• Tidak ada hasil yang ditemukan

DIALEK BALI AGA SANE KEAANGGEN RI SAJERONING MABASA BALI RING DESA SIDATAPA, KECAMATAN BANJAR, KABUPATEN BULELENG

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "DIALEK BALI AGA SANE KEAANGGEN RI SAJERONING MABASA BALI RING DESA SIDATAPA, KECAMATAN BANJAR, KABUPATEN BULELENG"

Copied!
10
0
0

Teks penuh

(1)

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Vol: 2 No:1(2015)

DIALEK BALI AGA SANE KEAANGGEN RI SAJERONING

MABASA BALI RING DESA SIDATAPA, KECAMATAN

BANJAR, KABUPATEN BULELENG

D. A. P. Winda Suari

1

,

I. B. M. Ludy Paryatna

1

, G. Nurjaya

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

{Iadylokitaa@gmail.com, ludiparyatna@yahoo.com,

gedenurjaya@gmail.com}@undiksha.ac.id

Kuub

Tetilik puniki matetujon nlatarang indik (1) awinan krama ring desa Sidatapa ngelestariang dialek Bali Aga, (2) kawentenan dialek Bali Aga kaanggen ring Desa Sidatapa, ring aab tanpa wates sekadi mangkin ,(3) basa sane sida kauningin olih krama desa Sidatapa tiosan ring dilek Bali Aga . Jejering tetilik puniki inggih punika krama desa Sidatapa, Kecamatan Banjar, Kabupaten Buleleng. Panandang tetilikanyane inggih punika kawentenan dialek Bali sane keaanggen ri sajeroning mabasa Bali. Tetilik puniki nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif. Ring tetilik puniki nganggen siki kramaning mupulang data inggih punika 1) kramaning dokumentasi. Data tureksa sane kaanggen minakadi: (1) transkrip data, (2) reduksi data, (3) penyajian data, (4) penyimpulan. Pikolih ring tetilik puniki inggih punika (1) sane ngawinang krama desa Sidetapa ngelestariang dialek bali Aga santukan: 1. wentenyane tetamian saking lelangit sane marupa lontar medaging sumpah mangda krama desa Sidatapa mabasa siki basa dialek Bali Aga, 2 santukan krama desa Sidatapa pacang tetep ngajegang dialek Bali Aga punika mangda tetep kasengguh desa Bali Aga, (2) kawentenan dialek Bali Aga ring aab aor tanpa wates sekadi mangkin kantun manggeh keanggen. Nike polih kacingak saking : 1 karinyane krama desa Sidatapa nganggen dialek Bali Aga ring pagubugan kulawarga, 2 taler karinyane dialek Bali Aga keaanggen ring ranah formal minakadi ring peparuman ring desa adat , (3) tiosan ring basa dialek Bali Aga krama ring desa Sidatapa taler uning indik basa sane lianan minakadi basa Bali Alus, basa Indonesia lan basa Inggris. Basa-basa punika keanggen ri tatkala wenten acara formal lan mabebaosan sareng krama lian desa. Nike matetujon sumangdena sang sane keajak mabebaosan kresep ri tatkala ke ajak mabebaosan.

Kruna jejaton : Dialek, Bali Aga

Abstrak

Penelitian ini bertujuan mendeskripsikan (1) alasan krama desa Sidatapa melestarikan dialek Bali Aga 2, (2) keberadaan dialek Bali Aga di desa Sidetapa di era globalisasi, (3) Selain dialek Bali aga masyarakat di desa Sidatapa mengetahui tentang bahasa yang lain. Subjek penelitian ini adalah masyarakat desa Sidatapa ; kecamatan Banjar ; kabupaten Buleleng. Objek penelitian ini adalah keberadaan dialek Bali Aga pada saat berbicara menggunakan bahasa Bali. Penelitian ini menggunakan deskritif kualitatif. Metode pengumpulan data yang digunakan penelitian ini adalah metode dokumentasi. Metode analisis data yang di gunakan adalah (1) transkrip data, (2) reduksi data, (3) penyajian data, (4) penyimpulan. Hasil penelitian ini adalah (1) masyarakat di desa

(2)

sidetapa menggunakan dialek bali Aga karena adanya warisan dari nenek moyang mereka yang berupa lontar dan berisikan sumpah yang berbunyi bahwa masyarakat desa Sidatapa harus berbahasa satu yaitu bahasa dialek Bali Aga dan masyarakat ingin tetap melestarikan kabudayaan daerah yang berupa dialek Bali Aga agar desa Sidatapa tetap disebut desa Bali Aga, (2) keberadaan dialek Bali Aga di zaman globalisasi ini masih tetap di pertahankan. Hal tersebut dapat dilihat dari masihnya dialek Bali Aga digunakan dalam ranah keluarga. Dalam ranah formal dialek Bali Aga masih tetap digunakan seperti dalam rapat di desa Adat, (3) Selain dialek Bali Aga masyarakat desa Sidatapa juga mengethuin tentang bahasa yang lain seperti bahasa bali alus, bahasa Indonesia dan bahasa Inggris. Dengan keberadaan bahasa-bahasa tersebut, masyarakat tetap mempertahankan dialek bali Aga tersebut. Karena itu merupakan jati diri masyarakat desa Sidatapa sebagai salah satu desa Bali Aga di Bali.

Kata kunci: Dialek, Bali Aga

Abstract

This study aimed to describe (1) the reasons of Sidatapa villagers preserve Bali Aga dialect, (2) the existence of Bali Aga dialect in globalization era, (3) besides Bali Aga dialect, the villagers are able to speak other languages. The subject of this study was the villagers of Sidatapa village, Banjar sub-district, Buleleng district. The object of this study was the existence of Bali Aga dialect when they use Balinese language. This study was descriptive qualitative study. The method of data collection was documentation. The data were analyzed through (1) data transcription, (2) data reduction, (3) data display, and (4) conclusion. The finding shows (1) the villagers of Sidetapa use Bali Aga dialect because the existence of heritage namely lontar which mentions that the villagers of Sidatapa have to use Bali Aga dialect and they want to be known as Bali Aga village, (2) the existence of Bali Aga dialect in globalization era is preserved. This can be seen through the existence of Bali Aga dialect in family. In formal situation, Bali Aga dialect is utilized in society assembly. Besides Bali Aga dialect, the villagers of Sidatapa also use other languages such as Basa Bali Alus, Bahasa Indonesia, and English. Although the existence of various languages, the villagers preserve Bali Aga dialect. This is the identity of Sidatapa village as one of Bali Aga villages in Bali.

Keywords: Dialect, Bali Aga.

PURWAKA

Jadma risajeroning ngemargiang kahuripan stata madampingan sareng jadma sane lianan. Parindikan punika maartos jadma maurip masekaa lan stata mapaiketan sareng jadma lianan, dadosnyane jadma kasengguh mahkluk social. Ritatkala ngawentenang paiketan siki jadma sareng jadma sane lianan nganggen basa pinaka piranti mababaosan. Basa pinaka dados piranti mababaosan madue pawatekan peragan, minakadinyane : 1) Basa sane nyihnayang wangsa, 2) Basa nyihnayang genah iraga magenah, 3) Basa nyihnayang adat budaya manusa.

Manut sareng pawatekan basa sane kaping kalih, dadosnyane basa sane nyiriang genah iraga magenah taler

kasengguh Basa Daerah. Basa daerah inggih punika basa lokal utawi basa ibu sane kaanggen olih krama ring genah punika ritatkala mababaosan. Indonesia madue makudang-kudang basa daerah sane kari kaanggen, minakadi : Basa Bali, Basa Jawa, Basa Sunda, Basa Sasak, lan Basa Madura miwah sane tiosan. Basa Bali inggih punika silih sinunggil basa daerah sane kaduenang olih Negara Indonesia. Basa Bali inggih punika basa sane mrasidayang dados identitas lan jati diri jadma Baline. Dadosnyane Basa Bali pinaka piranti anggen nelebin kabudayaan Bali sane maguna anggen panglimbakan kabudayaan daerah lan nasional.

Pulo Bali sane sanget rumaket sareng adat lan budaya, sane marupa tetamian

(3)

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume Tahun 2015)

saking para leluhur saking dumun, ngantos

mangkin kantun keajegang basanyane sakadi kawentenan variasi dialek utawi tabuh bahasa (nada suatu ucapan atau logat dalam komukasi) sane kaanggen ritatkala mababaosan olih paguyuban Krama Bali. Denes (ring Iwan,2011:32) maosang variasi dialek sane keanggen ring Basa Bali dasarnyane polih kakepah dados kalih inggih punika Dialek Bali Aga lan Dialek Bali Dataran utawi Bali umum.

Variasi dialek wenten krana genah

geografis krama Bali sane malianan. Penutur sane nganggen Dialek Bali Aga sering kasengguh krama Bali Aga lan ipun magenah ring makudang-kudang daerah pegunungan ring Bali.

Ring aab mangkin, kawentenan penganggen Dialek Bali Aga sane meartos variasi dialek ring basa Bali, sampun nenten karawat. Santukan ring aab mangkin, krama penganggen Dialek Bali Aga sampun akeh sane ngerereh pangupa jiwa lan masekolah ring desa lianan . Ring para yowana umpaminyane, mangkin ipun akeh kaiusin olih teknologi, sane ngeranayang ipun kapah nganggen Dialek Bali Aga ring pergaulan sewai-wai. Parindikan punika pastika mewali saking panglimbakan aab aor tanpa wates sakadi mangkin, sane ngardi kahuripan krama Bali. Lianan asapunika, risajeroning wewidangan kulawarga para rerama stata ngajahin alit-alitnyane saking rare nganggen Bahasa Indonesia. Parindikan puniki ngardi para yowana stata kirang ngresep nganggen basa Bali. Samaliha ring nganggen Dialek Bali Aga sane kaanggen ring wewidangan sane sampun kosek dados sayan nyumpitang lan minab makudang-kudang warsa malih Dialek Bali Aga karasayang nenten manut malih sareng panglimbakan aab lan nenten kebaos kaloktah. Aor tanpa wates (globalisasi) ngiusin panglimbakan adat lan kabudayaan krama bali. Budaya dura negara sane ngranjing lan ngusak – asik kabudayaan krama Baline, sane ngardi wenten paobahan budaya Bali sayan ical. Silih sinunggilnyane kabudayaan krama

Baline inggih punika kawentenan variasi Dialek Bali Aga sajeroning mababaosan.

Saking pikenoh ring ajeng, basa Bali inggih punika swadarma sareng sami. Mejalaran mangda jagra sareng sami, utsaha-utsaha nenten ja meweh yening kamargiang. Yening kacingak malih ring Krama Bali, akeh utsaha sane sepatutnyane dados kamargiang anggen ngajegang basa lan sastra Bali. Silih sinunggilnyane inggih punika mangda para yowana kayun namiang kabudayaan majeng ring yowana selanturnyane.

Bahasa Bali sareng Dialek Bali Aga kari kaanggen saking turun-temurun lan pinaka dialek pagubugan krama penuturnyane. Saking seseleh kapertama sane panilik laksanayang, panilik manggihin silih sinunggil desa, ring desa punika kramanyane kari mababaosan nganggen variasi Dialek Bali Aga. Desa punika inggih punika Desa Pakraman Sidatapa, sane magenah ring bukit ring Desa Sidatapa, Kecamatan Banjar, Kabupaten Buleleng. Ring Desa puniki panilik manggihin yening ring dina-dina krama risajeroning mababaosan kari nganggen Dialek Bali aga. Krama ring Desa nenten uning indik anggah-ungguhing basa Bali. Lianan asapunika, krama ring Desa punika nganggen ngucapang /a/ sane akhir suku kruna masuara /e/ pepet.

Krama ring Desa Sidatapa puniki, kantun wenten nganggen Dialek Bali Aga, yadiastun wenten iusan saking aab aor tanpa wates (globalisasi). Parindikan puniki, kalaksanayang anggen utsaha ritatkala ngajegang tetamian lelangit. Dialek krama puniki madue pabinayan sareng Dialek Dataran. Minakadi ipun jagi ngucapang kruna “kije” ring Bahasa Bali Dataran nanging ring Dialek Bali Aga ipun ngucapang melianan inggih “kejapa”. Taler ring kruna “sinduk” Dialek Bali Dataran, nanging ring Dialek Bali Aga kaucapang “sidu”, lan kari akeh kruna-kruna sane lian pangucapanyane. Ring pagubugan sarahina-rahina krama ring desa puniki tetep nganggen dialek ipun, ipun nenten marasa terkucil, santukan ipun marasa

(4)

yening dialek ipun tetep ajeg lan sida katamiang ngantos turun-temurun.

Sampun saking alit-alit krama ring desa Sidatapa kabiasaang mabebaosan nganngen basa Bali khususnyane nganggen dialek Bali aga. Ipun mirengang para rerama ipun mabebaosan nganngen dialek Bali Aga. Nike mawinan ngantos mangkin krama desa irika kari nganngen dialek Bali aga. Nanging wenten masi sane meneng ring genah melianan sekadi ipun ngeranjing utawi ngrereh pangupa jiwa. Ipun uning indik dialek basa Bali Dataran, nanging yening ipun mewali ka desa ipun. Ipun kari mabebaosan nganggen dialek bali Aga. Dialek Bali Aga punika sampun kadadosang basa ibu olih krama desa Sidatapa. Nike mawinan dialek Bali Dataran meweh ngeranjing ka desa Sidatapa.

Kawentenan krama Desa Sidatapa puniki, ngawetuang pikayun panyeleh mangda uning Dialek Bali Aga kaanggen ring sajeroning mabasa bali ring Desa Sidatapa, lan meled uning napi sane dados dadalan pikobet Kenapi krama ring desa Sidatapa nganggen Dialek Bali aga. Lianan asapunika penyeleh angob sareng kawentenan dialek Bali Aga sane karasayang unik yening kasiahang sareng dialek Bali Dataran lan kawentenan Krama Desa Sidatapa sane kari nganggen Dialek Bali Aga ring tengah panglimbakan aab tanpa wates (globalisasi) sekadi mangkin.

Kawentenan penganggen dialek Bali Aga durung wenten sane nilikin ring wewidangan jurusan Pendidikan Bahasa Bali puniki. Nika mawinan panilik meled nilikin indik dialek Bali Aga.

Medasar panelataran ring ajeng, dadosnyane panyeleh meled nilikin Dialek Bali Aga sane kari wenten ring aab tanpa wates (globalisasi) sekadi mangkin, krama

Desa Pakraman Sidatapa dados

jejeringnyane. Panilik ngalaksanayang seseleh nganggen murda Dialek Bali Aga sane Kaanggen (Eksistensi) Sajeroning Mabasa Bali ring Desa Sidatapa, Kecamatan Banjar, Kabupaten Buleleng (Studi Kasus).

Manut dadalan pikobet ring ajeng, dadosnyane pikobet ring tetilik puniki inggih punika (1) Napi mawinan Desa Pakraman Sidatapa nganggen Dialek Bali Aga risajeroning mabebaosan? (2) Sapunapi kawentenan Dialek Bali Aga kaanggen ring Desa Sidatapa, kecamatan Banjar, kabupaten Buleleng ring aab aor tanpa wates (globalisasi) sekadi mangkin? (3) Tiosan ring dialek Bali Aga, basa napi manten sane sida kauningin olih krama sane wenten ring Desa Sidatapa? Wenten tetujon tetilik puniki inggih punika: (1) nelatarang Desa Pakraman Sidatapa nganggen Dialek Bali Aga risajeroning mabebaosan. (2) nelatarang Dialek Bali Aga kaanggen ring Desa Sidatapa, kecamatan Banjar, kabupaten Buleleng ring aab tanpa wates sekadi mangkin. (3) nelatarang tiosan ring dialek Bali Aga, basa sane sida kauningin olih krama sane wenten ring Desa Sidatapa. Wenten kawigunan tetilik kaepah dados kalih inggih punika kawigunan teoritis lan kawigunan praktis. Kawigunan teoritis mapaiketan ring kaweruhan ring wewidangan nyelehin drama mabasa Bali. Kawigunan praktis katuju majeng ring para pangwacen,, majeng ring paguron-guron, majeng ring panilik, majeng ring panilik lian. Sepat siku-siku inggih punika teori-teori sane kaanggen ring sajeroning nglaksanayang tetilik puniki. Teori –teori sane katelatarang ring sepat siku-siku minakadi (1) teori sosiolinguistik (Aslinda sareng Syafyahya 2007), (2) wit basa Bali (Sulaga dkk 1996), (3)variasa basa (Chaer sareng Agustina 1995 ), (4) dialek Bali Aga (Antara 2011), (5) pemertahanan basa (Sumarsono 1990).

Teori sosiolinguistik kanggen ring tetilik puniki, riantukan ring tetilik puniki sane pacang katilik inggih punika indik kawentenan dialek Bali Aga ring bebaosan para kramane, utaminnyane ring para yowana. Konteks sosial inggih punika silih sinunggil komponen tutur sane akeh mawesana majeng ring bebaosan sane kabaosang olih jadma ring peristiwa tutur

Sadurung uning sejarah basa Bali, sepatutnyane iraga sareng sami uning napi

(5)

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume Tahun 2015)

basa Bali punika. Basa Bali inggih punika

wantah basa sane wenten ring pulo Bali, miwah sane kanggen mabebaosan olih krama Bali. Sejarah basa Bali nganutin napi sane katelatarang olih para sujana silih sinunggilnyane olih Sulaga dkk. (1996: 2-3) inggih punika. Basa Bali kuno wantah basa sane pinih riin (tertua) ring Bali, sané akéh kapanggihin kawentenannyane ring prasasti (ngawit warsa 804 Çaka (882

Masehi) nyantos panyenengan

(pemerintahan) Raja Anak Wungsu warsa 994 Çaka (1072 Masehi)). Pangrauh kabudayaan Jawa kuna (basa Jawa kuna)

ageng pisan wesanannyanedaweg

panyenengan raja Anak Wungsu. Kawentenan sakadi punika, ngawinang basa Bali kuno (utaminnyane soroh sasuratan) akehan nenten kanggen miwah kagentosin antuk basa Jawa kuno. Nanging, basa Bali kuno ring bebaosan kantun ajeg kanggen. Panglimbak basa Bali sakadi asapuniki salanturnyane dados wit saking basa Bali anyar. Ring sisi tiosan, nyantos abad ka-11, ring Jawi nglimbak kasusastraan Jawa kuno sane kabaos Kidung, ring panglimbaknyane ring Jawi basa punika kasengguh basa Jawa tengahan. Salanturnyane basa Jawa tengahan punika nglimbak ring Bali sane masanding sareng basa sarahina krama Bali, sane salanturnyane kauningin dados basa Bali tengahan.

Sumarsono ( 2009:21 ) maosang yening “pengertian variasi bahasa (dialek)

disini adalah bahasa sekelompok

masyarakat yang tinggal di suatu daerah tertentu”. Dadosnyane soang-soang krama madue variasi basa (dialek) peragan sane keanggen ring wewidanganyane.

Dialek Bali Aga ring lumbrahnyane dados basa pagubugan ring lingkungan krama ring pegunungan utawi gunung. Krama Bali Aga inggih punika krama Bali sane nenten keni iusan panglimbakan saking genah tioasan, khususnyane iusan saking kabudayaan Jawa Hindu.

Dialek Bali aga inggih punika dialek Basa Bali sane wenten ring daerah Nusa Penida, Tenganan, Tigawasa, Bugbug,

Seraya, Sembiran, Selunglung, Sidatapa, Cempaga, Pedawa, Mayong, blimbing, Bantir, lan kari akeh desa-desa sane lianan. Ceciren saking dialek Bali Aga puniki nenten madue tingkatan sor singgih (bahasa kasar dan bahasa halus), pengucapan ultima utawi ring ungkur suku krunanyane kaucapang /a/ nenten /e/ pepet. (Antara, 2011: 7). Krama Bali sane nganggen Bahasa Bali Aga puniki akehan meneng ring gunung utawi ring pegunungan.

Ring parindikan puniki Danie maosang ring ( Chaer, 1995:193) yening kacingak menurutnyane kawentenan makudang basa daerah ring minahasa Timur inggih punika santukan iusan penganggen basa Melayu Manado sane madue prestise sane lebih tinggi lan penganggen basa Indonesia sane cangkupan penganggenyane madue watak nasional. Nanging, wenten taler penganggen B1 sane jumlah penuturnyane nenten akeh sida kukuh majeng iusan penganggen B2 sane lebih dominan. Anggen nelatarang teori punika ring laporan Sumarsono (Chaer, 1995:193) indik pemertahanan penggunaan bahasa Melayu Loloan di desa Loloan di desa Loloan, termasuk dalam wilayah kota Negara, Bali. Manut Sumarsono, krama desa Loloan sane geboganyane kirang langkung tiga ribu jadma punika nenten nganggen basa Bali, nanging nganggen basa Melayu lan kasengguh basa Melayu Loloan, saking B1nyane lan ipun makasami maagama Islam. Ring tengah-tengah B2 sane lebih dominan inggih punika basa Bali, ipun polih bertahan nganggen basa kapertama inggih punika basa Melayu Loloan, saking abad ke-18 sane sampun liwat, ritatkala tetamian ipun sane maosang mawit saking Bugis lan Pontianak rauh ring genah punika. Faktor napi manten sane ngawinang ipun polih bertahan, manut Sumarsono (1990) kapertama, wewidangan genah ipun magenah ring sikian genah manut geografis madohan saking wewidangan genah krama Bali, Kaping kalih wentenyane toleransi saking krama mayoritas Bali sane kayun

(6)

nganggen basa Melayu Loloan ritatkala mababaosan sareng golongan minoritas Loloan, yadiastun ritatkala mabebaosan punika kaanggen taler basa Bali. Kaping tiga, krama Loloan madue watek keislaman sane nenten akomoditif majeng krama, budaya lan basa Bali. Pepineh punika kawewehin olih uleng kayun krama Loloan puniki ngranayang kirangnyane pagubugan pantaraning krama Loloan sane minoritas lan krama Bali sane mayoritas. Dadosnyane basa Bali nenten eanggen ring krama Loloan. Sane kapat kawentenan pagubugan sane rumaket saking anggota krama majeng basa Melayu Loloan, dadosnyane status basa puniki kaanggen pralambang krama Loloan sane meagama islam, kemaon basa Bali kaanggep dados pralambang krama Bali sane maagama Hindu. Nike mawinan, penganggen basa Bali katolak anggen parikrama intrakelompok, utamanyane ring ranah agama.

KRAMANING TETILIK

Ring tetilik punika nganggen tetilikan deskriptif kualitatif mangda ngamolihang data sane patut, becik, lan manut kadi kasujatian saking data sane katilik. Data sane karereh ring tetilikan puniki inggih punika kawentenan dialek Bali Aga ri sajeroning mabasa Bali ring desa Sidatapa, Kecamatan Banjar, Kabupaten Buleleng.

Jejering ring tetilik inggih puniki inggih punika krama dsa Sidatapa, kecamatan Banjar, kabupaten Buleleng. Penandang ring tetilik sane klaksanayang wantah kawentenan dialek Bali Aga sane keanggen mabebaosan sajeroning mabasa Bali..

Data ring tetilik mabuat pisan, sawireh nganggen nyawis pitaken sane kaselehin ring tetilik punika. Ngawit saking murda tetilik puniki inggih punika kawentenan dialek Bali Aga ri sajeroning mabasa Bali ring Desa Sidatapa, Kecamatan Banjar, Kabupaten Buleleng. Mupulang data punika nganggen metodedokumentasi. Manut Arikunto (2005:45) metode dokumentasi inggih punika data sane kanggen tetilik kapolihang saking

dokumentasi hasil wawancara lan hasil rekaman peparuman .

Sane kalaksanayang olih panilik rikalaning ngamargiang kramaning dokumentasi inggih punika, kanggen ngamolihang data sane karekam ngenenin indik dialek Bali Aga. Panilik ngarekam indik krama sane mabebaosan nganggen dialek Bali Aga.

Piranti tetilik mapaiketan ring palihan tetilik sane kanggen ring mupulang data. Tetujon nganggen piranti tetilik punika mangda elah tur pikolihnyane becik. Malarapan antuk punika, piranti sane kanggen ring tetilikan inggih punika piranti kartu data. Kartu data punika kanggen nyatet bebaosan sane medaging kruna-kruna dialek Bali Aga

Seusan samian data sampun prasida kapupulang selanturnyane kalaksanayang data tureksa. Data tureksa pinaka tata cara sane ngenter runtutan data, mangda prasida nlatarang ring wangun dasarnyane. Data tureksa sane kanggen ring tetilikan puniki inggih punika transkrip data, reduksi data, penyajian data, penyutetan (penyimpulan) (Arikunto 2005).

PIKOLIH LAN TETEPASAN

Manut sakadi kartu data sane kaanggen risajeroning tetilikan, Tetilikan sane kapolihang niki kacihnayang ring sor. Data sane kapolihang ring tetilikane puniki, inggih punika kawentenan dialek Bali Aga kaanggen ring Desa Sidatapa ring aab aor tanpa wates sekadi mangkin sane kapolihang inggih punika dialek Bali Aga kantun manggeh ring aab aor tanpa wates sekadi mangkin. Punika prasida kacingak saking karinyane dialek Bali Aga keanggen ring krama desa Sidatapa ri tatkala mabebaosan taler dialek Bali Aga manggeh keanggen ring ranah-ranah formal sekadi ring peparuman desa Adat. Saking pikolih ring ajeng polih katepasang Yadiastun akeh wenten iusan saking faktor-faktor luar. Nanging yening wenten parindikan-parindikan sane mapaiketan sareng kedinasan utawi formal krama Desa Sidatapa sampun nganggen basa Bali Alus

(7)

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume Tahun 2015)

lan basa Indonesia. Manut saking

narasumber ring aab aor tanpa wates sekadi mangkin, krama Desa Sidatapa sampun mresidayang menyesuaikan situasi, yening krama Desa Sidatapa mababaosan sareng semeton lan sawitranyane otomatis nganggen dialek Bali Aga, semaliha yening krama desa Sidatapa mabebaosan sareng tamiu utawi jadma saking luar desa Sidatapa sampun mresidayang menyesuaikan bebaosan sane keanggen ritatkala mabebaosan, nenten malih nganggen dialek Bali aga. Nika madue tetujon sumangdane sang sane kaajak mabebaosan ngerti utawi karesep indik napi sane kabaosang olih krama Desa Sidatapa.

Ngenenin indik pikolih sane kaping kalih inggih punika sane ngawinang Desa Pakraman sidatapa ngelestariang Dialek Bali Aga ri sajeroning mabebaosan sane kapolihang inggih punikadialek Bali Aga kalestariang ring krama desa Sidatapa. Manut saking narwakya sane sampun kawawancarain inggih punika santukan krama desa Sidatapa sampun nganggep dialek Bali Aga punika dados Basa Aku utawi Basa Ibu nike mawinan saking alit sampun kabiasaang nganggen dialek Bali Aga punika. Wenten taler parindikan sane ngawinang krama Desa nganggen dialek Bali Aga inggih punika santukan krama Desa Sidatapa punika wenten Bisama. Bisama inggih punika tetamian lelangit sane mawentuk lontar sane medaging

makudang-kudang sumpah, silih

sinunggilnyane maosang yening krama desa Sidatapa mangda mabasa asiki inggih punika Basa Dialek Bali Aga nike mawinan krama desa Sidatapa nganggen dialek Bali Aga punika. Yening wenten krama desa sane lempas ring sumpah punika jagi molihang sanksi utawi pikobet (kutukan) sane ngranayang kulawarga sane lempas sareng sumpah punika jagi molihang sengsara. Saking pikolih punika polih katepasin dados Basa sane keanggen ri kala mabebaosan inggih punika dialek Bali Aga ring basa Bali, basa Bali Alus lan basa Indonesia. Manut saking bebaosan ring

ajeng polih kacingak yening dialek Bali Aga kari keanggen ri tatkala mabebaosan ring peparuman. Parindikan puniki nyinahyang yening utsaha saking krama desa Sidatapa ngajegang dialek ipune. Fishman ring (Sumarsono, 1990) maosang yening pemertahanan basa pacang kacingak wentuknyane ring kenyataan sikian basa sane kari keanggen lan kari kajudi ring parindikan-parindikan tertentu. Dialek Bali Aga dados pralambang padewekan krama etnis Desa Sidatapa sapeluwir pendukung kabudayaan Desa Bali Aga ngantos mangkin kari keanggen ring kauripan sewai-wai krama etnis Desa Bali Aga.

Yadiastun nenten kelempasin

yening makudang-kudang ranah

penganggen wenten kebocoran-kebocoran. Dadosnyane bantang pikobet sane kaping kalih polih kecawis inggih punika ring aab aor tanpa wates sekadi mangkin, dialek Bali Aga kari keanggen ri tatkala mabebaosan. Sekadi imba bebaosan ring paparuman ring ajeng, yadiastun wenten krama sane nganggen basa Alus sane nenten nyiriang dialek Bali Aga wenten taler krama sane nganggen basa Indonesia. Parindikan punika klaksanayang sumangdena ri tatkala nelatarang indik daging peparuman punika krama nenten meweh ngresepin artos-artosnyane. Manawi krama irika samian prasida mabebaosan utawi uning indik dialek Bali Aga, nanging wenten krunaa-kruna sane nenten prasida kebaosang nganggen dialek Bali Aga. Nika mawinan ri tatkala mabebaosan ring peparuman krama nenten nganggen dialek Bali Aga kemanten, wenten taler sane nganggen basa Alus, lan basa Indonesia. Punika nyihnayang pemertahanan basa dialek Bali Aga majeng ring basa Indonesia sayan rered. Akeh ranah sane sadurungnyane nganggen dialek Bali Aga lan, sane mangkin nganggen basa Indonesia minakadi : ranah peparuman, ranah pagubugan pisaga, ranah pengajah-ajahan lan ranah widang praja. Dadosnyane yening kepaiketang sareng teori pemertahanan basa, kawentenan dialek Bali Aga ri sajeroning mabasa Bali ring aab

(8)

aor tanpa wates sekadi mangkin sampun kaiusin oleh makudang-kudang basa. Krama ring desa Sidatapa sampun prasida uning lan mabebaosan nganggen basa lianan, minakadi : basa Bali Alus, basa Indonesia taler basa Inggris .

Pikolih saking pikobet kaping tiga inggih punika basa sane sida kauningin olih krama desa Sidatapa tiosan ring dialek Bali Aga inggih punika kawentenan krama Desa Sidatapa sane sida uning indik tiosan ring dialek Bali Aga. Kawentenan Dialek Bali aga ring Desa Sidatapa sampun kadadosang basa Aku utawi basa Ibu olih krama Desa Sidatapa. Sampun saking saka 785 SM krama desa ring Desa Sidatapa nganggen dialek Bali Aga,nika kauningingin saking kawentenan lontar sane mawasta Bisama. Nanging ring aab sekadi mangkin sane kauiningin sampun akeh krama Desa Sidatapa sane sane uning indik basa tiosan ring dialek Bali Aga. Minakadi basa Indonesia, basa Inggris miwah basa sane lianan. Manut saking pabligbagan sane klaksanayang sareng narwakya, krama Desa Sidatapa wenten sane sampun uning indik basa tiosan ring dialk Bali Aga. Sampun akeh alit-alit sane masekolah uning indik basa Indonesia lan basa Inggris taler akeh krama Desa Sidatapa mekarya ring dura Negara. Nike nyihnayang yening krama Desa Sidatapa sampun sayan nglimbak yening kacingak saking presentasenyane. Manut prebekel ring desa Sidatapa presentase krama sane sida mabasa Indonesia inggih punika 70%, lan sane sida mabasa Inggris presentasenyane inggih punika 15 %. Krama ring Desa Sidatapa sane mangkin sampun prasida menyesuaikan ri tatkala mababaosan. Yening wenten parikrama ring desa sane karauhin olih tamiu saking pamrintahan pastika sampun nganggen basa Indonesia utawi basa Bali Alus punika taler ri tatkala nglaksanayang sembah bakti lan upakara ring Pura utawi ring jero soang-soang ri tatkala mababaosan sampun nganggen basa Bali Alus. Ring aab sekadi mangkin yadiastun akeh krama Desa Sidatapa sane sida uning indik basa Indonesia lan basa

Inggris nanging yening krama Desa Sidatapa mabebaosan sareng peturu krama Desa Sidatapa kari nganggen dialek Bali Aga. Nika nyihnayang kawentenan pemertahanan Basa. Pemertahanan basa iriki prasida kacingak saking karinyane krama Desa Sidatapa mabebaosan nganggen dialek Bali Aga yadiastun akeh krama Desa Sidatapa sane sampun sida uning indik basa sane lianan minakadi basa Indonesia lan basa Inggris. Basa punika keanggen ritatkala ngemargiang peparuman ring adat utawi desa.

Ri tatkala kelian adat mabebaosan sareng krama, irika kelian adat nganggen dialek Bali Aga. Nanging yening baga palemahan mabebaosan ring peparuman punika nganggen basa Bali Alus lan basa Indonesia punika polih kacingak ring lengkara “. Itu rutin sifatnya dalam setahun be liwat Rp 100.000.000 nilaine, tapi pos-posnya dibikin dengan keadaan didesa.” Ring lengkara punika wenten kruna-kruna basa Indonesia menakadi : itu, rutin, sifatnya, dalam, setahun, tapi, pos-posnya, dibikin, dengan, keadaan, lan didesa. Wenten taler krama sane ngicenin penampen utawi metaken ring peparuman punika. Lengkara sane keanggen inggih punika “Nah ne aku ade takonang abedik tapi perlu masi ngemaang urungan pendapat abedik apang ade anggon peteges ipidan ritatkala iraga nyalanang apuseluir nah aku.”. Ring lengkara punika krama kari ngawetuang akidik indik dialek bali Aganyane minakadi ring kruna “aku” sane mearti tiang ring basa Bali dataran. Krama taler uning indik basa Inggris, nike kacingak saking lengkara “ be ade rincian be tercover didalam surat ne” ring lengkara punika medaging kruna tercover sane wit krunanyane “cover” ring basa Inggris, yening ring basa Indonesia mearti sampul. Yadiastun nenten akeh kruna nganggen basa Inggris, krama punika sampun prasida uning indik basa Inggris akidik.

Saking penalataran ring ajeng polih kepaiketang sareng teori pemertahanan basa. Kawentenan basa Indonesia lan basa Inggris ring desa Sidatapa punika nenten

(9)

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume Tahun 2015)

prasida ngicalang dialek Bali Aga ring desa

Sidatapa. Nika polih kacingak saking karinyane keanggen kruna-kruna dialek Bali Aga ring peparuman desa. Yadiastun akehan krama nganggen basa Bali dataran lan basa Indonesia, nike nenten prasida menggeser kawentenan dialek Bali Aga ring aab sekadi mangkin. Iusan basa Indonesia lan basa Inggris kedadosang piranti anggen ngelimbakang desa Sidatapa mangda sayan maju lan nenten lali tetep cumpu sareng dialek bali Aga sane dados pralambang desa Sidatapa kasengguh desa Bali Aga.

PAMUPUT

Parindikan sane ngawinang Desa Sidatapa nganggen Dialek Bali Aga ri sajeroning mabebaosan inggih punika santukan krama desa Sidatapa sampun nganggep dialek Bali Aga punika dados Basa Aku utawi Basa Ibu nike mawinan saking alit sampun kabiasaang nganggen dialek Bali Aga punika. Wenten taler parindikan sane ngawinang krama Desa nganggen dialek Bali Aga inggih punika santukan krama Desa Sidatapa punika wenten Wisaba. Wisaba inggih punika tetamian lelangit sane mawentuk lontar

sane medaging makudang-kudang

sumpah, silih sinunggilnyane maosang yening krama desa Sidatapa mangda mabasa asiki inggih punika Basa Dialek Bali Aga nike mawinan krama desa Sidatapa nganggen dialek Bali Aga punika. Yening wenten krama desa sane lempas ring sumpah punika jagi molihang sanksi utawi pikobet (kutukan) sane ngranayang kulawarga sane lempas sareng sumpah punika jagi molihang sengsara.

Parindikan sane ngawinang Pikolih indik dialek Bali Aga Kanggen ri tatkala mabebaosan ring krama Desa Sidatapa, Buleleng. Krama Desa Sidatapa ngangge dialek Bali aga ring aab aor tanpa wates sekadi mangkin inggih punika krama Desa Sidatapa kari nganggen dialek Bali Aga ring aab aor tanpa wates sekadi mangkin. Yadiastun akeh wenten iusan saking faktor-faktor luar. Nanging yening wenten

parindikan-parindikan sane mapaiketan sareng kedinasan utawi formal krama Desa Sidatapa sampun nganggen basa Bali Alus lan basa Indonesia. Manut saking narasumber ring aab aor tanpa wates sekadi mangkin, krama Desa Sidatapa sampun mresidayang menyesuaikan situasi, yening krama Desa Sidatapa mababaosan sareng semeton lan sawitranyane otomatis nganggen dialek Bali Aga, semaliha yening krama desa Sidatapa mabebaosan sareng tamiu utawi jadma saking luar desa Sidatapa sampun mresidayang menyesuaikan bebaosan sane keanggen ritatkala mabebaosan, nenten malih nganggen dialek Bali aga. Nika madue tetujon sumangdane sang sane kaajak mabebaosan ngerti utawi karesep indik napi sane kabaosang olih krama Desa Sidatapa.

Pikolih Parindikan Data indik basa sane sida kauningin olih krama tiosan ring dialek Bali Aga ring Desa Sidatapa, Buleleng. Sampun saking saka 785 SM krama desa ring Desa Sidatapa nganggen dialek Bali Aga,nika kauningingin saking kawentenan lontar sane mawasta Bisama. Nanging ring aab sekadi mangkin sane kauiningin sampun akeh krama Desa Sidatapa sane sane uning indik basa tiosan ring dialek Bali Aga. Minakadi basa Indonesia, basa Inggris miwah basa sane lianan. Sampun akeh alit-alit sane masekolah uning indik basa Indonesia lan basa Inggris taler akeh krama Desa Sidatapa mekarya ring dura Negara. Nike nyihnayang yening krama Desa Sidatapa sampun sayan nglimbak yening kacingak saking presentasenyane. Manut prebekel ring desa Sidatapa presentase krama sane sida mabasa Indonesia inggih punika 70%, lan sane sida mabasa Inggris presentasenyane inggih punika 15 %. Krama ring Desa Sidatapa sane mangkin sampun prasida menyesuaikan ri tatkala mababaosan. Yening wenten parikrama ring desa sane karauhin olih tamiu saking pamrintahan pastika sampun nganggen basa Indonesia utawi basa Bali Alus punika taler ri tatkala nglaksanayang sembah bakti

(10)

lan upakara ring Pura utawi ring jero soang-soang ri tatkala mababaosan sampun nganggen basa Bali Alus. Ring aab sekadi mangkin yadiastun akeh krama Desa Sidatapa sane sida uning indik basa Indonesia lan basa Inggris nanging yening krama Desa Sidatapa mabebaosan sareng peturu krama Desa Sidatapa kari nganggen dialek Bali Aga. Nika nyihnayang

kawentenan pemertahanan Basa.

Pemertahanan basa iriki prasida kacingak saking karinyane krama Desa Sidatapa mabebaosan nganggen dialek Bali Aga yadiastun akeh krama Desa Sidatapa sane sampun sida uning indik basa sane lianan minakadi basa Indonesia lan basa Inggris. Basa punika keanggen ritatkala ngemargiang peparuman ring adat utawi desa.

KAPUSTAKAAN

Antara, I Gusti Putu.2011.Morfologi Bahasa Bali. Singaraja: Undiksha.

Arikunto, Suharsimi. 1999. Prosedur Penelitian Suatu Pendekatan Praktik. Jakarta: Rineka Cipta.

Aslinda & Syafyahya, Leni. 2007. Pengantar Sosiolinguistik. Bandung: PT Refika Aditama.

Chaer, Abdul lan Leonie Agustina. 1995.

Sosiolinguistik Perkenalan Awal.

Jakarta: PT. Rineka Cipta.

Jendra, Iwan Indrawan.2012. Sosiologi Bahasa Bali. Denpasar: Vidia.

Sulaga, I Nyoman., dkk.1996. Tata Bahasa

Baku Bahasa Bali. Denpasa:

Pemerintah Provinsi Daerah Tingkat I Bali.

Referensi

Dokumen terkait

Dia akan dapat merasakan pertautan hati dengan saudara satu kafilah perjalanan (sufistik) dengan rasa persahabatan hakiki dan nuansa kasih sayang yang tulus ketika

Metode yang dilakukan dalam penelitian ini adalah penelitian pengembangan (Research and Development). Instrumen yang digunakan untuk mengumpulkan data yaitu 1)

Sumodiningrat (1999) membagi kemiskinan menjadi tiga kategori, yaitu 1) Kemiskinan absolut (pendapatan di bawah garis kemiskinan dan tidak dapat memenuhi kebutuhan dasarnya),

(1) Seksi Bimbingan dan Penyuluhan mempunyai tugas menyelenggarakan bimbingan dan penyuluhan kepada masyarakat, Instansi Pemerintah, Badan/Lembaga dan Swasta tentang pencegahan

: 114/XII/SPMHATMB/1997 tanggal 19 Desember 1997 yang dibuat dan diterbitkan oleh Camat Kecamatan Medan Belawan, Kota Medan ;--- --- Menimbang bahwa sebagaimana diatur di

Digitized picture adalah gambar yang didapatkan dari sebuah frame dari rekaman kamera, VCR, VCD atau live video lain yang di- capture dan dapat digunakan pada aplikasi

--- Menimbang, bahwa dengan demikian maka pertimbangan-pertimbangan hukum Majelis Hakim Tingkat Pertama tersebut diambil alih dan dijadikan dasar

Inflasi inti hingga Oktober 2016 yang rendah yaitu 3,08% YoY dari periode sebelumnya 3,21% YoY disebabkan karena penurunan harga pangan, bukan karena turunnya permintaan barang