap, miwah (g) sombong wiadin bobab. (3) meme bapannyane I Cupak lan I Gerantang

wateknyane; (a) jemet utawi seleg magarapan, miwah (b) bakti. (4) Jero Dagang Nasi wateknyane; (a) olas, miwah (b) uning mabraya. (4) saking sisi rawatan.

Rawatan genah sane pateh ring sajeroning geguritan lan satua “Cupak Gerantang” pateh nganggen rawatan istana

sentris sane nyaritayang indik panegare

utawi puri. Rawatan genah sane pateh ring sajeroning geguritan lan satuannyane minakadi; (a) ring carike, (b) ring ajeng umah, (c) ring tengah alase tenget, (d) ring puri Kediri,(e) ring guane I Benaru, miwah (c) ring segara. Tios ring punika taler pateh ring sajeroning rawatan sosialnyane. Rawatan sosialnyane sakadi; (a) Men Bekung sane madue artos nenten madue pianak, (b) matekap sane nganggen sampi lan tengala. (5) saking sisi tetilik sang pengawi.

Sane pateh ring wangun caritannyane saking sisi tetilik sang pangawi punika nganggen tetilik sang pangawi katiga. Pangawi nyaritayang caritannyane nganggen pesengan pragina utawi nganggen kruna ia, ida miwah ipun.

PAMUPUT

Manut ring pikolih lan tetepasan sane sampun katlatarang tetingkesannyane wenten kakalih inggih punika sane mabinayan ring sajeroning sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” madasar antuk wangun carita sane kaselehin antuk teori sastra bandingan saking sisi unteng lan piteket nenten wenten binannyane. Saking sisi lelintihan mabinayan ring palet pamungkah lan palet panguntat. Saking sisi pragina lan wewatekannyane mabinayan ring pragina penunjang. Saking sisi rawatan taler wenten binannyane ring rawatan genah lan rawatan galah. Sakewanten saking sisi tetilik sang pangawi, nenten wenten binannyane.

Sane pateh ring sajeroning sesuratan geguritan “Cupak Gerantang” lan satua “Cupak Gerantang” madasar antuk wangun carita sane kaselehin antuk teori sastra bandingan saking sisi unteng lan piteket punika pateh indik untengnyane ngenenin indik kemasyarakatan miwah akeh taler

(8)

piteket-piteket sane pateh ring sajeroning satua lan geguritannyane sane mabuat majeng ring pangwacen. Saking sisi lelintihan punika pateh nganggen lelintihan campuhan. Taler pateh ring carita palet pertengahan. Saking sisi pagina lan wewatekannyane pateh ring sajeroning pragina protagonis lan pragina antagonis. Saking sisi rawatan pateh nganggen rawatan istana sentris utawi zaman panegara nganggen genah puri. Sane pateh ring sajeroning rawatan luir ipun ring rawatan sosial. Sane kaping untat taler indik tetilik sang pangawi, kakalih kria sastra puniki ngnaggen tetilik sang pangawi katiga.

KAPUSTAKAAN

Bagus, Ngurah lan Ginarsa. 1978.

Kembang Rampe Kasusastraan Bali Purwa. Singaraja: Departemen

Pendidikan dan Kebudayaan. Budiyasa dan Purnawan. 1997. Kesenian

Daerah dan Sosial Budaya: Jenis-jenis Tembang. Denpasar: PT. Intan

Pariwara.

Endraswara, Suwardi. 2014. Metodelogi

Penelitian Sastra Bandingan.

Jakarta: bukupop.

Gautama, Wayan Budha. 2007.

Kasusastraan Bali. Surabaya:

Paramita.

Keraf, Gorys. 1984. Argumentasi dan

Narasi. Jakarta: Gramedia Pustaka

Utama.

Keriana, I Ketut. 2006. Pupulan Satua Bali. Denpasar: Gandapura.

Mayun, dkk. 1993. Kajian dan Terjemahan

Geguritan Cupak Gerantang.

Singaraja: Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Nurgiyantoro, Burhan. 1998. Penilaian

dalam Pengajaran Bahasa.

Yogyakarta: BPFE.

Sugiyono. 2006. Memahami Penelitian

Kualitatif. Bandung: CV. Alfabeta.

Surining. 1998. Kesusastraan Indonesia. Jakarta: Raja Grapido Perkasa. Sutjaja, Gusti Made. 2006. Kamus

Bali-Indonesia. Denpasar: Lotus Widya

Suari.

Warna, Wayan. 1996. Kamus

Indonesia-Bali. Provinsi Daerah Tingkat 1:

Referensi

Dokumen terkait

sanè kaanggèn ring panurèksanè puniki kapah dados tiga, inggih punika; (1) sajeroning nyayagayang data nganggèn metode mamace, sareng teknik sanè kaanggèn inggih punika

Pikolih sane kapolihang ring sajeroning panyelehan puniki inggih punika prasida nmiwahtarang indik struktur sane kepah dados struktur forma miwah.

Manut sakadi pikolih saking tetilikan sane sampun katelatarang ring ajeng sane mangkin pacang katelatarang tetepasan indik wangun lan kasuksman ajah-ajahan

Pikolih tetilikan puniki inggih punika (1) basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja, wantah basa Bali Tengahan santukan ring

Sane ngawinang ring Subak Anyar Desa Padang Keling ngangge campuhan warna basa ri tatkala ngawentenang pabligbagan inggih punika duaning basa Bali punika wenten

Piteket sane kawedarang ring titilik puniki inggih punika sakadi, Majeng ring guru basa Bali kaaptiang mangda prasida nglaksanayang paplajahan antuk nelebin wangun

Kawigunan praktis ring tetilikan puniki, inggih punika pinaka informasi majeng ring guru ngenenin indik pikobet-pikobet sane wenten ring paplajahan ngwacen aksara

Kawentenan sor singgih basa Bali ring paruman Banjar Adat Gunung Biau inggih punika ring sajeroning paruman Banjar Adat Gunung Biau, rasa basa kruna-kruna sane kanggen