• Tidak ada hasil yang ditemukan

SOR SINGGIH BASA BALI RING PARUMAN SUBAK ABIAN DESA ADAT ASAHDUREN, KECAMATAN PEKUTATAN, JEMBRANA

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "SOR SINGGIH BASA BALI RING PARUMAN SUBAK ABIAN DESA ADAT ASAHDUREN, KECAMATAN PEKUTATAN, JEMBRANA"

Copied!
11
0
0

Teks penuh

(1)

SOR SINGGIH BASA BALI RING PARUMAN SUBAK ABIAN DESA

ADAT ASAHDUREN, KECAMATAN PEKUTATAN, JEMBRANA

N. K. Lady Lokita Dewi

1

,

I K. Paramarta

1

, I W. Wendra

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

{ladylokitadewi@ymail.com

,

ketutgembel@yahoo.co.id

,

wayan_wendra@yahoo.com}@undiksha.ac.id

Kuub

Tetilik puniki matetujon nlatarang indik (1) wangun sor singgih basa Bali sane kanggen ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana (2) parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali kanggen ri tatkala mabebaosan ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Jejering tetilik puniki inggih punika wantah krama subak abian Desa Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Panandang tetiliknyane inggih punika wantah sor singgih basa Bali lan sane mawinan wentennyane sor singgih basa Bali ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Tetilik puniki nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif. Ring tetilik puniki nganggen tetiga kramaning mupulang data inggih punika: 1) kramaning pratiaksa (observasi), 2) kramaning sadu wicara (wawancara), 3) kramaning dokumentasi lan suara basa. Data tureksa sane kanggen minakadi: 1) reduksi data, 2) penyajian data, 3) penyimpulan. Pikolih ring tetilik puniki inggih punika (1) wangun sor singgih basa Bali sane kanggen ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana inggih punika: basa Bali Alus Sor (ASO), basa Bali Alus Singgih (ASI), miwah basa Bali Alus Madia (AMA). (2) parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali kanggen ri tatkala mabebaosan ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana inggih punika: mabebaosan ring kawentenan utawi situasi formal, mabebaosan ring ajeng jadma akeh, miwah ngajinin mitra baos utawi sang sane kaajak mabebaosan.

(2)

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No:1(2015)

Abstrak

Penelitian ini bertujuan menjelaskan tentang (1) bentuk sor singgih bahasa Bali yang digunakan saat rapat subak abian Desa Aadat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana (2) alasan yang menyebabkan sor singgih bahasa Bali digunakan saat rapat subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Subjek penelitian ini adalah warga subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Objek penelitian ini adalah sor singgih bahasa Bali dan yang menyebabkan adanya sor singgih bahasa Bali saat rapat subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Penelitian ini menggunakan rancangan deskriptif kualitatif. Dalam penelitian ini menggunakan tiga metode pengumpulan data yaitu: 1) metode observasi, 2) metode wawancara, 3) metode dokumentasi dan rekaman suara. Metode analisis data yang digunakan adalah: 1) reduksi data, 2) penyajian data, 3) penyimpulan. Hasil dalam penelitian ini adalah (1) bentuk sor singgih bahasa Bali yang digunakan saat rapat subak Abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana adalah: bahasa Bali Alus Sor (ASO), bahasa Bali Alus Singgih (ASI), dan bahasa Bali Alus Madia (AMA). (2) alasan yang menyebabkan sor singgih bahasa Bali digunakan sat rapat subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana adalah: berbicara dalam situasi formal, berbicara di depan orang banyak, dan menghargai orang yang di ajak berbicara.

Kata Kunci: sor singgih, bahasa Bali, rapat.

Abstract

The aim of this study describes (1) the form sor singgih Balinese language used at the meeting Subak abian Asahduren Village, District Pekutatan, Jembrana (2) the reasons which led sor singgih Balinese language used at meeting Subak abian Asahduren Village, District Pekutatan, Jembrana. The subjects were residents of the Subak abian Asahduren, District Pekutatan, Jembrana. The object of this study was sor singgih Balinese language and which led to the sor singgih Balinese language at meetings Subak abian Asahduren Village, District Pekutatan, Jembrana. This study used a qualitative descriptive. In this study using three methods of data collection are: 1) observation, 2) interview, 3) methods of documentation and sound recordings. Data analysis methods used are: 1) reduction of data, 2) the presentation of data, 3) inference. The results in this study were (1) form sor singgih Balinese language used at the meeting Subak Abian Asahduren Village, District Pekutatan, Jembrana are: Balinese language Alus Sor (ASO), the Balinese language Alus Singgih (ASI), and the Balinese language Alus Madia (AMA). (2) the reasons which led sor singgih Balinese language used at meeting Subak abian Asahduren Village, District Pekutatan, Jembrana is: speaking in formal situations, speaking in front of crowds, and appreciate people in to talk to.

(3)

PURWAKA

Indonesia pinaka panegara sane madue makudang-kudang pulo. Bali pinaka silih sinunggil wewidangan panegara Indonesia sane madue sekancan tradisi, budaya miwah kaasrian palemahannyane sane nenten prasida nyamenpada. Lianan punika, soang-soang pulo ring Indonesia madue basa sane kanggen piranti mabebaosan majeng ring jadma sane taler magenah ring pulo punika. Sakadi ring Bali, krama Bali nganggen basa Bali pinaka piranti ritatkala mabebaosan peturu krama Bali.

Basa Bali inggih punika basa sane kanggen piranti mabebaosan peturu krama ring Bali. “Basa sane katami ngantos mangkin wantah campuhan basa Bali Kuna, Sansekerta, Welanda, Inggris, Arab, Tionghoa, miwah basa sane lianan (Tinggen, 1966:1).” Akehnyane kruna saking basa tiosan sane ngeranjing ka basa Bali punika pastika jagi mawesana ring kawentenan basa Baline. Yening makasami punika nenten kauratiang, pastika basa Bali pacang kaon utawi nyansan suwe nyansan rered kawentenannyane.

Basa Bali pinaka silih tunggil basa daerah ring Indonesia madue undag-undagan basa sane ketah kabaos sor singgih basa Bali. Kawentenan sor singgih basa puniki nenten lempas saking kawentenan Tri Wangsa ring Bali. Sor singgih basa sakadi sapunika mawinang basa Bali kabaosang basa sane rimit pisan, riantukan ritatkala iraga mabebaosan sareng jadma sane linggihnyane (kasta) matiosan majanten sampun kosa basa sane kanggen matiosan. Punika mabinayan pisan yening iraga mabebaosan sareng

sawitra sane sampun raket

pasawitrannyane. Yening iraga mabebaosan sareng jadma sane kasinggihang punika iraga sapatutnyane nganggen basa alus singgih, punika taler yening iraga mabebaosan pacang ngasorang dewek iraga patut nganggen basa alus sor.

Kawentenan sor singgih basa ring sajeroning basa Bali sangkaning wenten kabaos krama Bali Purwa (tradisional) lan krama Bali anyar (modern) (Suasta, 2001: 61). Dumun sang singgih kadasarin antuk warih sane kasengguh krama Bali Purwa

(tradisional). Krama Bali Purwa mawit saking warih, punika awinan wenten kasengguh catur wangsa. Catur wangsa kakepah dados kalih, wenten tri wangsa lan wangsa jaba. Tri wangsa inggih punika tigang wangsa sane kasengguh sang singgih, minakadi: Brahmana, Ksatria, miwah Wesia. Raris sane kabaos wangsa jaba inggih punika sameton Baline sane mawit saking sudra (parekan). Aab kadi mangkin lian ring wangsa Brahmana sane rumasuk ring sang singgih inggih punika sang sane maraga guru wisesa (praja), kasengguh krama Bali Anyar (modern), minakadi: presiden, gubernur, bupati, camat, kepala desa, rektor, dekan, dosen, guru, jro mangku, sulinggih, miwah sane lianan. Raris sane kabaos sang sor inggih punika jadma sane madue linggih sane soran, minakadi: tukang parkir, tukang

sampat, sisia, mahasisia, parekan,

panyeroan, miwah sane lianan.

Sor singgih basa sane wenten ring basa Bali punika ngawinang krama Bali rumasa likad ritatkala mabebaosan. Sor singgih basa Bali akeh kanggen ritatkala paruman ring banjar utawi ring desa. Paruman wantah genah krama Bali mabebaosan indik pikobet sane wenten ring krama adat Bali, ring paruman krama Bali prasida nyikiang pikayunan anggen nyawis pikobet krama. Lianan tekening punika ring paruman taler genah krama Bali masadu ajeng, mabebaosan kanggen nyutetang pamargi sane pacang kalaksanayang.

Yening sampun sakadi punika kawentenannyane, sapatutne iraga dados krama Bali mangda mataki-taki pacang ngawentenang naya upaya anggen nguratiang basa Baline. Naya upaya sakadi punika becik pisan kamargiang sumangdane nyansan suwe basa Bali

puniki nyansan nglimbak

kawentenannyane. Napi malih iraga dados yowana pinaka paglantingan lan panglimbak basa Bali kapungkurwekasan sapatutne rungu utawi eling kapining kawentenan basa Bali.

Punika sane ngawinang kedeh tur

kadaut manah panilik pacang

ngawentenang tetilik indik sor singgih basa Bali, utaminyane krama subak abian ring Desa Adat Asahduren, Kecamatan

(4)

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali(Volume Tahun 2015)

Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Tetilik

sane kamargiang mamurda, “Sor Singgih Basa Bali ring Paruman Subak Abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana”. Dumogi napi sane metu saking tetilik puniki prasida nyawis pikobet sane wenten ring sajeroning para krama Bali ritatkala mabebaosan nganggen sor singgih basa Bali. Lianan tekening punika, mangda tetilik puniki madue kawigunan anggen nguningayang napi sane dados tetujon para krama Baline nganggen sor singgih basa, miwah tetilik puniki prasida nguningayang napi sane ngawinang para krama Baline nganggen sor singgih basa ritatkala ngelaksanayang paruman.

Dasar tetimbangan inggih punika teori-teori sane kanggen ring sajeroning nglaksanayang tetilik puniki. Teori-teori sane katelatarang ring dasar tetimbangan minakadi (1) teori sosiolinguistik, (2) variasi bahasa manut saking panutur, (3) variasi bahasa manut saking penganggenannyane, (4) 8 unsur sane patut kauratiang ring penganggenan basa, sane kasengguh SPEAKING, (5) teges anggah-ungguhing basa Bali, (6) kakuub anggah-ungguhing basa Bali, (7) tata cara pawangunannyane, (8) undag-undagan basa Bali. Teori sosiolinguistik kanggen ring tetilik puniki, riantukan ring tetilik puniki sane pacang katilik inggih punika indik kawentenan sor singgih basa ring bebaosan para kramane, utaminnyane ring paruman. Konteks sosial inggih punika silih sinunggil komponen tutur sane akeh mawesana majeng ring bebaosan sane kabaosang olih jadma ring peristiwa tutur. Yening maosang indik sosiolinguistik, pastika irika wenten variasi bahasa. Ring variasi bahasa punika wenten kalih sane patut kauningin inggih punika (1) variasi bahasa manut saking panutur, (2)

variasi bahasa manut saking

penganggenannyane.

Manut Aslinda sareng Syafyahya (2007: 9), maosang,“ring penganggenan basa wenten 8 unsur sane patut kauratiang ring penganggenan basa, sane kasengguh SPEAKING.” Makasami punika pacang kabahbahang sakadi puniki. Latar puniki mapaiketan sareng galah, genah, lan kahanan. Galah, genah lan kahanan sane masiosan prasida ngawinang variasi basa

sane matiosan, minakadi maosang indik sepak bola pastika malianan yening maosang indik genah lian, minakadi ring perpustakaan. Participant inggih punika sang sane mapaiketan sajeroning bebaosan, ipun dados sang sane mabebaosan utawi sang sane kairing mabebaosan. Kalih jadma sane mabebaosan prasida magentosan dados sang sane mabebaosan utawi sang sane kairing mabebaosan. Linggih partisipant dahat nentuang ragam basa, umpami sisia mabebaosan sareng gurunyane pastika malianan ri kala mabebaosan sareng

reramannyane utawi

sawitran-sawitrannyane. Tujuan tutur mapaiketan sareng tetujon utawi pikenoh mabebaosan. Umpaminyane, wenten mahasisia pendidikan bahasa Indonesia mabebaosan sareng dosennyane, ipun ngangge basa Bali nanging dosennyane nganggen basa Indonesia. Mahasisia punika madue tatujon nganggen basa Bali, mangda ipun sareng dosen ipunne wauh, nenten wenten jarak pantaraning dosen sareng mahasisia. Act Sequences mapaiketan sareng wentuk baosan miwah daging baosan. Wentuk baosan puniki mapaiketan sareng kruna-kruna sane kanggen, sapunapi penganggenannyane, miwah paiketan bebaosan sareng unteng bebaosan. Wentuk baosan ring kuliah umum, paruman, pawiwahan, punika mabinayan. Key ngenenin indik nada, tata cara, miwah ambek ri kala ngunggahang baos, antuk rasa liang, teleb, cendet, bodri, miwah sane lianan. Indike puniki prasida kacihnayang antuk gerak tubuh utawi tanda.

Instrumentalities mapaiketan sareng

pamargi basa (jalur) sane kanggen, sakadi basa lisan, sasuratan, telegraf, utawi telefon. Instrumentalities taler mapaiketan sareng cirin baos sane kanggen, sakadi basa, dialek, utawi ragam basa. Wentuk wacana (bentuk tutur) sane wenten ring paruman inggih punika wentuk lisan. Norma inggih punika uger-uger sane patut kauratiang ri kala mabebaosan, puniki mapaiketan sareng tata cara mataken, nyawis, miwah sane lianan. Norma sane wenten ring sajeroning paruman kacihnayang antuk parilaksana sang pamilet nyarengin paruman anut ring unda-usuk mangda paruman mamargi trepti.

(5)

Genre mapaiketan sareng sorohan ngwedarang baos, sakadi narasi, puisi, sesonggan, mantra (doa), miwah sane lianan. Ring sajeroning paruman, sadurung ngunggahang baos pastika setata kaduluring mantra (doa) “Om Swastiastu” (Ida Sang Hyang Widhi Wasa mangda iraga sareng same rahayu) lan ri kala pamuput baos kaunggahang mantra “ Om Shanti, Shanti, Shanti Om” (Ida Sang Hyang Widhi Wasa mangda iraga sareng sami trepti).

Basa Bali inggih punika basa sane madue undagan basa. Indik undag-undagan basa Bali punika kaparinama antuk anggah-ungguhing basa Bali. Parinama puniki sampun kacumpuin duk warsa 1974 ring sajeroning parikrama sane mligbagang kasukertan basa Bali sane magenah ring Singaraja (Naryana, 1983:19). Ring sajeroning bebaosan indik anggah-ungguhing basa Bali, pacang kabahbahang kakuubnyane minakadi, (1) tata cara pawangunan anggah-ungguhing basa Bali, (2) undag-undagan anggah-ungguhing basa Bali, lan (3) parilaksana para jana kapining anggah-ungguhing basa Bali punika (Tim Peneliti Fakultas Sastra Unud, 1979:21). Indik tata cara pawangunan anggah-ungguhing basa Bali prasida kacingak manut, (1) kosa basa (leksikal), lan (2) lengkara (sintaksis). Ring sor puniki pacang kabahbahang indik pawangunan manut kosabasa miwah pawangunan manut lengkara (Tim Peneliti Fakultas Sastra Unud, 1979:21). Manut Medra ring sajeroning Paryatna (2013:29), wenten limang soroh rasa basa lengkara basa Bali minakadi, (1) Lengkara Alus Singgih, (2) Lengkara Alus Madia, (3) Lengkara Alus Sor, (4) Lengakara Andap, lan (5) Lengkara Kasar. basa Bali sane pacang kanggen ring sajeroning mabebaosan punika prasida kabinayang antuk tigang soroh inggih punika (1) basa Bali alus, (2) basa Bali madia, (3) basa Bali andap, miwah (4) basa Bali kasar (Tim Peneliti Fakultas Sastra Unud, 1979:33).

Panilik nglaksanayang tetilik ring Desa Asahduren santukan ring Desa Asahduren samian kramanyane agama Hindu lan nenten wenten krama sane linggihnyane (kasta) malianan. Nenten wenten krama sane linggihnyane Ida

Bagus, Cokorda, Gusti, miwah sane lianan. Makasami krama ring Desa Asahduren punika Pasek lan Pande. Panilik meled nilikin indik sor singgih basa sane kauningin kanggen olih jadma sane linggihnyane matiosan. Makadadosnyane panilik meled uning napike ring Desa Adat Asahduren sane kramanyane nenten wenten pabinayan linggihnyane nganggen sor singgih basa. Utaminyane ritatkala kalaksanayang paruman.

Tetilik sane mapaiketan tekening tetilik puniki inggih punika tetilik saking Suburna (2015) ring tetiliknyane sane mamurda “Kawentenan Anggah Ungguhing Basa Bali ring Aspek Mabebaosan Sisia Kelas IX A1 Smp Negeri 1 Singaraja”. Pikolih sane panilik polihang ri kalaning nilikin kawentenan anggah ungguhing basa olih sisia kelas IX A1 SMP Negeri 1 Singaraja nganggen basa kepara 52% nika kabaos kantun ajeg, punika kapolihang saking bebaosan guru sareng sisia lan bebaosan sisia pantaraning sisia. Pikobet sane karasayang olih sisia kelas IX A1 SMP Negeri 1 Singaraja inggih punika Indik kaweruhan “minayang undagan-undagan anggah ungguhing basa” Para sisia taler maosang durung midep ngenenin indik minayang undagan-undagan angah-unguhing basa sakadi, basa singgih lan basa sor. Para sisia durung uning ritatkala napi nganggen basa singgih lan ritatkala napi nganggen basa sor.

Laksmi (1999) ring tetiliknyane sane mamurda “Ragam Bahasa Bali Peparuman Adat di Kotamadya Denpasar.” Ring tetilikan puniki katemuang penganggenan ragam basa Bali ring paruman adat sakadi: (1) penganggenan ASI ring paruman adat, (2) penganggenan ASO ring paruman adat, lan (3) penganggenan AMA ring paruman adat.

Maka kalih tetilikan punika mabinayan pisan. Tetilik olih Suburna, nelatarang indik kewagedan sisia nganggen sor singgih basa. Mabinayan sareng tetilikan olih Laksmi, sane nelatarang indik ragam basa Bali ring paruman adat. Malarapan antuk punika, panilik meled nglaksanayang tetilik sane mamurda “Sor Singgih Basa Bali ring Paruman Subak Abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana”.

(6)

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali(Volume Tahun 2015)

Manut dadalan pikobet ring ajeng,

dadosnyane pikobet ring tetilik puniki inggih punika (1) Sapunapi sor singgih basa Bali sajeroning paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana? (2) Napi sane mawinan wenten sor singgih basa Bali ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana? Wenten kalih tetujon tetilik puniki inggih punika sane kapertama tetujon umum, lan sane kaping kalih tetujon khusus. Tetujon umum ring tetilik puniki inggih punika mangda uning kawentenan sor singgih basa ring sajeroning krama Bali, utaminyane krama subak abian sane magenah ring Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Lianan punika sane dados tetujon tetilik puniki inggih punika mangda uning panglimbak basa Bali ring para krama ring Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Tetujon khusus ring tetilik puniki inggih punika: (1) Sumangdane prasida uning sor singgih basa Bali sajeroning paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. (2) Sumangdane prasida uning sane mawinan wentennyane sor singgih basa Bali ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Wenten kawigunan tetilik kakepah dados kalih inggih punika kawigunan teoritis lan kawigunan praktis. Kawigunan teoritis mapaiketan sareng penganggenan sor singgih basa Bali. Kawigunan praktis katuju majeng ring para pangwacen, ,majeng ring panilik, majeng ring panilik lian.

KRAMANING TETILIK

Ring tetilik puniki nganggen tetilikan deskriptif kualitatif mangda ngamolihang data sane patut, becik, lan manut kadi kasujatian saking data sane katilik. Data sane karereh ring tetilik puniki inggih punika wangun lan parindikan sor singgih basa Bali sane kanggen ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana.

Jejering tetilik puniki inggih punika wantah genah kama subak abian Desa Asahduren, Kecamatan Pekutatan,

Kabupaten Jembrana. Panandang tetiliknyane inggih punika wantah kawentenan sor singgih basa Bali lan sane mawinan wentennyane sor singgih basa Bali ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana.

Data ring tetilik mabuat pisan, sawireh anggen nyawis pikobet sane katilikikin ring tetilik punika. Ngawit saking murda tetilik puniki inggih punika Sor Singgih Basa Bali ring Paruman Subak Abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Mupulang data punika nganggen: (1) kramaning pratiaksa (observasi). (2) kramaning sadu wicara (wawancara). (3) kramaning dokumentasi lan suara basa.

Sane klaksanayang olih panilik ri kalaning ngamargiang kramaning pratiaksa, kramaning sadu wicara miwah kramaning dokumentasi lan suara basa inggih punika, kanggen ngamolihang data indik wangun lan parindikan sor singgih kanggen mabebaosan ri tatkala paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana.

Piranti tetilik mapaiketan ring palihan tetilik sane kanggen ring mupulang data. Tetujon nganggen piranti tetilik punika mangda elah tur papolihnyane becik. Malarapan antuk punika, piranti sane kanggen ring tetilik puniki inggih punika: (1) piranti pratiaksa inggih punika dasar pratiaksa, (2) piranti sadu wicara inggih punika dasar pabligbagan sakadi unteng-unteng pitaken, miwah (3) piranti dokumentasi lan suara basa inggih punika handphone.

Seusan samian data sampun prasida kapupulang selanturnyane klaksanayang data tureksa. Data tureksa pinaka tata cara sane ngenter runtutan data, mangda prasida nlatarang ring wangun dasarnyane. Tetilik puniki inggih punika analisis deskriptif kualitatif. Mungguing punika, data tureksa sane kanggen ring tetilik puniki inggih punika reduksi data, penyajian data, miwah peyimpulan.

PAPOLIH LAN PABLIGBAGAN

Papolih lan pabligbagan saking kalih bantang pikobet, inggih punika (1) wangun sor singgih basa Bali ring paruman subak

(7)

abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. (2) parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali kanggen ri kala mabebaosan ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana.

Papolih tetilik puniki, jagi katelatarang indik papolih sane sampun kapolihang indik wangun miwah parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali kanggen ri kala mabebaosan ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana.

Saking tetilikan puniki, data sane kapolihang indik kawentenan sor singgih basa Bali ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana, ngindikin indik wangun, miwah parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali punika kanggen ring paruman olih krama subak abian sane kapolihang nganggen makudang-kudang tatacara sane kamargiang ritatkala paruman kamargiang miwah sawusan paruman kamargiang. Data sane kapolihang inggih punika kapertama pratiaksa sareng dokumentasi ngamolihang data indik wangun sor singgih basa Bali miwah sane kaping kalih ngamargiang sadu wicara sareng dokumentasi ngamolihang data indik parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali punika kanggen ritatkala mabebaosan ring paruman olih krama subak abian.

Ring pabligbagan pacang

kabahbahang indik data sane sampun kapolihang punika.Wenten makudang-kudang data sane sampun kapolihang minakadinyane data indik wangun sor singgih basa Bali miwah parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali punika kanggen ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Ring sor puniki pacang kabahbahang siki-siki.

Manut sakadi dasar tetimbangan sane kanggen dasar ritatkala ngrereh data maosang indik basa, sakadi sane kabaosang olih Artawan dkk. (2010: 422) maosang indik, “ basa pinaka jiwa pramana manusa sane madue kawigunan pinaka piranti masimakrama riantukan basa nenten dados kapalasang sareng saparipolah

manusane. Punika sampun nguningayang kalewihan saking basa punika, napimalih iraga dados krama Bali sane sampun madue basa Bali pinaka basa Ibu pertiwi iraga ring Bali. Sapatutne iraga dados jadma, utaminnyane krama ring Bali urati miwah nelebin basa Bali, mangda nyansan suwe iraga nyansan becik ritatkala ngangge basa Bali ring sakancan bebaosan. Mangda kauningin ring sor puniki pacang kabahbahang indik sor singgih basa Bali sane kanggen mabebaosan olih para krama subak abian ring paruman.

Saking paruman punika basa Bali sane kanggen inggih punika basa Bali Alus Singgih (ASI), basa Bali Alus Sor (ASO), lan basa Bali Alus Madia (AMA). Basa Bali ASI, ASO, lan AMA kanggen ritatkala: (1) yening prajuru subak mabebaosan sareng krama subak, (2) yening krama subak mabebaosan sareng prajuru subak, (3) yening prajuru subak mabebaosan sareng peturu prajuru subak, lan (4) yening krama subak mabebaosan sareng peturu krama subak.

Lengkara-lengkara alus sor (ASO) sane kanggen ri kala mabebaosan ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana sakadi: (1) ampura yening wenten prade titiang sane nenten manut ring sajeroning kayun ida dane, titiang nunas geng rna pengampura. (2) suksma santuk galah sane katiba ring sikian titiang. (3) inggih saking titiang wantah nguningayang indik rencana pembangunan taler kas cengkeh ida dane manten. (4) inggih suksma antuk galah sane kapisara ring sikian titiang antuk pengenter acara. (5) yening wenten sane nenten manut antuk titiang, tiang nunas geng rna pangampura. Lengkara-lengkara ring ajeng samian lengkara alus sor (ASO) santukan sane mabebaosan ngesorang dewek ipune. Taler katujuhang malih antuk kruna-kruna sane ngwangun lengkara punika. manut saking teori anggah-ungguhing basa Bali, lengkara alus sor (ASO) kwangun olih kruna-kruna alus sor (ASO), kruna alus mider (AMI), kruna mider, miwah kruna andap. Ring lengkara-lengkara ring ajeng sane rumasuk kruna alus sor (ASO) inggih punika kruna „titiang‟, miwah kruna „nunas‟.

(8)

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali(Volume Tahun 2015)

Lengkara-lengkara alus singgih (ASI)

sane kanggen ri tatkala mabebaosan ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana inggih punika: (1) sadurung lantur ngiring ngaturang puja pangastuti majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa. (2) pinih ajeng Bapak Kelian Segah sane mustikayang titiang. Maka kalih lengkara punika rumasuk ring lengkara alus singgih (ASI) santukan yening kacingak saking kruna sane ngwangun, lengkara punika punika rumasuk ring lengkara alus singgih. Miwah yening kacingak saking rasa basannyane, lengkara punika rasa basannyane alus miwah lengkara-lengkara punika nyinggihang sang sane kaajak mabebaosan. Yening kapaiketang sareng teori anggah-ungguhing basa Bali, lengkara alus singgih kwangun olih kruna-kruna alus singgih, kruna alus mider, miwah kruna mider. Saking lengkara ring ajeng, sane rumasuk ring kruna-kruna alus singgih inggih punika kruna „ngaturang‟ miwah kruna „mustikayang‟.

Lianan teken lengkara alus sor (ASO) lan lengkara alus singgih (ASI), wenten malih sane nganggen lengkara alus madia (AMA) ri tatkala mabebaosan ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Lengkara-lengkara alus madia (AMA) sane kanggen ri tatkala mabebaosan ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana inggih punika: (1) yen sane sampun mamargi niki becik pisan pamargine. (2) nggih patut punika sakadi Pak Nyoman. (3) yen harga mangkin, Pak Wayan dados bendahara ring desa aji kuda nika per meter Pak Wayan? (4) tembok aji 3 juta nika. Lengkara-lengkara ring rumasuk ring Lengkara-lengkara alus madia (AMA) santukan kwangun antuk kruna-kruna alus madia. Santukan ring teori anggah-ungguhing basa Bali, lengkara alus madia (AMA) kwangun antuk kruna alus madia (AMA), kruna alus mider (AMI), kruna mider, miwah kruna andap. Lengkara ring ajeng, yening kacingak malih saking rasa basannyane punika rumasuk lengkara alus madia. Santukan rasa basannyane nenten ja kasar nanging boya ja alus pisan.

Punika wangun sor singgih basa Bali sane kapolihang tur kanggen ri tatkala mabebaosan ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana.

Siosan ring anggah-ungguhing basa Bali, ring paruman punika wenten sane nganggen capuhan basa ri tatkala mabebaosan. Campuhan basa sane kanggen inggih punika campuhan basa saking basa Indonesia. Makudang-kudang campuhan basa sane kanggen inggih punika sakadi “masyarakat” „para jana‟, “anggota” „sekaa‟, “pembukaan” „pamahbah‟, “kedua” „kaping kalih‟, “penutup” „pamuput‟, “keuangan” „penjinahan‟, “air” „toya‟, “rapat” „paruman‟, “beli” „meli‟, “saat” „tatkala‟, “dari” „saking‟, “berupa” „marupa‟, “uang” „jinah‟, “dan” „lan/miwah‟, “untuk” „majeng‟, “dapur” „paon/pewaregan‟, “selama tiga kali” „ping telu‟, “masukan” „wewehan‟, “baik” „becik‟, “ke depan” „ka ajeng‟, “perkembangan” „panglimbakan‟, “tujuan” „tetujon‟, “membangun” „ngwangun‟, “pembangunan” „pawangunan‟, “di tambah” „kawewehin‟, “tinggi” „tegeh‟, “mampu” „prasida‟, “mungut” „nudukin‟, “mudah-mudahan” „dumadak‟, “masukan-masukan” „wewehan-wewehan‟.

Punika campuhan basa sane kanggen ring paruman subak abian desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Yening cingakin saking bebaosan ri tatkala paruman, nenten mresidayang nganggen basa Bali sane mutlak ri tatkala mabebaosan. Yadiapin punika mabebaosan ring kawentenan

formal. Kari wenten sane nganggen

campuhan basa saking basa Indonesia ra tatkala mabebaosan.

Sane kapolihang ri tatkala ngamargiang kramaning sadu wicara sareng dokumentasi inggih punika data indik parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali kanggen mabebaosan ri tatkala paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Saking sadu wicara sane klaksanayang, kapolihang makudang-kudang parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali kanggen mabebaosan ri tatkala paruman. Parindikan punika sakadi: (1) mabebaosan ring kawentenan utawi situasi formal. (2) mabebaosan ring ajeng

(9)

jadma akeh. (3) ngajinin mitra baos (sang sane kaajak mabebaosan).

Bapak I Komang Ginarsa pinaka manggala subak abian sedana kasih maosang “Inggih nika patut wantah mapaiketan sareng undag-undagan basa sane kanggen. Napi mawinan asapunika? Ri tatkala iraga mabebaosan ring situasi formal nika patut nganggen sapunika riantukan ring galah punika patut nginutin napi wastane nika, sira sane kaajak mabebaosan taler manut sakadi genah ri tatkala wenten paruman ring pura utawi ring galah patut masih

punika nganggen undag-undagan basa

Pateh sakadi baos bapak manggala subak, silih sinunggil sekaa subak malih maoosang “sor singgih basa Bali punika kanggen riantukan ring bebaosan paruman punika situasine formal.” Mabebaosan ring ranah utawi situasi formal sepatutnyane nganggen basa Bali alus. Krana ring situasi formal iraga nenten anut mabebaosan nganggen basa Bali sane kasar napi malih yening punika nenten manut ring arsa mitra baos (mitra tutur). Situasi formal sane kauningayang iriki sakadi ring pura, ring balai banjar, ring balai desa, miwah genah formal sane lianan. Pateh sakadi paruman subak abian sane klaksanayang ring pura subak punika, krama irika sami nganggen basa Bali alus ri kala mabebaosan santukan wenten ring genah lan galah formal. Sakadi teori SPEAKING indik latar (setting), latar mapaiketan sareng galah, genah, lan kahanan. Galah, genah lan kahanan sane matiosan prasida ngawinang variasi basa sane matiosan. Minakadi mabebaosan ring paruman pastika malianan yening mabebaosan ring genah lianan, minakadi mabebaosan ring sekolah.

Penggunaan bahasa bali alus dalam situasi formal seperti peparuman adat, perkawinan (peminangan) merupakan hal yang sangat penting tanpa memperhatikan si pembicara berasal dari golongan tri wangsa atau sudra (Tim Peneliti Faksas, 1979: 33). Sakadi sane kabaosang ring ajeng punika, artosnyane penganggenan basa bali alus ring situasi formal sakadi ring paruman adat, pawiwahan mabuat pisan nenten nguratiang sane mabebaosan saking golongan tri wangsa utawi sudra. Naryana (1983: 89) maosang “rapat banjar (organisasi desa yang terkecil dalam

masyarakat suku Bali) dalam

komunikasinya akan menggunakan bahasa Madia atau bahasa Alus untuk menyatakan rasa hormat kepada anggota peserta rapat dan juga untuk menyatakan bahwa situasi pembicaraan pada saat itu adalah resmi.

Manggala subak abian sedana kasih maosang “ri tatkala paruman sinah nika sane nyarengin nika akeh. Minabang titiang ri tatkala punika undag-undagan basa punika tetep kanggen. Napi mawinan asapunika? Riantukan nganggen basa sane singgih punika patut.” Silih sinunggil sekaa subak sedana kasih maosang “inggih, riantukan mabebaosan ring paruman punika iraga mabebaosan sareng jadma sane akeh.” Mitra baos utawi sang sane kaajak mabebaosan banget mapaiketan sareng basa sane kanggen ri kala mabebaosan. Umpaminyane ri kala mabebaosan ring paruman. Ring paruman, iraga mabebaosan sareng jadma akeh utawi ring ajeng jadma akeh. Nenten nguratiang mitra baos punika saking tri wangsa utawi wangsa jaba. Becik pisan yening ri kala iraga mabebaosan ring ajeng jadma akeh iraga nganggen basa Bali alus. Yening kapaiketang sareng teori SPEAKING, puniki maiketan sareng ranah peserta tutur (participants). Participants inggih punika sang sane mapaiketan sajeroning bebaosan, ipun dados sang sane mabebaosan utawi sang sane kairing mabebaosan. Jadi pemakaian basa alus pada pertemuan atau rapat itu merupakan suatu keharusan karena berbicara kepada orang banyak atau umum (Naryana, 1983: 90). Punika madue artos makadadosnyane penganggenan basa alus ring patemon utawi paruman punika minakadi kapatutan santukan mabebaosan majeng ring jadma akeh utawi lumrah.

Bapak manggala subak abian sedana kasih maosang “nggih nggih jakti patut punika. Sira sane kaajak mabebaosan, sakadi pak mangku, prajuru, utawi jadma sane siosan punika patut nagnggen undag-undagan basa kalaning punika. Tetujonne punika mangda ngajinin sang sapasira ja sane kaajak mabebaosan.” Silih sinunggil sekaa subak sedana kasih maosang “inggih punika patut. Riantukan ring paruman punika iraga mabebaosan sareng sameton sane usianyane lebih duur teken iraga. Nika

(10)

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali(Volume Tahun 2015)

mawinan sor singgih basa Bali prasida

kanggen, mangda ngajinin sang sane kaajak mabebaosan punika.” Manah mitra baos (sang sane kaajak mabebaosan) mabuat pisan. Sampunang mabebaosan sane nenten manut ring manah sang sane kaajak mabebaosan. Mangda sang sane kaajak mabebaosan nenten kosek ring manah. Mangda iraga ngajinin sapasira ja sane kaajak mabebaosan. Santukan ring paruman, nenten nguratiang pamiletnyane punika saking wangsa napi lan yusa nyane kuda. Wenten sane yusa nyane kelihan, wenten malih sane cenikan. Nanging tetep iraga ngajinin sang sane kaajak mabebaosan punika. Yening iraga mabebaosan nganggen basa Bali alus, sampun pastika sang sane kaajak mabebaosan punika mrasa ipun ka ajinin. Puniki manut ring uger-uger sor singgih basa Bali. Sor singgih basa Bali ka kepah dados: (1) basa kasar; (2) basa andap; (3) basa madia; (4) basa alus. Sane kabaos basa kasar inggih punika basa baline sane rasa basannyane kaon. Basa punika kanggen mabaos kalaning brangti utawi sebet. Basa andape punika ketah kanggen antuk sang sane jabatannyane pepadan sajeroning pemerintahan, miwah yusannyane pateh. Rasa basannyane boya ja kaon taler nenten ja alus. Basa andap puniki akehan kanggen antuk wangsa jaba. Basa madia punika yening seleh-selehin wantah basa Bali alus, sakewanten rasa basannyane madia, nenten banget alus, nenten andap utawi kasar. Basa madia punika genahnyane ring pantaraning basa alus miwah basa andap. Kabaos basa madia santukan rasa basannyane madia tur kwangun antuk kruna-kruna madia. Sane kabaos basa alus inggih punika basa sane rasa basannyane alus. Basa alus puniki ketah kanggen mabebaosan sajeroning paruman, sarasehan miwah pasamuan taler maosang indik adat miwah agama. Mabaos nganggen basa alus, nyantenang sang mabaos nyinggihang sang kairing mabaos utawi sang sane kabaosang. Taler kanggen mabaos ring anak sareng makeh, miwah ring sang sane durung kauningin. Naryana (1983: 42) maosang “pemilihan pemakaian basa alus oleh pembicara atau

orang pertamab (01) adalah untuk

menghormati atau ingin memuliakan lawan

bicara atau orang kedua (02) yang dianggap lebih tinggi, lebih hormat atau lebih mulia statusnya, mungkin karena perbedaan wangsa, pangkat, jabatan, kedudukan, umur, orang tidak dikenal, tidak akrab, orang banyak atau umum dan

sebagainya.” Saking sane sampun

kabahbahang ring ajeng punika, prasida kacutetang yening undag-undagan basa Bali utawi sor singgih basa Bali kanggen ri tatkala ngawentenang paruman inggih punika santukan ring paruman punika mabebaosan ring ranah utawi situasi formal, mabebosan ring ajeng jadma akeh, miwah santukan ngajinin mitra baos (sang sane kaajak mabebaosan.

PAMUPUT

Manut sakadi pabligbagan indik kawentenan sor singgih basa Bali ring paruman subak aban Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Kapolihang makudang-kudang tetingkesan, minakadi : (1) Wangun sor singgih basa Bali sane kanggen mabebaosan ri tatkala paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana inggih punika wantah basa Bali Alus Singgih (ASI), basa Bali Alus Sor (ASO), miwah basa Bali Alus Madia (AMA). (2) Parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali kanggen mabebaosan ri tatkala paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana santukan paruman klaksanayang ring genah lan genah formal, santukan mabebaosan ring ajeng jadma akeh lan nguratiang manah sang mitra baos (sang sane kaajak mabebaosan), miwah sane kaping untat santukan ngajinin mitra baos (sang sane kaajak mabebaosan) mangda sang sane kaajak mabebaosan nenten kosek ring manah.

Mapaiketan sareng papolih saking tetilikan indik sor singgih basa Bali ring paruman subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana. Piteket sane prasida kaaturang majeng ring sang pangwacen inggih punika, sakadi: Kapertama majeng ring krama subak abian Desa Adat Asahduren, Kecamatan Pekutatan, Kabupaten Jembrana mangda tetep

(11)

nganggen sor singgih basa Bali ri kala mabebaosan ring paruman lan mangda nelebin malih indik sor singgih basa Bali. Kaping kalih majeng ring panilik sane tiosan, Panilik ngarsang sumangdane ipun prasida nilikin utawi nglanturang tetilikan ngenenin indik sor singgih basa Bali ring paruman, sumangdane ngamolihang papolih sane becik. Panilik ngaptiang mangda panilik sane tiosan prasida nglanturang tetilik puniki.Panilik tiosan mangda nilikin indik kawentenan campuhan warna basa sane kanggen mabebaosan ring paruman, napi sane mawinan

campuhan warna basa kanggen

mabebaosan ring paruman, campuhan basa saking basa napi sane kanggen mabebaosan ring paruman, miwah sane tiosan.

KAPUSTAKAAN

Aslinda & Syafyahya, Leni. 2007. Pengantar Sosiolinguistik. Bandung: PT Refika Aditama. Aslinda & Syafyahya, Leni. 2007. Pengantar Sosiolinguistik. Bandung: PT Refika Aditama.

Laksmi, Anak Agung Rai. 1999. Ragam Bahasa Bali Peparuman Adat di Kotamadya Denpasar. Tesis (Tidak diterbitkan). Denpasar: UNUD.

Narayana, Udara Ida Bagus. 1983. Anggah-ungguhing Basa Bali Beserta Peranannya Sebagai alat Komunikasi

Bagi Masyarakat Suku Bali.

Denpasar: Fakultas Sastra Unud. Paryatna, Ludy Ida Bagus. 2013. “Analisis

Anggah-ungguhing Bahasa Bali Pada Teks Pidato (Pidarta) Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa Bali S1 Fakultas Bahasa Dan Seni UNDIKSHA Singaraja”. Tesis (Nenten Kamijilang). Program Studi Pendidikan Bahasa Pasca Sarjana UNDIKSHA.

Suburna, I Komang. 2015. Kawentenan Anggah Ungguhing Basa Bali ring Aspek Mabebaosan Sisia Kelas IX A1 Smp Negeri 1 Singaraja. Skripsi (tidak diterbitkan). Singaraja: UNDIKSHA Tim Peneliti Fakultas Sastra Unud. 1979.

Unda Usuk Bahasa Bali. Jakarta: Pusat Pengembangan Pembinaan

dan Pengembangan Bahasa

Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Referensi

Dokumen terkait

Bogdan & Taylor dalam Moleong (2001, h.3), mendefinisikan metode kualitatif sebagai prosedur penelitian yang menghasilkan data deskriptif berupa kata- kata

Dia akan dapat merasakan pertautan hati dengan saudara satu kafilah perjalanan (sufistik) dengan rasa persahabatan hakiki dan nuansa kasih sayang yang tulus ketika

Dalam pembahasan kali ini lebih difokuskan pada analisa kekuatan struktur dari FPSO sevan marine yang outputnya berupa hasil tegangan maksimum yang diperoleh

Metode yang dilakukan dalam penelitian ini adalah penelitian pengembangan (Research and Development). Instrumen yang digunakan untuk mengumpulkan data yaitu 1)

ƒ Data yang tersimpan dalam sistem komputer lain dapat diambil kembali secara elektronis untuk membuat atau memperbarui knowledge base dari ES, semuanya dengan tanpa melibatkan

Orang tua sebagai individu akan memiliki tindakan sosial yang berbeda dalam upaya untuk menyembuhkan anaknya, tindakan sosial orang tua ini dapat dilihat berdasarkan

Setelah di tabulasikan dan di rata-rata ternyata dua indikator tersebut memiliki nilai rata-rata yang tinggi yaitu 3,6 itu menunjukkan bahwa motivasi belajar siswa

Inflasi inti hingga Oktober 2016 yang rendah yaitu 3,08% YoY dari periode sebelumnya 3,21% YoY disebabkan karena penurunan harga pangan, bukan karena turunnya permintaan barang