SESELEH BASA SANE KAANGGEN MIWAH GUNASARAT
SANE WENTEN RING GEGURITAN PURWAJATI,
PAKARDIN I GEDE NGEMBAK, DRUWEN GEDONG
KIRTYA, SINGARAJA
1
P. Suarsana,
1
S. A. P. Sriasih,
2I. B. Rai.
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali
Universitas Pendidikan Ganesha
Singaraja, Indonesia
e-mail:
suarsanaputu898@yahoo.com..sap.sriasih@yahoo.com.ibrai_ca
ngapit@yahoo.com.
KUUB
Tetilikan deskritif puniki matetujon (1) Mangda prasida uning indik Basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja, (2) Mangda prasida uning indik gunasarat sane wenten ring GP, Pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja. Jejering tetilikan puniki inggih punika wantah lontar GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja, taler indik penandang tetilikan puniki nenten ja wenten tios inggih punika wantah Basa Sane Kaanggen miwah Gunasarat. Kramaning tetilik sane kaanggen ring sajeroning tetilikan puniki inggih punika wantah observasi lan dokumentasi. Data punika dianalisis sakadi deskritif kualitatif anggen data dokumentasi. Pikolih tetilikan puniki inggih punika (1) basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja, wantah basa Bali Tengahan santukan ring GP punika wenten indik pencampuhan basa saking basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, basa Jawa Tengahan lan basa Bali sane kaanggen sakadi mangkin, lan sane ngawinang nganggen basa Bali Tengahan sakadi cecirennyane inggih punika kasusun saking kruna-kruna saking basa Sansekerta, saking basa Jawa Kuno, lan kruna saking basa Bali (2) ngeninin indik gunasarat ring GP, punika wantah wenten limang gunasarat inggih punika gunasarat religious, kaprawiran, satya, jadma, lan gunasarat sane wenten ring krama. Penilik maduwe saran majeng ring para generasi muda mangkin mangda satata urati ring kawentenan tembang Bali klasik umpaminyane : geguritan, mangda nenten ical saking pulo bali puniki.
Kruna jejanten : Basa Bali Tengahan, GP (Peguritan purwajati). ABSTRAK
Penelitian deskritif ini bertujuan (1) untuk mendiskripsikan bahasa yang digunakan dalam GP, Karya Gede Ngembak, punya Gedong Kirtya, Singaraja, (2) untuk mengetahui nilai-nilai yang ada pada GP, Karya Gede Ngembak, punya Gedong Kirtya, Singaraja. Subjek penelitian ini adalah Lontar GP, sedangkan yang menjadi objek penelitian ini adalah bahasa yang digunakan dan nilai-nilai yang ada pada geguritan tersebut. Metode pengumpulan data yang digunakan
dalam penelitian ini adalah metode observasi dan metode dokumentasi, data tersebut dianalisis deskritif kualitatif. Hasil penelitian ini adalah bahasa yang digunakan dalam GP itu adalah bahasa Bali Tengahan karena di dalam GP tersebut ada pencampuran bahasa dari bahasa Sansekerta, bahasa Jawa Kuno, bahasa Jawa Tengahan, dan bahasa Bali, dan juga yang menyebabkan menggunakan basa Bali Tengahan karena sesuai dengan cirri-cirinya adalah tersusun dari kata-kata bahasa Sansekerta, Jawa Kuno dan juga bahasa Bali. (2) nilai-nilai yang ada di dalam GP terdapat 5 jenis nilai diantaranya: nilai agama/religious, kepahlawanan, kesetiaan, kemanusiaan dan nilai social. Akan tetapi pnulis menyarankan kepada semua pembaca khususnya geguritan supaya mengerti tentang semua bahasa yang ada, supaya karya sastra yang ada di zaman sekarang ini supaya tidak hilang dari pulau Bali
Kata kunci : Bahasa Bali Tengahan, GP (Geguritan Purwajati).
Abstract
This descriptive study aimed (1) to describe the language used in the GP, work Ngembak Gede, has gedong Kirtya, Singaraja, (2) to determine the values that existed at the GP, work Ngembak Gede, has gedong Kirtya, Singaraja. The subjects were Lontar GP, whereas the object of this study is the language used and the values that existed at the geguritan. Data collection methods used in this research is the method of observation and documentation methods, qualitative descriptive data analysis. The result of this study is the language used in GP it is the language of Bali Tengahan because in the existing GP mixing language of Sanskrit, Old Javanese, Middle Javanese language, and the language of Bali, and also the cause using alkaline Bali Tengahan because according to the characteristics -cirinya is composed of words of Sanskrit, Old Javanese and Balinese language. (2) values in the GP there are 5 types of values are: the value of religion / religious, heroism, loyalty, humanity and social values. However scribes suggest to all readers, especially geguritan so understand about all existing languages, so that existing literature in this day and age that is not lost
on the island of Bali
Keywords: Language Bali Tengahan, GP (Geguritan Purwajati).
PURWAKA
Basa miwah kawisastra
inggih punika sinalih tunggil pahan kebudayaan sane anggen jalaran ring kawentenan kahuripan para krama. Para krama ring Bali saking dumun sampun rumaket saking
kawentenan kawisastra punika.
Indike punika kacingak saking
geginan ipun sane nelebin sastra Bali purwa miwah sastra Bali anyar.
Geginan ipun sampun
kelaksanayang saking leluhurnyane, lan masastra punika kantos mangkin pinaka budaya sane kantun maurip ring kawentenan krama ring Bali, lan akeh panglimbaknyane.
Tetamian ipun sinalih tunggil sesuratan sane mautama pisan sane medaging awig-awig ring kahuripan budaya Baline. Lianan ring punika
sesuratan sane dumun punika
medaging taler pikenoh utawi
reragragan sane katelebin,
kamargiang olih para panglingsir daweg punika, lan akeh taler sane kaanggen ring kahuripan parikrama sane mangkin. Ring punika ring sajeroning kria sastra akeh taler
kapikolihang pikenoh, uger-uger
sane pinaka jalaran kaanggen
malaksana olih para kramane.
kasusastraan inggih
punika kaweruhan sane becik sane metu saking budi jenana para wagmi
ring Bali sane kasurat antuk aksara Bali miwah aksara Latin. Wenten taler sane maosang kasusastraan Bali nenten ja wantah sane madasar
antuk ngangge basa Bali,
sakewanten taler madasar antuk aksara Bali sane kanggen nyurat.
Manut ring pakayun puniki
wewatesan sastra Bali punika
dadosne makasami tatamian
pangewruh sane marupa
ajah-ajahan, tatwa, susila muah sane tios-tiosan sane kasurat ngangge basa Bali sane ketami rawuh mangkin.
Panglimbak saking parinama inucap kawiaktianyane susastra Bali
yening rerehang ring kakuwub
budaya Baline wantah mabuat pisan. Napi mawinan sakadi asapunika
duaning yening prade pacang
nyelehin daging-daging ketamian budaya Baline yening nenten uning utawi madasar antuk pangweruh sasustra Bali janten pacang meweh tur abot pisan.
Manut ring para wagmi sane sampun molihang nyelehin daging-daging susastra Bali, sane kabaos sastra Bali punika nenten ja sane ngangge basa Bali kewanten, taler kabaos saluwir tetamian sasuratan sane ngangge basa Kawi utawi Jawa Kuno minakadi sastra kekawin miwah parwa-parwa lan kidung.
Tiosan ring punika
kawisastra Bali manut
penglimbaknyane taler keni imbas kawisastra modern (anyar) minakadi sane kabaos cerpen (satua bawak), novel, drama, puisi modern sane ngangge basa Bali. Indike puniki
raris ngwentenang pah-pahan
kasusastraan Bali manut aab jagat wenten kabaos kawisastra Bali anyar lan kawisastra Bali purwa.
Sakadi lumrahnyane
kawisastra Bali prasida kakepah dados kalih pah-pahan inggih punika kawisastra Bali tradisional miwah kawisastra Bali modern. Kawisastra
Bali tradisional inggih punika
kawisastra Bali sane mawit saking
warisan budaya sane dumun sane
ring tengahnyane medaging
gunasarat tradisi krama sane wenten ring Bali, taler maduwe wentuk sane becik sane dados ceciri kedaerahan,
minakadi: satua, palawakya,
kakawin, babad, geguritan, miwah parwa. Wentuk khasnyane sane kasengguh ring geguritan inggih punika padalingsa. Kawisastra Bali modern inggih punika kawisastra Bali sane sampun polih imbas saking unsur-unsur sastra modern,
nyarengin ring pangelimbak
kasusastraan Indonesia. Unsur
sane kasengguh inggih punika
novel, drama, cerpen, puisi Bali
modern sane nenten prasida
katembangang santukan maduwe wentuk sane bawak.
Sastra Bali tradisional
kacingak saking wentuknyane, taler
kawisastra Bali punika prasida
kakepah dados kalih inggih punika gancaran (prosa) miwah paletan
(puisi). Sane kabaos gancaran
inggih punika hasil kria sastra sane nenten kaiket antuk aturan-aturan paletan tembang, imbanyane: tatwa
carita minakadi satua, miwah
pralambang utawi basita paribasa minakadi: sesonggan, sesenggakan,
sesawangan, bladbadan,
wewangsalan, sloka miwah sane tiosan. Paletan (puisi) inggih punika pikolih kria sastra sane kaiket antuk uger-uger sastra paletan, minakadi: kekawin,geguritan.
Manut ring Tinggen
(1982:17) nguningayang geguritan inggih punika silih sinunggil kria sastra tradisional utawi klasik sane madaging uger-uger sastra sane dahat sumeken. Geguritan kawentuk
olih pupuh sane kaiket olih
makudang-kudang uger-uger sane kasengguh padalingsa. Padalingsa inggih punika makehnyane suku
kruna ring sajeroning apada,
akehnyane pada ring sajeroning bait,
miwah bunyi kaping untat
ringsajeroning pada. Geguritan
naratif, yening kacingak saking wentuk, geguritan punika rumasuk ring puisi, miwah saking segi daging,
geguritan maduwe struktur
penceritaan ring kria sastra prosa. Geguritan sinalih tunggil kria sastra tradisional Bali, maduwe struktur kria sastra sane kabaosang jangkep, taler geguritan punika kasujatiaanya nganggen basa Bali
lumbrah, sakewantan wenten
geguritan sane nganggen basa Bali Tengahan, santukan ring geguritan punika wenten pencampuhan basa inggih punika basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, basa Jawa Tengahan miwah basa Bali lumrah. Geguritan punika maduwe struktur intrinsik sane nguningayang sinalih tunggil unsur sane dahat mawiguna ring sajeroning kria sastra. Nanging tiosan malih ring punika, kria sastra
geguritan taler maduwe unsur
ekstrinsik, sane gegambarannyane pengawi mautsaha nguningayang indik ide sane marupa pendidikan moral majeng ring pengwacen indik pikardinnyane.
Sakadi sane kauningin
sareng sami ring sajeroning
geguritan, kaanggen
makudang-kudang tembang (pupuh), nanging sane kauningin sareng sami kria sastra punika nenten nganggen siki pupuh manten. Indik punika prasida
kacingak saking kria sastra
geguritan minakadi “ Geguritan
Basur” (ginada), “ Geguritan
jayaprana” (ginada), “ Geguritan Brayut” (sinom).
Taler GP punika prasida
kaanggen titi pangancan ring
kahuripan jadma sakadi mangkin dwaning ring sajeroning GP punika
madaging indik paplajahan lan
gunasarat sane prasida ngawinang
para jadma mangkin mangda
prasida malaksana sane becik. Sakadi sane wenten ring GP yening
malaksana sane becik pastika
mikolihang suargan. Sakadi ring sor
puniki wenten kutipan sane
ngawinang Purwajati mikolihang
suargan.
Gunasarat sane wenten ring
daging kria sastra Geguritan
Purwajati (GP) punika dahat mawiguna santukan ngicen indik kaweruhan becik ring krama Bali
minakadi gunasarat satia,
kemanusiaan, etika, filsafat lan gunasarat kaprawiran. Sakadi sane
lumrah kria satra tradisional
(geguritan) maduwe daging satu
kesatuan kawisastra sareng
gunasarat kadiatmikan,
kemanusiaan miwah kebenaran
makasami.
Sakadi sane kauningin
sareng sami, ring aab sakadi mangkin utawi ketah kebaos era globalisasi, uratian miwah minat
ring sajeroning generasi muda
majeng ring tembang Bali klasik minakadi: sekar rare (dolanan), sekar alit (geguritan), sekar madya
(kidung) miwah sekar agung
(kekawin). Dahat uratiang pisan santukan kidik para generasi muda sane maduwe penampen wantah tembang Bali klasik sampun nenten manut ring kawentenan kahuripan para jana sakadi mangkin. Sakadi
sane kauningin kawentenan
tembang Bali klasik, pamucuknyane geguritan sampun ngansan rered. Indike punika kasinahang ring buku kasusastraan Bali sane kekaryanin olih Nikayana ring warsa 2005. Ring tetilik sane ngeninin indik geguritan
puniki, penilik memfokuskan ring “
Seseleh Basa sane kaanggen
miwah Gunasarat sane wenten ring
GP pakardin Gede Ngembak,
druwen Gedung Kirtya, Singaraja”. Manut ring dadalan pikobet ring ajeng, prasida kapikolihang bantang pikobet ring tetilikan puniki inggih punika (1) basa napi sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja? (2) gunasarat napi sane wenten ring
GP, pakardin Gede Ngembak,
druwen Gedong Kirtya, Singaraja? Manut ring pikobet sane katlatarang
ring ajeng, tetujon tetilik puniki (1) tetujon panglimbak, geguritan silih sinunggil kria sastra sane tumbuh miwah ngelimbak ring Bali ngantos mangkin mawinan sampun jati-jati
karesepang olih krama Bali.
kaweruhan indik kria sastra ring krama kantun kirang santukan tetilik
puniki prasida ngicen wantuan
majeng ring para krama sareng sami. Pikolih tetilik ring sajeroning ngalimbakang miwah ngawewehin indik kasusastraan Bali. Lian ring
punika tetilik puniki matetujon
anggen nguningayang miwah
ngawantu nincapang daya apresiasi
kawisastra tradisional. Taler tetilikan
puniki matetujon ngalestariang
miwah ngalimbakang pikolih
kawisastra anggen menunjang
kebudayaan nasional. (2)
tetujonpamucuk mangda prasida
uning indik basa sane kaanggen ring GP punika, lan mangda prasida uning indik gunasarat sane wenten ring GP punika.
Tetilik puniki mangda prasida mikolihang kawigunan majeng ring
para jadma. Kawigunan sane
kaaptiang inggih punika, (1)
Kawigunan teoristis prasida
nincapang kaweruhan para jadma sakadi mangkin ring sajeroning mengapresiasi kria sastra minakadi Geguritan. (2) Kawigunan praktis
prasida ngicen informasi indik
struktur miwah gunasarat-gunasarat sane wenten ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja.
KRAMANING TETILIK
Ring tetilik puniki nganggen tetilik deskriptif kualitatif. Ring tetilik
kualitatif komponen-komponen sane kasagayang punika kari masifat dados kemungkinan, antuk punika indike punika, manut Moleong
(1990:236), palihan tetilik inggih
punika utsaha ngerencanayang lan
nentuang indik piranti sane
kawentenang ring sajeroning tetilik
kualitatif. Data sane karereh ring tetilik puniki inggih punika (1) basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja, lan (2) gunasarat sane wenten ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja. Ring tetilik puniki, jejering tetilikannyane inggih punika GP (geguritan Purwajati), lan
penandang tetilikannyane inggih
punika basa sane kaanggen lan gunasarat. Kramaning tetilik sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika observasi lan dokumentasi.
Manut Arikunto (1998:36),
kramaning cakepan (dokumentasi)
inggih punika studi teknik mupulang
data antuk munduhang lan
nureksain surat sane kasurat sane dados rerepi, prasida dokumen sane kasurat, rupa, miwah sane kasurat sane dados rerepi elektronik. Piranti sane kaanggen wantah GP. Data sane katilik manut ring pahan ring sajeroning basa sane kaanggen lan gunasarat sane wenten ring GP. Data tureksa sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika identifikasi data, reduksi data, klasifikasi data, interpretasi data, lan pamuput baos data.
.
PIKOLIH LAN TETEPASAN
Pikolih Tetilik
Ring pikolih tetilik puniki jagi katelatarang indik (1) basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja lan (2) gunasarat sane wenten ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya,
Singaraja. Kasujatiannyane
geguritan punika nganggen basa Bali lumrah, sakewanten wenten geguritan sane nganggen basa Bali Tengahan inggih punika GP. Manut
ring Sulaga (1996:1) nguningayang
tunggil basa daerah sane wenten
ring panegara Indonesia sane
kapliara dahat becik olih krama Bali. Basa Bali dados basa Ibu utawi basa kapertama majeng ring krama Bali,
kaanggen dados piranti
mabebaosan ring sajeroning
pikaryan ring kulawarga miwah ring krama. Antuk punika Basa Bali wantah pendukung ring kebudayaan
Bali sane kantun maurip lan
ngelimbak ring Bali. Kacingak saking makehnyane penuturnyane, basa Bali didukung olih kirang langkung kalih yuta jiwa lan maduwe tradisi
nyurat dadosnyane basa Bali
rumasuk basa daerah ageng ring
pantaraning basa daerah ring
Indonesia.
Kawentenan basa Bali
maduwe variasi sane dahat meweh santukan medaging sor-singgih basa sane katentuang olih pembicara lan lawan bicara, sakadi sane kauningin
saren sami basa Bali punika
kabinayang dados tigang variasi
inggih punika variasi temporal,
regional lan social. Variasi temporal inggih punika variasi basa Bali sane indikasi kesejarahan lan panglimbak basa. Sakadi temporal basa Bali kepah dados basa Bali Kuno sane kasengguh basa Bali Mula utawi Bali Aga, basa Bali Tengahan utawi Kawi Bali lan Basa Bali Kapara sane kasengguh basa Bali Baru utawi basa Bali Modern.
Sakadi regional basa Bali kabinayang dados kalih dialek inggih punika dialek Bali Aga (dialek pegunungan) lan dialek daratan (dialek umum) sane makasami puika
maduwe ceciri sane matiosan.
Manut sakadi dimensi soasial basa Bali punika uning ring sistem sor-singgih basa utawi undagan basa sane dahat rumaket paiketannyane
sareng sejarah panglimbak
masyarakat Bali sane uning ring
sistem wangsa (warna), sane
kabinayang dados triwangsa
(brahmana, ksatria, wesia) lan jaba.
Saking sisi kesejarahan basa Bali sane sampun kauningin ring dimensi temporal ring ajeng, basa Bali Kuno wantah basa Bali sane
tertua ring Bali sane makeh
kapolihang saking kawigunan ring prasasti 804 caka (882 Masehi) kantos pemerintahan Raja Anak Wungsu warsa 994 caka (1072 Masehi).
Taler Sulaga (1996:2)
nguningayang indik soroh basa indike punika mawit saking pengaruh kebudayaan Jawa (Hindu) tampak
bertambah kuat daweg
pamerintahan Anak Wungsu,
pengaruh punika kacingak saking basa prasasti sane maosang basa Bali Kuno punika kagentosin antuk basa Jawa Kuno antuk punika kawigunan basa Jawa Kuno dados kebiasaan ring Bali. Indike punika sane ngawinang basa Bali Kuno nenten malih kaanggen santukan sampun kagentosin antuk basa Jawa Kuno.
Panglimbak basa Jawa Kuno sane maurip makeh mikolihang pengaruh saking basa Sansekerta. Tiosan ring punika, kantos abad ke-11 ring Jawa ngelimbak indik ragam basa Jawa Kuno saking basa umum sane kaanggen nyurat metrum asli Indonesia sane kasengguh kidung. Ring sajeroning panglimbaknyane, ring Jawa basa puniki kasengguh basa Jawa Tengahan, lan ngelimbak ring Bali lan berdampingan sareng basa sewai-wai. Ring Bali, basa Jawa Tengahan puniki kasengguh antuk basa Bali Tengahan.
Saking sudut kesejarahan, penamaan basa Bali Tengahan
puniki nenten ngicalang indik
pangelimbak basa Bali Kuno. Basa
Bali Tengahan wantah
penccampuhan leksikal kruna-kruna basa Jawa Tengahan sareng basa Bali daweg punika. Pengaruh puniki rawuh saking kerajaan Majapahit daweg patih Gajah Mada menguasai Bali. Basa Jawa Tengahan lan basa Jawa Baru sane sampun uning indik
sistem unda-usuk mempengaruhi basa Bali. Antuk punika basa Bali taler uning ring sistem sor-singgih basa utawi undagan basa ring basa Bali daratan. Ring Bali, basa Bali
Tengahan maurip becik lan
kaanggen olih para pengawi ring sajeroning karya seni sastra. Punika kacingak saking kria sastra sane
embas daweg punika minakdi:
kidung, tatwa, kalpa sastra, kanda lan babad.
Basa Bali Kapara wantah basa Bali sane kantun maurip lan kaanggen ring kontek komunikasi lisan miwah tulis majeng ring krama Bali kantos mangkin. Istilah kepara ring basa Bali inggih punika ketah,
lumbrah. Basa Bali Kepara
mengenal kalih jenis ejaan inggih punika ejaan aksara Bali lan aksara Latin. Parinama basa Bali Modern puniki krana basa Bali Kepara punika tetep ngelimbak ngantos mangkin.
Taler sampun anut ring
ceciren sane kawedarang olih
Poerbatjaraka (1952:57) inggih
punika saking kosa basa wantah kasusun antuk basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, basa Jawa Tengahan lan basa Bali, saking strukturnya basa Bali Tengahan berafiksasi utawi berimbuhan lan
sane kaping untat basa Bali
Tengahan punika nenten uning ring kawentenan unda usuk utawi sor singgih basa, lan struktur ring basa Bali Tengahan punika pateh sakadi struktur ring basa Jawa Kuno.
Punika prasida kacingak ring
ketusan GP.
I Purwajati angucap/ data ja raosang bibi/ nadiang ada yadin tuara/ masih lege titiang bibi/ anake jani mulih/ somahe teka pahuyuk/ jani lantas matakon/ enyen jua ento beli/ nene
bawu/ munyinyane
sasemonan.(GPPS, pada 7)
Gunasarat ring GP sane kapertama wenten sane kabaos gunasarat agama/ Makasami kriya sesuratan minakadi kriya sastra
tradisional miwah kriya satra
modern pemucuk sastra Bali madue
gunasarat taler punika wantah
tetujon saking pangawi mangda pangawacenyane prasida ngambil
gunasarat sane wenten ring
sajeroning kriya sastra punika.
Nanging ring sajeroning kriya sastra punika sampun janten maduwe gunasarat sane matiosan indik tetujon pangawinyane, krana sakadi nglimbak iraga prasida nyingak naskah Bali pastika sampun manut ring gunasarat agama Hindu
Agama inggih punika srada indik kawenten Ida Sang Hyang Widhi indik asung kerta wara nugrahanyane, miwah makasami sane patut lan wenten paiketanyane sareng srada punika, taler tios malih ring sajeroning konteks sosial, teori fungsional nguningayang wantah
agama punika piranti anggen
nincapang kahuripan budaya lan kesejahteraan lahir bathin majeng ring sane nganut agama punika.
Agama inggih punika
parindikan sane maduwe artos sane dahat mawiguna majeng ring para
jadma, agama punika taler
kasengguh dharma sane maduwe
tetujon nuntun jadma mangda
prasida mikolihang kahuripan sane becik sane marupa kasucian bathin laksana saking budi pekerti lan bagia
kawekas ring sajeroning
kahuripannyane. Sakadi sane ketah
kebaos, “suka tan pawali duka”sane
kadasarin antuk sad ripu sane prasida nuntun atma punika doh saking punarbawa.
Tios malih kebaosang
agama inggih punika keimanan jadma ring kekuatan sane wenten ring jadma punika, kawiaktyannya kemantapan urip punika rawuh saking desakan sane wenten ring
angga sariranyane anggen
mikolihang indik kerahayuan lan kerahajengan.
Kawisastra punika prasida wenten ring kahuripan jadma sakadi mangkin nenten dados krya sastra
manten, nanging dados sawitra sane
maurip, utawi prasida kanggen
genah mataken krane medaging indik pikenoh sane becik sane manut sakadi kahuripan jadma sakadi mangkin. Antuk punika kawisastra nenten prasida lempas saking ajaran agama Hindu, krane punika madue paiketan sane dahat rumaket pisan
miwah meweh kapalasang.
(Bagus,1989:7).
Agama Hindu punika
maduwe tigang pahan minakadi: tatwa, susila, lan upakara, gunasarat tatwa taler kakepah dados limang pahan inggih punika panca sradha
minakdi: sradha ring kawenten
Brahman, Atman, Karmapala,
Punarbawa, lan sradha kawentenan Moksa. Taler ring GP gunasarat indik sradha kapertama prasida kacingak saking kawenten Ida Sang Hyang Widhi antuk makudang-kudang parab minakadi: Hyang Tuduh, Hyang Mangko, lan Hyang Widhi. Lan sradha sane kaping kalih indik kawentenan Atman prasida
kacingak saking parilaksana
Purwajati sane malaksana becik punika sane ngawinang ipun polih suargan. Sradha sane kaping tiga indik kawentenan Karmapala parida
kacingak saking parilaksana
Purwajati sane kapagpagin olih widyadari mangda mamargi ka suargan, sradha indik Punarbhawa
ring GP punika nenten
kacumawisang, miwah sradha sane kaping untat indik moksa punika prasida kacingak saking parilaksana Purwajati sampun prasida masikian sareng Ida Bhatara ring suargan.
Susila inggih punika
kaweruhan sane kaanggen dados tolak ukur ring sajeroning bersopan santun, ring indike puniki kaanggen ring masawitra sareng krama ring sekitar lan krama sane ageng. Silih sinunggil susila sane wenten ring agama Hindu sane wenten ring awig-awignyane sane kabaos Dasa Yama Brata. Ring agama Hindu punika sane dados tolak fikir. Punika
pola-pola kepercayaan, paham
filsafat agama Hindu sane maduwe genah sane dahat mautama ring sajeroning susila Hindu . Artos ngeninin indik susila ring ajeng maduwe tetujon sane pateh inggih punika norma mangda kamarginin
olih jadma ring sajeroning
ngemarginin kahuripan ring jagate
duaning dados mahluk sosial.
Jadma inggih punika mahluk sane pinih utama kranajadma maduwe kelebihan minakadi maduwe manah, taler prasida melaksana lan prasida minayang parilaksana sane becik lan sane nenten becik. Antuk manah punika jadma prasida ngrereh margi
sane becik anggen ngrereh
kerahayuan. Malarapan antuk susila punika jadma mautsaha membina
hubungan sane harmonis ring
pantaraning sasama mahluk sane tiosan. Dadosnyane susila inggih punika ngrereh becik lan nenten becik parilaksana manusa.
Ring kamus bahasa
Kawi-Indonesia, satia inggih punika,
manut, sejati, dapat dipercaya,
ajarwa, setia, suka mabaos becik,
setia ring kewajiban, sumpah
kesucian (pensucian) atau
pembersihan (Simpen, 1982:165).
Agama Hindu kauningin
limang soroh satia sane ketah kabaos Panca Satia inggih punika: 1) satia hredaya inggih punika satia majeng manah, 2) satia wacana inggih punika satia majeng ring wacana, 3) satia samaya inggih punika satia ring samaya, 4) satia laksana inggih punika satia majeng ring parilaksana, 5) satia mitra inggih punika satia ring semeton.Saking lalima satia satia ring ajeng, tampak ring GP punika makasami pragina ring ajeng sane kaembahang olih pengawi medaging satia ring ajeng.
I Purwajati punika
mencerminkan makasami satya . Ipun dados pemimpin ring kulawarga
sane dahat kasayangang olih
Gunasarat kaprawiran ring
GP punika kacingak saking
parilaksana Mas Kratwa Wijaya sane dahat bijaksana ring sajeroning jagi ngicalang parilaksana Sang Prabhu sane maparilaksana sane nenten becik majeng ring kramanyane, punika sane ngawinang Mas Kratwa Wijaya kasungsung olih para krama
sane wenten ring panagara
Sindupati. Antuk parilaksana punika
sane ngawinang jagate shanti.
Sakadi ketusan ring sor puniki: I Maskretawijaya amuwus/ angapa ujar/ aja ko wani ring kami/ tuhu
cekap tekapmu/ paritakon ring
desanku/ yen ingsun ngurahi
mangke/ kita wani maring aku/ tumuli mapatra yuda/ tuwi iba tan patemah// (Adri, pada 66)
Gunasarat ring krama inggih punika makasami indik sane becik,
sane kesenengin olih krama,
mangda gunasarat ring krama
prasida becik, antuk punika makeh
kakaryanin indik awig-awig,
gunasarat ring krama inggih punika jayanti sane kaicen majeng ring samian sane becik, mawiguna lan
maduwe kawigunan anggen
panglimbak lan kabecikan urip ring jagate sakadi mangkin. Gunasarat punika sane wenten ring GP parsida kacingak ring parilaksana Purwajati sane nenten seneng manyama
braya punika sane ngawinang
Purwajati makeh sane ngejohin, taler daweg ipun padem makeh kramane sane nenten ngewantu punika sane ngawinang makakalih kurenannyane makarya bambang.
Sibarengan ye angucap/
somahnirane ya mati/ pisage
sumahur alon/ boneh sangkan iye mati/ layah basange sahi/ gawene tuah meden bangun/ tuara bisa mahangkuhan/ angan ngidih-idih/ ajak makejang/ anak ngadenang mati layah.
Gunasarat jadma ring GP prasida kacingak saking para jadma sane ring Sindupati sane ngewantu
Maskratwa Wijaya pacang mulang biyangnyane ring tengahing pasih santukan nenten satya ring brata sane kaicen olih Purwajati daweg pacang manuk ring Wisnubhuana. Taler ngeninin parilaksana Sang Prabu sane nenten sumeken ring
sajeroning ngeter jagat, sane
ngawinang letuh jagat sindupatine antuk marabian sakadi mamaksa
mangda prasida maduwe
prameswari sane dahat jegeg tur ayu.
Juk talinin jani alihang jukung/ pulang ka pasihe/ pianaknyane ya pabinin/ pulang barengang ditu/ Ni Sukaprana mangawuk/ Ni Salin manyerit mangke/ lali san ke iratu/ inggih titiang mangiringang/ pacang matiang pianak. (pupuh Adri, pada 90)
Tetepasan
Kriya sastra prasida ngicen gegambaran indik kauripan jadma
ring aabnyane. Carita sane
kawedarang ring kriya sastra
(geguritan) nenten madaging
imajinasi manten nanging madaging gunasarat sane manut kauripan jadma sakadi mangkin, punika taler
sane kawedarang olih Gede
Ngembak ring kekawianyane sane mamurda “ Geguritan Purwajati”
Geguritan puniki nyihnayang
indik pangantenan jadma sane
mamadu nyama tur bareng pada briyak-briyuk lan maurip pada twara. Miwah ipun melaksana sane becik nanging yadiastun ipun nenten
maduwe artha brana, nanging
Purwajati setata melaksana sane becik tur satya ring sajeroning kulawarga. Punika sane ngawinang Purwajati mikolihang genah sane becik.
Taler nyaritayang pianak
sane mautsaha mangda prasida kacunduk sareng ajinnyane sane sampun mati miwah sampun polih genah ring suargan. Yadiastun
makudang-kudang pikobet sane panggihin pianak minakdi : kacunduk sareng bojog, taru, raksasa, naga, macan, lan sang garuda ritatkala ngrereh ajinnyane nanging sang pianak ngelantur ngrereh ajinnyane
yadiastun sampun suwe ring
tengahing alas, taler pianak dahat sumeken mangda prasida kacunduk sareng ajinnyane. Nanging antuk kasujatian sang pianak makatiga minakadi: Mas Kratwa Wijaya, I Sepuh Mas, lan Ni Mas Mayani
dadosnyane prasida
ngemangguhang ajinnyane sane
wenten irika ring suargan,
sesampune kacunduk sareng
ajinnyane. Irika raris sang aji
ngandika mangda sang pianak
mewali malih ring mercapada
santukan biyang cening sampun nenten satya wacana sane aji uningin daweg aji kantun maurip. Irika raris sang pianak mewali ring mercapada pacang ngicen hukuman
majeng ring biyangnyane sane
kaceburang ring tengahing pasih laminyane siu tiban.
Saking pikolih seseleh sane kapertama prasida katelatarang indik
makudang-kudang pikolih sane
dahat mawiguna ring kahuripan, minakadi basa sane kaanggen ring
geguritan sujatinyane nganggen
basa Bali Kepara utawi basa Bali Lumrah, sakewanten wenten taler geguritan sane nganggen basa Bali Tengahan (Kawi Bali) inggih punika GP napi mawinan sekadi asapunika, dawning ring GP punika wenten pencampuhan basa inggih punika basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, saking basa Jawa Tengahan miwah basa Bali sane kaanggen sakadi mangkin. Ceciren saking kosa basa. Kosa kata basa Bali tengahan punika kasusun saking kruna-kruna basa Sansekerta, kruna-kruna basa Jawa Kuno, kruna-kruna basa Jawa Tengahan, miwah kruna-kruna basa Bali. Ceciren saking strukturnyane Sane kapertama punika wantah
basa Bali tengahan berafiksasi/
berimbuhan kidik ring pengater, pengiring miwah kombinasi.
Sane kaping kalih mawentuk kruna ulang, kruna majemuk, lan kruna sane maseselan punika kaambil saking kria sastra sane nganggen
basa Bali Tengahan. Ceciren
khususnyane inggih punika wantah peninggalan basa Bali sane -marupa lontar sane kawentenanya dahat makeh, taler basa Bali Tengahan punika nenten maduwe unda usuk
utawi undagan basa santukan
kawentenan pengaruh sane dahat kuat saking system basa Jawa Kuno sane nenten uning ring unda usuk
punika. Dadosnyane prasida
kacutetang wantah basa Bali
Tengahan punika maduwe struktur sane pateh sareng struktur ring basa Jawa Kuno utawi basa Kawi.
Taler GP punika anggen titi pengancan risajeroning melaksana santukan makeh medaging indik paplajahan sane ngawinang sareng sami prasida melaksana sane becik. Taler ring GP puniki madue indik pikenoh majeng ring kahuripan sakadi mangkin, napi mawinan sakadi asapunika, santukan ring era globalisasi sakadi mangkin akeh para jana miwah para karma nenten urati malih ring kawentenan indik basa. Nika mawinan nyelehin indik basa sane kaanggen ring GP mangda para jana miwah para krama sane wenten ring Bali punika
mangda prasida uning ring
sajeroning soroh basa sane wenten ring sajeroning kria sastra minakadi: basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, basa Bali, basa Tengahan miwah sane tiosan. Taler ring tetilikan punika maduwe tetujon mangda
prasida ngelestariang miwah
ngelimbakang malih indik
kasusastraan Bali purwa minakadi : Geguritan mangda nenten sakadi mangkin makeh para jadma sane wenten ring Bali ngansan rered mlajahin indik geguritan. Dumogi antuk kakrianin indik seseleh basa sane kaanggen miwah gunasarat
punika ngawinang para jana meled mlajahin kasusastraan Bali.
Saking pikolih seseleh sane kaping kalih prasida katelatarang indik makudang pikolih sane dahat mawiguna ring kahuripan sakadi mangkin. Gunasarat sane wenten ring GP inggih punika gunasarat agama/religius, gunasarat satya, gunasarat kaprawiran, gunasarat jadma, miwah gunasarat kahuripan krama. Gunasarat sane pinih akeh sane wenten ring GP inggih punika
gunasarat agama/religious.
Gunasarat ring geguritan puniki sampun kasarengin antuk teori-teori sane relevan.
Kasujatiaanya pengawi
mendominasi GP puniki antuk
gunasarat agama/ religious krana pangawi pacang nguningin mangda
pangwacen pamucuknyane ring
karma Bali mangda sadar ring sajeroning maurip ring jagate. Antuk
ngawacen GP puniki, pangawi
mangda prasida subakti ring Ida
Sang Hyang Widhi indik
pikaryannyane sakadi mangkin.
Dwaning ring aab sakadi mangkin sampun makeh bencana-bencana sane wenten, napi mawinan sakadi asapunika, santukan para adma
sane mangkin sampun nenten
cumpu malih indik kawentenan Ida Sang Hyang widhi.
Gunasarat satya ring GP puniki kauningayang indik kasatyan Purwajati mamadu sareng kalih, yadiastu katemu suka miwah duka maksami pragina sane wenten ring GP puniki satata bareng-bareng. Miwah ring GP puniki tercermin
kasatyaan kurenannyane sane
satata adung yadiastun sabilang wai ngajeng miwah nginum sane sarwa jelek. Taler yadiastun ipun lacur tur dekil nanging ipun tetep bagia.
Gunasarat kaprawiran ring
GP kagamabarang saking
parilaksana sane becik saking
pragina sane wenten ring geguritan. Kepahlawanan mapaiketan sareng parilaksana sane becik tue manut
ring sastra agama. Ring GP punika kacingak parilaksana Mas Kratwa
Wijaya sane ngewaliang malih
Negara sinduapatine mangda ajeg malih, mangda nenten negarane letuh.
Gunasarat ring krama
sajeroning GP kauningayang ring kahuripan para pragina. Ring teori katelatarang gunasarat ring krama sane maduwe paiketan individu siki sareng individu sane tiosan sane
wenten ring karma. Mangda
sapunapi jadma punika masolah, sapunapi jadma punika muputang
sajeroning pikobet, indik puniki
sampun wenten ring parilaksana pragina ring GP.
Sajeroning kriya sastra tata
cara pangawi ngaryanin indik
gunasarat puniki dahat mabinayan, sakadi ring GP, pangawi ngaryanin gunasarat punika sampun sami indik gunasarat punika kawedarang ring geguritan punika, mangda prasida kauningi olih sang pangwacen. Ring GP puniki gunasarat kauningayang mangda pangwacen nenten meweh ngrereh gunasarat ring GP punika.
Pamuput
Saking Saking tetepasan adyaya IV ngeninin indik seseleh
basa sane kaaanggen miwah
gunasarat sane wenten ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen
Gedong Kirtya, Singaraja.
Kapolihang kalih tetingkesan inggih punika (1) tetingkesan saking basa sane kaanggen ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja. (2) tetingkesan indik gunasarat ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong
Kirtya, Singaraja. Pemaparan
ngeninin indik makakalih tetingkesan punika prasida kacingak ring sor puniki. Basa sane kaanggen ring
GP, pakardin Gede Ngembak,
druwen Gedong Kirtya, Singaraja. Nenten wenten wenten tios inggih
punika wantah nganggen basa Bali Tengahan (Bali Kawi). Santukan ring GP punika wenten pencampuhan basa inggih punika basa Sansekerta, basa Jawa Kuno, Basa Jawa Tengahan, miwah basa Bali sane
kaanggen sakadi mangkin.
Gunasarat sane wenten ring GP, pakardin Gede Ngembak, druwen Gedong Kirtya, Singaraja. Inggih punika gunasarat agama/religius,
satya, jadma, kaprawiran lan
gunasarat sane wenten ring krama. Gunasarat agama punika mencakup gunasarat filsafat lan gunasarat susila. Gunasarat filsafat ring GP maosang indik kemahakuasaan Ida Sang Hyang Widhi ring sajeroning tugas lan fungsinyane.
Kapustakaan
Arikunto, S. 1998. Prosedur
Penelitian : Suatu Pendekatan
Praktis. Yogyakarta : Rineka Cipta.\ Bararon, 1982. “ pengantar teori filologi”. Yogyakarta: Universitas Gajah Mada.
Moleong, Lexy J. 1990. Metodologi penelitian kualitatif. Bandung : PT Remaja Rosdakria.
Nikayana, I Nyoman. 2005.
Kasusastraan Bali. Denpasar
Tinggen, I Nengah. 1986. Aneka
sarining geguritan. Singaraja. Rhika Dewata