• Tidak ada hasil yang ditemukan

SESELEH BASA SANE KAANGGEN MIWAH GUNASARAT SANE WENTEN RING GEGURITAN PURWAJATI, PAKARDIN I GEDE NGEMBAK, DRUWEN GEDONG KIRTYA, SINGARAJA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "SESELEH BASA SANE KAANGGEN MIWAH GUNASARAT SANE WENTEN RING GEGURITAN PURWAJATI, PAKARDIN I GEDE NGEMBAK, DRUWEN GEDONG KIRTYA, SINGARAJA"

Copied!
12
0
0

Teks penuh

(1)

SESELEH BASA SANE KAANGGEN MIWAH GUNASARAT

SANE WENTEN RING GEGURITAN PURWAJATI,

PAKARDIN I GEDE NGEMBAK, DRUWEN GEDONG

KIRTYA, SINGARAJA

1

P. Suarsana,

1

S. A. P. Sriasih,

2

I. B. Rai.

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

suarsanaputu898@yahoo.com..sap.sriasih@yahoo.com.ibrai_ca

ngapit@yahoo.com.

KUUB

Tetilikan deskritif puniki matetujon (1) Mangda prasida uning indik Basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja, (2) Mangda prasida uning indik gunasarat sane wenten ring GP, Pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja. Jejering tetilikan puniki inggih punika wantah lontar GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja, taler indik penandang tetilikan puniki nenten ja wenten tios inggih punika wantah Basa Sane Kaanggen miwah Gunasarat. Kramaning tetilik sane kaanggen ring sajeroning tetilikan puniki inggih punika wantah observasi lan dokumentasi. Data punika dianalisis sakadi deskritif kualitatif anggen data dokumentasi. Pikolih tetilikan puniki inggih punika (1) basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja, wantah basa Bali Tengahan santukan ring GP punika wenten indik pencampuhan basa saking basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, basa Jawa Tengahan lan basa Bali sane kaanggen sakadi mangkin, lan sane ngawinang nganggen basa Bali Tengahan sakadi cecirennyane inggih punika kasusun saking kruna-kruna saking basa Sansekerta, saking basa Jawa Kuno, lan kruna saking basa Bali (2) ngeninin indik gunasarat ring GP, punika wantah wenten limang gunasarat inggih punika gunasarat religious, kaprawiran, satya, jadma, lan gunasarat sane wenten ring krama. Penilik maduwe saran majeng ring para generasi muda mangkin mangda satata urati ring kawentenan tembang Bali klasik umpaminyane : geguritan, mangda nenten ical saking pulo bali puniki.

Kruna jejanten : Basa Bali Tengahan, GP (Peguritan purwajati). ABSTRAK

Penelitian deskritif ini bertujuan (1) untuk mendiskripsikan bahasa yang digunakan dalam GP, Karya Gede Ngembak, punya Gedong Kirtya, Singaraja, (2) untuk mengetahui nilai-nilai yang ada pada GP, Karya Gede Ngembak, punya Gedong Kirtya, Singaraja. Subjek penelitian ini adalah Lontar GP, sedangkan yang menjadi objek penelitian ini adalah bahasa yang digunakan dan nilai-nilai yang ada pada geguritan tersebut. Metode pengumpulan data yang digunakan

(2)

dalam penelitian ini adalah metode observasi dan metode dokumentasi, data tersebut dianalisis deskritif kualitatif. Hasil penelitian ini adalah bahasa yang digunakan dalam GP itu adalah bahasa Bali Tengahan karena di dalam GP tersebut ada pencampuran bahasa dari bahasa Sansekerta, bahasa Jawa Kuno, bahasa Jawa Tengahan, dan bahasa Bali, dan juga yang menyebabkan menggunakan basa Bali Tengahan karena sesuai dengan cirri-cirinya adalah tersusun dari kata-kata bahasa Sansekerta, Jawa Kuno dan juga bahasa Bali. (2) nilai-nilai yang ada di dalam GP terdapat 5 jenis nilai diantaranya: nilai agama/religious, kepahlawanan, kesetiaan, kemanusiaan dan nilai social. Akan tetapi pnulis menyarankan kepada semua pembaca khususnya geguritan supaya mengerti tentang semua bahasa yang ada, supaya karya sastra yang ada di zaman sekarang ini supaya tidak hilang dari pulau Bali

Kata kunci : Bahasa Bali Tengahan, GP (Geguritan Purwajati).

Abstract

This descriptive study aimed (1) to describe the language used in the GP, work Ngembak Gede, has gedong Kirtya, Singaraja, (2) to determine the values that existed at the GP, work Ngembak Gede, has gedong Kirtya, Singaraja. The subjects were Lontar GP, whereas the object of this study is the language used and the values that existed at the geguritan. Data collection methods used in this research is the method of observation and documentation methods, qualitative descriptive data analysis. The result of this study is the language used in GP it is the language of Bali Tengahan because in the existing GP mixing language of Sanskrit, Old Javanese, Middle Javanese language, and the language of Bali, and also the cause using alkaline Bali Tengahan because according to the characteristics -cirinya is composed of words of Sanskrit, Old Javanese and Balinese language. (2) values in the GP there are 5 types of values are: the value of religion / religious, heroism, loyalty, humanity and social values. However scribes suggest to all readers, especially geguritan so understand about all existing languages, so that existing literature in this day and age that is not lost

on the island of Bali

Keywords: Language Bali Tengahan, GP (Geguritan Purwajati).

PURWAKA

Basa miwah kawisastra

inggih punika sinalih tunggil pahan kebudayaan sane anggen jalaran ring kawentenan kahuripan para krama. Para krama ring Bali saking dumun sampun rumaket saking

kawentenan kawisastra punika.

Indike punika kacingak saking

geginan ipun sane nelebin sastra Bali purwa miwah sastra Bali anyar.

Geginan ipun sampun

kelaksanayang saking leluhurnyane, lan masastra punika kantos mangkin pinaka budaya sane kantun maurip ring kawentenan krama ring Bali, lan akeh panglimbaknyane.

Tetamian ipun sinalih tunggil sesuratan sane mautama pisan sane medaging awig-awig ring kahuripan budaya Baline. Lianan ring punika

sesuratan sane dumun punika

medaging taler pikenoh utawi

reragragan sane katelebin,

kamargiang olih para panglingsir daweg punika, lan akeh taler sane kaanggen ring kahuripan parikrama sane mangkin. Ring punika ring sajeroning kria sastra akeh taler

kapikolihang pikenoh, uger-uger

sane pinaka jalaran kaanggen

malaksana olih para kramane.

kasusastraan inggih

punika kaweruhan sane becik sane metu saking budi jenana para wagmi

(3)

ring Bali sane kasurat antuk aksara Bali miwah aksara Latin. Wenten taler sane maosang kasusastraan Bali nenten ja wantah sane madasar

antuk ngangge basa Bali,

sakewanten taler madasar antuk aksara Bali sane kanggen nyurat.

Manut ring pakayun puniki

wewatesan sastra Bali punika

dadosne makasami tatamian

pangewruh sane marupa

ajah-ajahan, tatwa, susila muah sane tios-tiosan sane kasurat ngangge basa Bali sane ketami rawuh mangkin.

Panglimbak saking parinama inucap kawiaktianyane susastra Bali

yening rerehang ring kakuwub

budaya Baline wantah mabuat pisan. Napi mawinan sakadi asapunika

duaning yening prade pacang

nyelehin daging-daging ketamian budaya Baline yening nenten uning utawi madasar antuk pangweruh sasustra Bali janten pacang meweh tur abot pisan.

Manut ring para wagmi sane sampun molihang nyelehin daging-daging susastra Bali, sane kabaos sastra Bali punika nenten ja sane ngangge basa Bali kewanten, taler kabaos saluwir tetamian sasuratan sane ngangge basa Kawi utawi Jawa Kuno minakadi sastra kekawin miwah parwa-parwa lan kidung.

Tiosan ring punika

kawisastra Bali manut

penglimbaknyane taler keni imbas kawisastra modern (anyar) minakadi sane kabaos cerpen (satua bawak), novel, drama, puisi modern sane ngangge basa Bali. Indike puniki

raris ngwentenang pah-pahan

kasusastraan Bali manut aab jagat wenten kabaos kawisastra Bali anyar lan kawisastra Bali purwa.

Sakadi lumrahnyane

kawisastra Bali prasida kakepah dados kalih pah-pahan inggih punika kawisastra Bali tradisional miwah kawisastra Bali modern. Kawisastra

Bali tradisional inggih punika

kawisastra Bali sane mawit saking

warisan budaya sane dumun sane

ring tengahnyane medaging

gunasarat tradisi krama sane wenten ring Bali, taler maduwe wentuk sane becik sane dados ceciri kedaerahan,

minakadi: satua, palawakya,

kakawin, babad, geguritan, miwah parwa. Wentuk khasnyane sane kasengguh ring geguritan inggih punika padalingsa. Kawisastra Bali modern inggih punika kawisastra Bali sane sampun polih imbas saking unsur-unsur sastra modern,

nyarengin ring pangelimbak

kasusastraan Indonesia. Unsur

sane kasengguh inggih punika

novel, drama, cerpen, puisi Bali

modern sane nenten prasida

katembangang santukan maduwe wentuk sane bawak.

Sastra Bali tradisional

kacingak saking wentuknyane, taler

kawisastra Bali punika prasida

kakepah dados kalih inggih punika gancaran (prosa) miwah paletan

(puisi). Sane kabaos gancaran

inggih punika hasil kria sastra sane nenten kaiket antuk aturan-aturan paletan tembang, imbanyane: tatwa

carita minakadi satua, miwah

pralambang utawi basita paribasa minakadi: sesonggan, sesenggakan,

sesawangan, bladbadan,

wewangsalan, sloka miwah sane tiosan. Paletan (puisi) inggih punika pikolih kria sastra sane kaiket antuk uger-uger sastra paletan, minakadi: kekawin,geguritan.

Manut ring Tinggen

(1982:17) nguningayang geguritan inggih punika silih sinunggil kria sastra tradisional utawi klasik sane madaging uger-uger sastra sane dahat sumeken. Geguritan kawentuk

olih pupuh sane kaiket olih

makudang-kudang uger-uger sane kasengguh padalingsa. Padalingsa inggih punika makehnyane suku

kruna ring sajeroning apada,

akehnyane pada ring sajeroning bait,

miwah bunyi kaping untat

ringsajeroning pada. Geguritan

(4)

naratif, yening kacingak saking wentuk, geguritan punika rumasuk ring puisi, miwah saking segi daging,

geguritan maduwe struktur

penceritaan ring kria sastra prosa. Geguritan sinalih tunggil kria sastra tradisional Bali, maduwe struktur kria sastra sane kabaosang jangkep, taler geguritan punika kasujatiaanya nganggen basa Bali

lumbrah, sakewantan wenten

geguritan sane nganggen basa Bali Tengahan, santukan ring geguritan punika wenten pencampuhan basa inggih punika basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, basa Jawa Tengahan miwah basa Bali lumrah. Geguritan punika maduwe struktur intrinsik sane nguningayang sinalih tunggil unsur sane dahat mawiguna ring sajeroning kria sastra. Nanging tiosan malih ring punika, kria sastra

geguritan taler maduwe unsur

ekstrinsik, sane gegambarannyane pengawi mautsaha nguningayang indik ide sane marupa pendidikan moral majeng ring pengwacen indik pikardinnyane.

Sakadi sane kauningin

sareng sami ring sajeroning

geguritan, kaanggen

makudang-kudang tembang (pupuh), nanging sane kauningin sareng sami kria sastra punika nenten nganggen siki pupuh manten. Indik punika prasida

kacingak saking kria sastra

geguritan minakadi “ Geguritan

Basur” (ginada), “ Geguritan

jayaprana” (ginada), “ Geguritan Brayut” (sinom).

Taler GP punika prasida

kaanggen titi pangancan ring

kahuripan jadma sakadi mangkin dwaning ring sajeroning GP punika

madaging indik paplajahan lan

gunasarat sane prasida ngawinang

para jadma mangkin mangda

prasida malaksana sane becik. Sakadi sane wenten ring GP yening

malaksana sane becik pastika

mikolihang suargan. Sakadi ring sor

puniki wenten kutipan sane

ngawinang Purwajati mikolihang

suargan.

Gunasarat sane wenten ring

daging kria sastra Geguritan

Purwajati (GP) punika dahat mawiguna santukan ngicen indik kaweruhan becik ring krama Bali

minakadi gunasarat satia,

kemanusiaan, etika, filsafat lan gunasarat kaprawiran. Sakadi sane

lumrah kria satra tradisional

(geguritan) maduwe daging satu

kesatuan kawisastra sareng

gunasarat kadiatmikan,

kemanusiaan miwah kebenaran

makasami.

Sakadi sane kauningin

sareng sami, ring aab sakadi mangkin utawi ketah kebaos era globalisasi, uratian miwah minat

ring sajeroning generasi muda

majeng ring tembang Bali klasik minakadi: sekar rare (dolanan), sekar alit (geguritan), sekar madya

(kidung) miwah sekar agung

(kekawin). Dahat uratiang pisan santukan kidik para generasi muda sane maduwe penampen wantah tembang Bali klasik sampun nenten manut ring kawentenan kahuripan para jana sakadi mangkin. Sakadi

sane kauningin kawentenan

tembang Bali klasik, pamucuknyane geguritan sampun ngansan rered. Indike punika kasinahang ring buku kasusastraan Bali sane kekaryanin olih Nikayana ring warsa 2005. Ring tetilik sane ngeninin indik geguritan

puniki, penilik memfokuskan ring “

Seseleh Basa sane kaanggen

miwah Gunasarat sane wenten ring

GP pakardin Gede Ngembak,

druwen Gedung Kirtya, Singaraja”. Manut ring dadalan pikobet ring ajeng, prasida kapikolihang bantang pikobet ring tetilikan puniki inggih punika (1) basa napi sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja? (2) gunasarat napi sane wenten ring

GP, pakardin Gede Ngembak,

druwen Gedong Kirtya, Singaraja? Manut ring pikobet sane katlatarang

(5)

ring ajeng, tetujon tetilik puniki (1) tetujon panglimbak, geguritan silih sinunggil kria sastra sane tumbuh miwah ngelimbak ring Bali ngantos mangkin mawinan sampun jati-jati

karesepang olih krama Bali.

kaweruhan indik kria sastra ring krama kantun kirang santukan tetilik

puniki prasida ngicen wantuan

majeng ring para krama sareng sami. Pikolih tetilik ring sajeroning ngalimbakang miwah ngawewehin indik kasusastraan Bali. Lian ring

punika tetilik puniki matetujon

anggen nguningayang miwah

ngawantu nincapang daya apresiasi

kawisastra tradisional. Taler tetilikan

puniki matetujon ngalestariang

miwah ngalimbakang pikolih

kawisastra anggen menunjang

kebudayaan nasional. (2)

tetujonpamucuk mangda prasida

uning indik basa sane kaanggen ring GP punika, lan mangda prasida uning indik gunasarat sane wenten ring GP punika.

Tetilik puniki mangda prasida mikolihang kawigunan majeng ring

para jadma. Kawigunan sane

kaaptiang inggih punika, (1)

Kawigunan teoristis prasida

nincapang kaweruhan para jadma sakadi mangkin ring sajeroning mengapresiasi kria sastra minakadi Geguritan. (2) Kawigunan praktis

prasida ngicen informasi indik

struktur miwah gunasarat-gunasarat sane wenten ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja.

KRAMANING TETILIK

Ring tetilik puniki nganggen tetilik deskriptif kualitatif. Ring tetilik

kualitatif komponen-komponen sane kasagayang punika kari masifat dados kemungkinan, antuk punika indike punika, manut Moleong

(1990:236), palihan tetilik inggih

punika utsaha ngerencanayang lan

nentuang indik piranti sane

kawentenang ring sajeroning tetilik

kualitatif. Data sane karereh ring tetilik puniki inggih punika (1) basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja, lan (2) gunasarat sane wenten ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja. Ring tetilik puniki, jejering tetilikannyane inggih punika GP (geguritan Purwajati), lan

penandang tetilikannyane inggih

punika basa sane kaanggen lan gunasarat. Kramaning tetilik sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika observasi lan dokumentasi.

Manut Arikunto (1998:36),

kramaning cakepan (dokumentasi)

inggih punika studi teknik mupulang

data antuk munduhang lan

nureksain surat sane kasurat sane dados rerepi, prasida dokumen sane kasurat, rupa, miwah sane kasurat sane dados rerepi elektronik. Piranti sane kaanggen wantah GP. Data sane katilik manut ring pahan ring sajeroning basa sane kaanggen lan gunasarat sane wenten ring GP. Data tureksa sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika identifikasi data, reduksi data, klasifikasi data, interpretasi data, lan pamuput baos data.

.

PIKOLIH LAN TETEPASAN

Pikolih Tetilik

Ring pikolih tetilik puniki jagi katelatarang indik (1) basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja lan (2) gunasarat sane wenten ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya,

Singaraja. Kasujatiannyane

geguritan punika nganggen basa Bali lumrah, sakewanten wenten geguritan sane nganggen basa Bali Tengahan inggih punika GP. Manut

ring Sulaga (1996:1) nguningayang

(6)

tunggil basa daerah sane wenten

ring panegara Indonesia sane

kapliara dahat becik olih krama Bali. Basa Bali dados basa Ibu utawi basa kapertama majeng ring krama Bali,

kaanggen dados piranti

mabebaosan ring sajeroning

pikaryan ring kulawarga miwah ring krama. Antuk punika Basa Bali wantah pendukung ring kebudayaan

Bali sane kantun maurip lan

ngelimbak ring Bali. Kacingak saking makehnyane penuturnyane, basa Bali didukung olih kirang langkung kalih yuta jiwa lan maduwe tradisi

nyurat dadosnyane basa Bali

rumasuk basa daerah ageng ring

pantaraning basa daerah ring

Indonesia.

Kawentenan basa Bali

maduwe variasi sane dahat meweh santukan medaging sor-singgih basa sane katentuang olih pembicara lan lawan bicara, sakadi sane kauningin

saren sami basa Bali punika

kabinayang dados tigang variasi

inggih punika variasi temporal,

regional lan social. Variasi temporal inggih punika variasi basa Bali sane indikasi kesejarahan lan panglimbak basa. Sakadi temporal basa Bali kepah dados basa Bali Kuno sane kasengguh basa Bali Mula utawi Bali Aga, basa Bali Tengahan utawi Kawi Bali lan Basa Bali Kapara sane kasengguh basa Bali Baru utawi basa Bali Modern.

Sakadi regional basa Bali kabinayang dados kalih dialek inggih punika dialek Bali Aga (dialek pegunungan) lan dialek daratan (dialek umum) sane makasami puika

maduwe ceciri sane matiosan.

Manut sakadi dimensi soasial basa Bali punika uning ring sistem sor-singgih basa utawi undagan basa sane dahat rumaket paiketannyane

sareng sejarah panglimbak

masyarakat Bali sane uning ring

sistem wangsa (warna), sane

kabinayang dados triwangsa

(brahmana, ksatria, wesia) lan jaba.

Saking sisi kesejarahan basa Bali sane sampun kauningin ring dimensi temporal ring ajeng, basa Bali Kuno wantah basa Bali sane

tertua ring Bali sane makeh

kapolihang saking kawigunan ring prasasti 804 caka (882 Masehi) kantos pemerintahan Raja Anak Wungsu warsa 994 caka (1072 Masehi).

Taler Sulaga (1996:2)

nguningayang indik soroh basa indike punika mawit saking pengaruh kebudayaan Jawa (Hindu) tampak

bertambah kuat daweg

pamerintahan Anak Wungsu,

pengaruh punika kacingak saking basa prasasti sane maosang basa Bali Kuno punika kagentosin antuk basa Jawa Kuno antuk punika kawigunan basa Jawa Kuno dados kebiasaan ring Bali. Indike punika sane ngawinang basa Bali Kuno nenten malih kaanggen santukan sampun kagentosin antuk basa Jawa Kuno.

Panglimbak basa Jawa Kuno sane maurip makeh mikolihang pengaruh saking basa Sansekerta. Tiosan ring punika, kantos abad ke-11 ring Jawa ngelimbak indik ragam basa Jawa Kuno saking basa umum sane kaanggen nyurat metrum asli Indonesia sane kasengguh kidung. Ring sajeroning panglimbaknyane, ring Jawa basa puniki kasengguh basa Jawa Tengahan, lan ngelimbak ring Bali lan berdampingan sareng basa sewai-wai. Ring Bali, basa Jawa Tengahan puniki kasengguh antuk basa Bali Tengahan.

Saking sudut kesejarahan, penamaan basa Bali Tengahan

puniki nenten ngicalang indik

pangelimbak basa Bali Kuno. Basa

Bali Tengahan wantah

penccampuhan leksikal kruna-kruna basa Jawa Tengahan sareng basa Bali daweg punika. Pengaruh puniki rawuh saking kerajaan Majapahit daweg patih Gajah Mada menguasai Bali. Basa Jawa Tengahan lan basa Jawa Baru sane sampun uning indik

(7)

sistem unda-usuk mempengaruhi basa Bali. Antuk punika basa Bali taler uning ring sistem sor-singgih basa utawi undagan basa ring basa Bali daratan. Ring Bali, basa Bali

Tengahan maurip becik lan

kaanggen olih para pengawi ring sajeroning karya seni sastra. Punika kacingak saking kria sastra sane

embas daweg punika minakdi:

kidung, tatwa, kalpa sastra, kanda lan babad.

Basa Bali Kapara wantah basa Bali sane kantun maurip lan kaanggen ring kontek komunikasi lisan miwah tulis majeng ring krama Bali kantos mangkin. Istilah kepara ring basa Bali inggih punika ketah,

lumbrah. Basa Bali Kepara

mengenal kalih jenis ejaan inggih punika ejaan aksara Bali lan aksara Latin. Parinama basa Bali Modern puniki krana basa Bali Kepara punika tetep ngelimbak ngantos mangkin.

Taler sampun anut ring

ceciren sane kawedarang olih

Poerbatjaraka (1952:57) inggih

punika saking kosa basa wantah kasusun antuk basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, basa Jawa Tengahan lan basa Bali, saking strukturnya basa Bali Tengahan berafiksasi utawi berimbuhan lan

sane kaping untat basa Bali

Tengahan punika nenten uning ring kawentenan unda usuk utawi sor singgih basa, lan struktur ring basa Bali Tengahan punika pateh sakadi struktur ring basa Jawa Kuno.

Punika prasida kacingak ring

ketusan GP.

I Purwajati angucap/ data ja raosang bibi/ nadiang ada yadin tuara/ masih lege titiang bibi/ anake jani mulih/ somahe teka pahuyuk/ jani lantas matakon/ enyen jua ento beli/ nene

bawu/ munyinyane

sasemonan.(GPPS, pada 7)

Gunasarat ring GP sane kapertama wenten sane kabaos gunasarat agama/ Makasami kriya sesuratan minakadi kriya sastra

tradisional miwah kriya satra

modern pemucuk sastra Bali madue

gunasarat taler punika wantah

tetujon saking pangawi mangda pangawacenyane prasida ngambil

gunasarat sane wenten ring

sajeroning kriya sastra punika.

Nanging ring sajeroning kriya sastra punika sampun janten maduwe gunasarat sane matiosan indik tetujon pangawinyane, krana sakadi nglimbak iraga prasida nyingak naskah Bali pastika sampun manut ring gunasarat agama Hindu

Agama inggih punika srada indik kawenten Ida Sang Hyang Widhi indik asung kerta wara nugrahanyane, miwah makasami sane patut lan wenten paiketanyane sareng srada punika, taler tios malih ring sajeroning konteks sosial, teori fungsional nguningayang wantah

agama punika piranti anggen

nincapang kahuripan budaya lan kesejahteraan lahir bathin majeng ring sane nganut agama punika.

Agama inggih punika

parindikan sane maduwe artos sane dahat mawiguna majeng ring para

jadma, agama punika taler

kasengguh dharma sane maduwe

tetujon nuntun jadma mangda

prasida mikolihang kahuripan sane becik sane marupa kasucian bathin laksana saking budi pekerti lan bagia

kawekas ring sajeroning

kahuripannyane. Sakadi sane ketah

kebaos, “suka tan pawali duka”sane

kadasarin antuk sad ripu sane prasida nuntun atma punika doh saking punarbawa.

Tios malih kebaosang

agama inggih punika keimanan jadma ring kekuatan sane wenten ring jadma punika, kawiaktyannya kemantapan urip punika rawuh saking desakan sane wenten ring

angga sariranyane anggen

mikolihang indik kerahayuan lan kerahajengan.

Kawisastra punika prasida wenten ring kahuripan jadma sakadi mangkin nenten dados krya sastra

(8)

manten, nanging dados sawitra sane

maurip, utawi prasida kanggen

genah mataken krane medaging indik pikenoh sane becik sane manut sakadi kahuripan jadma sakadi mangkin. Antuk punika kawisastra nenten prasida lempas saking ajaran agama Hindu, krane punika madue paiketan sane dahat rumaket pisan

miwah meweh kapalasang.

(Bagus,1989:7).

Agama Hindu punika

maduwe tigang pahan minakadi: tatwa, susila, lan upakara, gunasarat tatwa taler kakepah dados limang pahan inggih punika panca sradha

minakdi: sradha ring kawenten

Brahman, Atman, Karmapala,

Punarbawa, lan sradha kawentenan Moksa. Taler ring GP gunasarat indik sradha kapertama prasida kacingak saking kawenten Ida Sang Hyang Widhi antuk makudang-kudang parab minakadi: Hyang Tuduh, Hyang Mangko, lan Hyang Widhi. Lan sradha sane kaping kalih indik kawentenan Atman prasida

kacingak saking parilaksana

Purwajati sane malaksana becik punika sane ngawinang ipun polih suargan. Sradha sane kaping tiga indik kawentenan Karmapala parida

kacingak saking parilaksana

Purwajati sane kapagpagin olih widyadari mangda mamargi ka suargan, sradha indik Punarbhawa

ring GP punika nenten

kacumawisang, miwah sradha sane kaping untat indik moksa punika prasida kacingak saking parilaksana Purwajati sampun prasida masikian sareng Ida Bhatara ring suargan.

Susila inggih punika

kaweruhan sane kaanggen dados tolak ukur ring sajeroning bersopan santun, ring indike puniki kaanggen ring masawitra sareng krama ring sekitar lan krama sane ageng. Silih sinunggil susila sane wenten ring agama Hindu sane wenten ring awig-awignyane sane kabaos Dasa Yama Brata. Ring agama Hindu punika sane dados tolak fikir. Punika

pola-pola kepercayaan, paham

filsafat agama Hindu sane maduwe genah sane dahat mautama ring sajeroning susila Hindu . Artos ngeninin indik susila ring ajeng maduwe tetujon sane pateh inggih punika norma mangda kamarginin

olih jadma ring sajeroning

ngemarginin kahuripan ring jagate

duaning dados mahluk sosial.

Jadma inggih punika mahluk sane pinih utama kranajadma maduwe kelebihan minakadi maduwe manah, taler prasida melaksana lan prasida minayang parilaksana sane becik lan sane nenten becik. Antuk manah punika jadma prasida ngrereh margi

sane becik anggen ngrereh

kerahayuan. Malarapan antuk susila punika jadma mautsaha membina

hubungan sane harmonis ring

pantaraning sasama mahluk sane tiosan. Dadosnyane susila inggih punika ngrereh becik lan nenten becik parilaksana manusa.

Ring kamus bahasa

Kawi-Indonesia, satia inggih punika,

manut, sejati, dapat dipercaya,

ajarwa, setia, suka mabaos becik,

setia ring kewajiban, sumpah

kesucian (pensucian) atau

pembersihan (Simpen, 1982:165).

Agama Hindu kauningin

limang soroh satia sane ketah kabaos Panca Satia inggih punika: 1) satia hredaya inggih punika satia majeng manah, 2) satia wacana inggih punika satia majeng ring wacana, 3) satia samaya inggih punika satia ring samaya, 4) satia laksana inggih punika satia majeng ring parilaksana, 5) satia mitra inggih punika satia ring semeton.Saking lalima satia satia ring ajeng, tampak ring GP punika makasami pragina ring ajeng sane kaembahang olih pengawi medaging satia ring ajeng.

I Purwajati punika

mencerminkan makasami satya . Ipun dados pemimpin ring kulawarga

sane dahat kasayangang olih

(9)

Gunasarat kaprawiran ring

GP punika kacingak saking

parilaksana Mas Kratwa Wijaya sane dahat bijaksana ring sajeroning jagi ngicalang parilaksana Sang Prabhu sane maparilaksana sane nenten becik majeng ring kramanyane, punika sane ngawinang Mas Kratwa Wijaya kasungsung olih para krama

sane wenten ring panagara

Sindupati. Antuk parilaksana punika

sane ngawinang jagate shanti.

Sakadi ketusan ring sor puniki: I Maskretawijaya amuwus/ angapa ujar/ aja ko wani ring kami/ tuhu

cekap tekapmu/ paritakon ring

desanku/ yen ingsun ngurahi

mangke/ kita wani maring aku/ tumuli mapatra yuda/ tuwi iba tan patemah// (Adri, pada 66)

Gunasarat ring krama inggih punika makasami indik sane becik,

sane kesenengin olih krama,

mangda gunasarat ring krama

prasida becik, antuk punika makeh

kakaryanin indik awig-awig,

gunasarat ring krama inggih punika jayanti sane kaicen majeng ring samian sane becik, mawiguna lan

maduwe kawigunan anggen

panglimbak lan kabecikan urip ring jagate sakadi mangkin. Gunasarat punika sane wenten ring GP parsida kacingak ring parilaksana Purwajati sane nenten seneng manyama

braya punika sane ngawinang

Purwajati makeh sane ngejohin, taler daweg ipun padem makeh kramane sane nenten ngewantu punika sane ngawinang makakalih kurenannyane makarya bambang.

Sibarengan ye angucap/

somahnirane ya mati/ pisage

sumahur alon/ boneh sangkan iye mati/ layah basange sahi/ gawene tuah meden bangun/ tuara bisa mahangkuhan/ angan ngidih-idih/ ajak makejang/ anak ngadenang mati layah.

Gunasarat jadma ring GP prasida kacingak saking para jadma sane ring Sindupati sane ngewantu

Maskratwa Wijaya pacang mulang biyangnyane ring tengahing pasih santukan nenten satya ring brata sane kaicen olih Purwajati daweg pacang manuk ring Wisnubhuana. Taler ngeninin parilaksana Sang Prabu sane nenten sumeken ring

sajeroning ngeter jagat, sane

ngawinang letuh jagat sindupatine antuk marabian sakadi mamaksa

mangda prasida maduwe

prameswari sane dahat jegeg tur ayu.

Juk talinin jani alihang jukung/ pulang ka pasihe/ pianaknyane ya pabinin/ pulang barengang ditu/ Ni Sukaprana mangawuk/ Ni Salin manyerit mangke/ lali san ke iratu/ inggih titiang mangiringang/ pacang matiang pianak. (pupuh Adri, pada 90)

Tetepasan

Kriya sastra prasida ngicen gegambaran indik kauripan jadma

ring aabnyane. Carita sane

kawedarang ring kriya sastra

(geguritan) nenten madaging

imajinasi manten nanging madaging gunasarat sane manut kauripan jadma sakadi mangkin, punika taler

sane kawedarang olih Gede

Ngembak ring kekawianyane sane mamurda “ Geguritan Purwajati”

Geguritan puniki nyihnayang

indik pangantenan jadma sane

mamadu nyama tur bareng pada briyak-briyuk lan maurip pada twara. Miwah ipun melaksana sane becik nanging yadiastun ipun nenten

maduwe artha brana, nanging

Purwajati setata melaksana sane becik tur satya ring sajeroning kulawarga. Punika sane ngawinang Purwajati mikolihang genah sane becik.

Taler nyaritayang pianak

sane mautsaha mangda prasida kacunduk sareng ajinnyane sane sampun mati miwah sampun polih genah ring suargan. Yadiastun

(10)

makudang-kudang pikobet sane panggihin pianak minakdi : kacunduk sareng bojog, taru, raksasa, naga, macan, lan sang garuda ritatkala ngrereh ajinnyane nanging sang pianak ngelantur ngrereh ajinnyane

yadiastun sampun suwe ring

tengahing alas, taler pianak dahat sumeken mangda prasida kacunduk sareng ajinnyane. Nanging antuk kasujatian sang pianak makatiga minakadi: Mas Kratwa Wijaya, I Sepuh Mas, lan Ni Mas Mayani

dadosnyane prasida

ngemangguhang ajinnyane sane

wenten irika ring suargan,

sesampune kacunduk sareng

ajinnyane. Irika raris sang aji

ngandika mangda sang pianak

mewali malih ring mercapada

santukan biyang cening sampun nenten satya wacana sane aji uningin daweg aji kantun maurip. Irika raris sang pianak mewali ring mercapada pacang ngicen hukuman

majeng ring biyangnyane sane

kaceburang ring tengahing pasih laminyane siu tiban.

Saking pikolih seseleh sane kapertama prasida katelatarang indik

makudang-kudang pikolih sane

dahat mawiguna ring kahuripan, minakadi basa sane kaanggen ring

geguritan sujatinyane nganggen

basa Bali Kepara utawi basa Bali Lumrah, sakewanten wenten taler geguritan sane nganggen basa Bali Tengahan (Kawi Bali) inggih punika GP napi mawinan sekadi asapunika, dawning ring GP punika wenten pencampuhan basa inggih punika basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, saking basa Jawa Tengahan miwah basa Bali sane kaanggen sakadi mangkin. Ceciren saking kosa basa. Kosa kata basa Bali tengahan punika kasusun saking kruna-kruna basa Sansekerta, kruna-kruna basa Jawa Kuno, kruna-kruna basa Jawa Tengahan, miwah kruna-kruna basa Bali. Ceciren saking strukturnyane Sane kapertama punika wantah

basa Bali tengahan berafiksasi/

berimbuhan kidik ring pengater, pengiring miwah kombinasi.

Sane kaping kalih mawentuk kruna ulang, kruna majemuk, lan kruna sane maseselan punika kaambil saking kria sastra sane nganggen

basa Bali Tengahan. Ceciren

khususnyane inggih punika wantah peninggalan basa Bali sane -marupa lontar sane kawentenanya dahat makeh, taler basa Bali Tengahan punika nenten maduwe unda usuk

utawi undagan basa santukan

kawentenan pengaruh sane dahat kuat saking system basa Jawa Kuno sane nenten uning ring unda usuk

punika. Dadosnyane prasida

kacutetang wantah basa Bali

Tengahan punika maduwe struktur sane pateh sareng struktur ring basa Jawa Kuno utawi basa Kawi.

Taler GP punika anggen titi pengancan risajeroning melaksana santukan makeh medaging indik paplajahan sane ngawinang sareng sami prasida melaksana sane becik. Taler ring GP puniki madue indik pikenoh majeng ring kahuripan sakadi mangkin, napi mawinan sakadi asapunika, santukan ring era globalisasi sakadi mangkin akeh para jana miwah para karma nenten urati malih ring kawentenan indik basa. Nika mawinan nyelehin indik basa sane kaanggen ring GP mangda para jana miwah para krama sane wenten ring Bali punika

mangda prasida uning ring

sajeroning soroh basa sane wenten ring sajeroning kria sastra minakadi: basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, basa Bali, basa Tengahan miwah sane tiosan. Taler ring tetilikan punika maduwe tetujon mangda

prasida ngelestariang miwah

ngelimbakang malih indik

kasusastraan Bali purwa minakadi : Geguritan mangda nenten sakadi mangkin makeh para jadma sane wenten ring Bali ngansan rered mlajahin indik geguritan. Dumogi antuk kakrianin indik seseleh basa sane kaanggen miwah gunasarat

(11)

punika ngawinang para jana meled mlajahin kasusastraan Bali.

Saking pikolih seseleh sane kaping kalih prasida katelatarang indik makudang pikolih sane dahat mawiguna ring kahuripan sakadi mangkin. Gunasarat sane wenten ring GP inggih punika gunasarat agama/religius, gunasarat satya, gunasarat kaprawiran, gunasarat jadma, miwah gunasarat kahuripan krama. Gunasarat sane pinih akeh sane wenten ring GP inggih punika

gunasarat agama/religious.

Gunasarat ring geguritan puniki sampun kasarengin antuk teori-teori sane relevan.

Kasujatiaanya pengawi

mendominasi GP puniki antuk

gunasarat agama/ religious krana pangawi pacang nguningin mangda

pangwacen pamucuknyane ring

karma Bali mangda sadar ring sajeroning maurip ring jagate. Antuk

ngawacen GP puniki, pangawi

mangda prasida subakti ring Ida

Sang Hyang Widhi indik

pikaryannyane sakadi mangkin.

Dwaning ring aab sakadi mangkin sampun makeh bencana-bencana sane wenten, napi mawinan sakadi asapunika, santukan para adma

sane mangkin sampun nenten

cumpu malih indik kawentenan Ida Sang Hyang widhi.

Gunasarat satya ring GP puniki kauningayang indik kasatyan Purwajati mamadu sareng kalih, yadiastu katemu suka miwah duka maksami pragina sane wenten ring GP puniki satata bareng-bareng. Miwah ring GP puniki tercermin

kasatyaan kurenannyane sane

satata adung yadiastun sabilang wai ngajeng miwah nginum sane sarwa jelek. Taler yadiastun ipun lacur tur dekil nanging ipun tetep bagia.

Gunasarat kaprawiran ring

GP kagamabarang saking

parilaksana sane becik saking

pragina sane wenten ring geguritan. Kepahlawanan mapaiketan sareng parilaksana sane becik tue manut

ring sastra agama. Ring GP punika kacingak parilaksana Mas Kratwa

Wijaya sane ngewaliang malih

Negara sinduapatine mangda ajeg malih, mangda nenten negarane letuh.

Gunasarat ring krama

sajeroning GP kauningayang ring kahuripan para pragina. Ring teori katelatarang gunasarat ring krama sane maduwe paiketan individu siki sareng individu sane tiosan sane

wenten ring karma. Mangda

sapunapi jadma punika masolah, sapunapi jadma punika muputang

sajeroning pikobet, indik puniki

sampun wenten ring parilaksana pragina ring GP.

Sajeroning kriya sastra tata

cara pangawi ngaryanin indik

gunasarat puniki dahat mabinayan, sakadi ring GP, pangawi ngaryanin gunasarat punika sampun sami indik gunasarat punika kawedarang ring geguritan punika, mangda prasida kauningi olih sang pangwacen. Ring GP puniki gunasarat kauningayang mangda pangwacen nenten meweh ngrereh gunasarat ring GP punika.

Pamuput

Saking Saking tetepasan adyaya IV ngeninin indik seseleh

basa sane kaaanggen miwah

gunasarat sane wenten ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen

Gedong Kirtya, Singaraja.

Kapolihang kalih tetingkesan inggih punika (1) tetingkesan saking basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja. (2) tetingkesan indik gunasarat ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong

Kirtya, Singaraja. Pemaparan

ngeninin indik makakalih tetingkesan punika prasida kacingak ring sor puniki. Basa sane kaanggen ring

GP, pakardin Gede Ngembak,

druwen Gedong Kirtya, Singaraja. Nenten wenten wenten tios inggih

(12)

punika wantah nganggen basa Bali Tengahan (Bali Kawi). Santukan ring GP punika wenten pencampuhan basa inggih punika basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, Basa Jawa Tengahan, miwah basa Bali sane

kaanggen sakadi mangkin.

Gunasarat sane wenten ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja. Inggih punika gunasarat agama/religius,

satya, jadma, kaprawiran lan

gunasarat sane wenten ring krama. Gunasarat agama punika mencakup gunasarat filsafat lan gunasarat susila. Gunasarat filsafat ring GP maosang indik kemahakuasaan Ida Sang Hyang Widhi ring sajeroning tugas lan fungsinyane.

Kapustakaan

Arikunto, S. 1998. Prosedur

Penelitian : Suatu Pendekatan

Praktis. Yogyakarta : Rineka Cipta.\ Bararon, 1982. “ pengantar teori filologi”. Yogyakarta: Universitas Gajah Mada.

Moleong, Lexy J. 1990. Metodologi penelitian kualitatif. Bandung : PT Remaja Rosdakria.

Nikayana, I Nyoman. 2005.

Kasusastraan Bali. Denpasar

Tinggen, I Nengah. 1986. Aneka

sarining geguritan. Singaraja. Rhika Dewata

Referensi

Dokumen terkait

Pikolih saking tetilikan puniki (1) kawentenan Anggah-ungguhing Basa Bali sane kaanggen sajeroning Cerpen Mabasa Bali Ring Rubrik Orti Bali, Koran Bali Post

Soroh anggah-ungguhing basa Bali ring naskah drama “I Godogan” wenten 4 inggih punika basa alus (lengkara alus singgih lan lengkara alus sor), basa madia (lengkara alus

Pikolih ring tetilik puniki inggih punika (1) daging tembang reggae mabasa Bali ring album melalung pakardin Joni Agung sane katilikin antuk widya semiotika

Pikolih ring tetilik puniki inggih punika (1) Wangun bebaosan ring Desa Nusasari kabupaten Jembrana inggih punika: ring ranah formal adat kantun nganggen dialek Nusa Penida, ring

Tetilik puniki matetujon nlatarang indik (1) wangun sor singgih basa Bali sane kanggen ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten

Tetilik puniki matetujon nelatarang indik (1) kamanutan materi tes ulangan umum semester genap peplajahan basa Bali kelas X SMK Negeri 3 Singaraja ring materi

Kawentenan sor singgih basa Bali ring paruman Banjar Adat Gunung Biau inggih punika ring sajeroning paruman Banjar Adat Gunung Biau, rasa basa kruna-kruna sane kanggen

Basa alus inggih punika basa sane kawangun olih lengkara alus singgih lan lengkara alus sor. Basa alus ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pikardin