• Tidak ada hasil yang ditemukan

TETILIK SOR SINGGIH BASA BALI RING PASANGKEPAN KRAMA DESA PAKRAMAN AYUNAN, KECAMATAN ABIANSEMAL, KABUPATEN BADUNG

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "TETILIK SOR SINGGIH BASA BALI RING PASANGKEPAN KRAMA DESA PAKRAMAN AYUNAN, KECAMATAN ABIANSEMAL, KABUPATEN BADUNG"

Copied!
10
0
0

Teks penuh

(1)

TETILIK SOR SINGGIH BASA BALI RING PASANGKEPAN KRAMA

DESA PAKRAMAN AYUNAN, KECAMATAN ABIANSEMAL,

KABUPATEN BADUNG

1

I W. Adhi Mahardika,

1

I.B. Putra Manik Aryana,

2

I G. Gunatama.

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

{mahardika.adhi@yahoo.com, yc9cda@yahoo.com

detama_fbs@yahoo.com}@undiksha.ac.id

KUUB

Tetilikan deskriptif kualitatif puniki matetujon nlatarang indik (1) wentuk sor singgih basa Bali sane wenten ring Pesangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal Badung lan (2) kawigunan sor singgih Bali sane wenten ring Pesangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal Badung. Jejering tetilik puniki inggih punika Pesangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal Badung lan panandangnyane inggih punika sor singgih basa. Tetilik puniki nganggen kalih kramaning mupulang data inggih punika 1) kramaning pratiaksa lan 2) kramaning dokumentasi. Data tureksa sane kaanggen minakadi: identifikasi data, reduksi data, klasifikasi data, interpretasi data, panyutetan. Pikolih lan tetepasan tetilikan puniki inggih punika (1) wentuk sor singgih basa Bali sane kaanggen ring Pesangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal Badung wenten tetiga, inggih punika: basa alus singgih, alus sor, lan alus madia (2) kawigunan sor singgih Bali sane wenten ring Pesangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal Badung marupa sadu wicara.

Kruna Jajaton : sor singgih basa, peparuman. Abstrak

penelitian deskriptif kualitatif ini bertujuan untuk memaparkan mengenai (1) bentuk sor singgih bahasa Bali yang ada pada rapat masyarakat desa pakraman ayunan, kecamata Abiansemal Badung dan (2) manfaat sor singgih basa Bali yang ada rapat masyarakat desa pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung. subjek dari penelitian ini adalah rapat masyarakat desa pakraman ayunan Kecamatan Abiansemal Badung dan sor singgih basa sebagai predikat penelitian ini. penelitian ini menggunakan dua metode pengumpulan data, yaitu 1) metode observasi 2) metode dokumentasi. Analisis data yang digunakan yaitu: identifikasi data, reduksi data, klasifikasi data, kesimpulan. Hasil dan pembahasan penelitian ini adalah 1) bentuk sor singgih bahasa Bali yang digunakan di Rapat Krama Desa Ayunan, Kecamatan Abiansemal Badung ada tiga, yaitu: bahasa alus singgih, alur sor lan alus madia (2) kegunaan sor singgih Bali yang yang ada pada Rapat Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Badung berbentuk wawancara.

▸ Baca selengkapnya: 5 contoh basa krama

(2)

Abstract

This qualitative descriptive study aimed to describe the ( 1 ) form sor singgih Balinese language is in the public meeting Pakraman swing , Kecamatan Abiansemal Badung and ( 2 ) the benefits sor Bali singgih existing base community meetings Pakraman swing , District Abiansemal , Badung . This study is the subject of public meetings Pakraman swing Abiansemal District of Badung and singgih sor base as the title of this research . This study used two methods of data collection , namely 1 ) the method of observation 2 ) the method of documentation . Analysis of the data used , namely : identification of data , data reduction , data classification , conclusions . Results and discussion of this study were 1 ) form sor singgih Balinese language used in the meeting Krama village swing , District of Badung Abiansemal there are three , namely : language Alus singgih , groove sor lan Alus madia ( 2 ) uses sor singgih Bali that existed at the Meeting Krama Pakraman swing , District of Badung shaped interview. Keywords: sor singgih basa. Meeting.

PURWAKA

Indonesia pinaka panegara sane madue makudang-kudang pulo. Makasami pulo ring Indonesia madue kabudayaan sane matiosan. Lianan tekening punika, sowang-sowang pulo ring Indonesia madue basa sane kanggen piranti mabebaosan majeng ring jadma sane taler magenah ring pulo punika.Imbanyane sakadi jadma saking jawi mabebaosan ngangge basa Jawi majeng ring krama sane pateh saking Jawi, punika taler majeng ring krama Bali nganggen basa Bali pinaka piranti ritatkala mabebaosan majeng ring krama peturu Bali. Bali pinaka pulo sane sampun kasub ka duranegara, makeh kerauhin toris asing, duaning ring bali akeh kawentenan budaya sane luih, kesenian sane utama, lan keasrian pulo. Krama bali taler madue parisolah sane becik, sadhu budhi sane prasida ngardi krama pakraman luih utama. Kebudayaan inggih punika maka sami daging pikayuanan sane kapikolihang olih i manusa sakadi kaweruhan, seni, budi, kerta, awig-awig miwah Adat istiAdat. Kebudayaan bali sane pinih mautama ring kauripan kramane, sane prasida ngewetuang rasa panyamabraya sane

becik punika kacihnayang

silihsinunggilnyane ring sajeroning kawentenan paruman.

Peparuman teges ipune inggih punika genah krama mesadu arep mangda prasida mikolihang mupakat. Peparuman wantah genah krama Bali mabebaosan indik pikobet sane wenten ring krama Adat Bali, ring peparuman krama Bali prasida nyikiang pikAyunan anggen nyawis pikobet

soang-soang jadma utawi pikobet karma ri sajeroning mapagubugan ring pakraman. Lianan tekening punika ring peparuman taler genah krama Bali masadu ajeng, mabebaosan kanggen nyutetang pamargi sane pacang kalaksanayang. Parum punika sering kalaksanayang nyabran asasih, taler wenten ngenem sasih apisan nganutin paswara krama ring Desa soang-soang.

Ring sajeroning paparuman makeh tatatiti sane patut kauratiang mangda paruman punika prasida memargi antar tur labdakarya, silih sinunggilnyane basa, basa sane kanggen nenten je lian wantah basa bali. Basa Bali inggih punika basa sane kanggen piranti mabebaosan peturu krama ring Bali. “basa Bali sane katami ngantos mangkin wantah campuhan basa Bali Kuna, Sansekerta, Welanda, Inggris, Arab, Tionghoa, muwah basa sane lianan (Tinggen, 1966: 1).” Akehnyane kruna saking basa tiosan sane ngranjing ka basa Bali punika pastika jagi mawesana ten becik ring kawentenan basa Baline, yening indike punika nenten kauratiang, pastika basa Bali pacang kaon utawi nyansan suwe nyansan rered kawentenannyane.

Lianan saking iusan wesana ten becik ring basa tiosan, sane taler ngawinang basa Bali punika kaon inggih punika akeh saking krama Bali sane nenten cacep ritatkala mabebaosan ngangge basa Bali. Ring basa Bali punika wenten undagan-undagan basa sane patut kauningin sane ketah kabaosang sor-singgih. Kawentenan sor-singgih basa sakadi sapunika mawinang basa Bali kabaosang basa sane rimit pisan, riantukan ritatkala iraga

(3)

mabebaosan sareng jadma sane linggihnyane (kasta) matiosan majanten sampun kosa basa sane kanggen matiosan. Mabinayan pisan yening iraga mabebaosan sareng sawitra sane sampun raket pasawitrannyane.Yening iraga mabebaosan sareng jadma sane kasinggihang iraga sapatutnyane nganggen basa alus singgih, punika taler yening iraga mabebaosan pacang ngasorang dewek iraga patut nganggen basa alus sor.

Sor singgih basa Bali punika mawiwit saking kruna sor lan singgih. Kruna sor mateges andap wiadin teben (bawah), singgih mateges halus wiadin hormat, dadosne kruna sor singgih mapariteges tata kramaning undagan basa nganutin ungguan sane luanan lan tebenan ring parindikan rasa sajeroning mabaos Bali. Kawentenan sor singgih basa sajeroning basa Bali taler nganutin pakibeh jagat Baline, sane kantos mangkin kantun manggeh mawit sangkaning kawentenan pelapisan masyarakat Bali minakadi pelapisan masyarakat Bali purwa (tradisonal) miwah masyarakat Bali anyar (modern).

Palapisan masyarakat Bali Purwa (tradisional) metu saking pamijilan utawi (keturunan), sangkaning pamijilan krama Baline mawinan wenten kasengguh Tri Wangsa miwah wangsa jaba. Sane kabaos tri wangsa inggih punika tetiga wangsane sane kasengguh sang singgih, minakadi: Brahmana, ksatria, miwah wesia. Raris sane kabaos wangsa jaba saha kanggehang pinaka sang sor wantah sameton Baline sane mawit saking sudra wangsa.Salanturnyane sajeroning palapisan masyarakat Bali Anyar (modern) wenten Sang Singgih sane kabaos prakangge prayayi minakadi sang maraga guru wisesa (pejabat), majikan, direktur, manajer, rektor, dosen, guru, benDesa, jero mangku, sulinggih, miwah sane lianan. Sane kabaos Sang Sor inggih punika anake sane madue linggih soran ring prakanggene i wawu minakadi: tukang sapu, sopir, tukang ketik surat, pegawe, buruh, murid, mahasiswa, parekan, panyroan (pembantu), miwah sane lianan. Majalaran ring kawentenan pabinayan linggih punika raris metu tata karma mabebaosan sane

waluyane sampun pinaka uger-uger sajeroning mabaos Bali, saha sampun mamargi saking nguni pisan kantos mangkin (Suwija, 2007:4). Karma Baline ri tatkala jagi mabaos-baosan setata madasar antuk tata karma, tata susila, karaket ring kawentenan sameton, braya, sawitra miwah sane tiosan, sane ngwangun tata paribadining krama Baline, awanan ri kala jaga mabebaosan, matur-atur setata jaga milihin kruna sane jaga kanggen manut linggih. Sane patut uratiang, sapunapi carane mangda bebaose sida ngawinang kayun ngaledangin, taler sida mapuara becik wiadin patut.

Ring aab sakadi mangkin, basa bali sane nginutin sor singgih basa mejanten sampun arang kaanggen ring krama bali,i ring kahanan formal sakadi ring paruman. Kawentenan sor-singgih Basa sane wenten ring Basa Bali ngawinang krama Bali, utaminnyane krama Desa rumasa likad ritatkala mabebaosan. Indik punika taler kapanggih olih Panilik ritatkala ngariinin mraktiaksa sadurung ngamargiang tetilik. Riantukan punika panilik meled nyelehin paruman ring Desa pakraman Ayunan abiansemal. Indiki punika sane ngawinan panilik meled ngaryanang tetilik sane mamurda “Tetilik Sor Singgih Basa Bali ring “Pasangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung”. Sauning panilik durung wenten tatilik sane nilikin indik sor singgih basa ring sajeroning pasangkepan Desa pakraman Ayunan.

Tetilik sane mapaiketan tekening tetilik puniki inggih punika tetilik saking Suburna (2015) ring tetiliknyane sane mamurda “Kawentenan Anggah Ungguhing Basa Bali ring Aspek Mabebaosan Sisia Kelas IX A1 Smp Negeri 1 Singaraja”. Pikolih sane panilik polihang ri kalaning nilikin kawentenan anggah ungguhing basa olih sisia kelas IX A1 SMP Negeri 1 Singaraja nganggen basa kepara 52% nika kabaos kantun ajeg, punika kapolihang saking bebaosan guru sareng sisia lan bebaosan sisia pantaraning sisia. Pikobet sane karasayang olih sisia kelas IX A1 SMP Negeri 1 Singaraja inggih punika Indik kaweruhan “minayang undagan-undagan anggah ungguhing basa” Para sisia taler maosang durung midep ngenenin indik minayang undagan-undagan

(4)

angah-unguhing basa sakadi, basa singgih lan basa sor. Para sisia durung uning ritatkala napi nganggen basa singgih lan ritatkala napi nganggen basa sor. Tetilik ipun madue pabinayan tekening tetilik puniki pabinayan nyane ring sorohan tatilik, genah tatilik, jejering lan panandang tatilik. Saking tatilik punika, yadiastun wenten pabinayan nyane sareng tatilikan puniki, naging pateh nilikan indik sor singgih basa Bali. Pikolih saking tatilikan punika nyihnayang kawagedan sisya mabebaosan nganggen basa bali kantun kirang, melarapan antuk punika panilik kengin uning indik kawentenan Sor Singgih Basa Bali ring Pasangkepan Krama Desa Pekraman Ayunan.

KRAMANING TETILIK

Wendra (2011:31) nlatarang kramaning tetilik inggih punika tatacara sane kaanggen ring tetilik. Saking penelatang punika kramaning tetilik pinaka faktor sane banget kautamayang ring tengah tetilik. Kramaning tetilik sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika, (1) palihan tetilik, (2) jejering tetilik, (3) mupulang data, (4) piranti tetilik, (5) data tureksa.

“Rancangan penelitian adalah strategi

mengatur latar (setting) penelitian agar penelitimemperoleh data yang tepat (valid) sesuai dengan karakteristik variabel dan

tujuan penelitian (Wendra, 2012:32).”

Manut sakadi napi sane kabaosang olih sujana wawu, riantukan tetilik punika pacang nelatarang kawentenan sor singgih basa, punika sane mawinang tetilik puniki nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif. Tetujon nganggen palihan punika wantah anggen ngwantu sang pangwacen mangda uning indik kawentenan sane wenten ring Pasangkepan Desa Pakraman Ayunan. Manut sakadi sane katelatarang wawu, pastika tetilik puniki madue palihan tetilik

deskriptif kualitatif, sane pacang kanggen

nelatarang ngangge kruna indik kawentenan sor singgih basa ring peparuman krama Desa, Desa pakraman Ayuanan Kecamatan Abiansemal Badung.

Makasami tetilik pastika sampun madue jejering sane prasida nyinahyang kapatutan tetilik punika. Jejering tetilik inggih punika wantah genah data sane dados pikobet ring tetilik.Sakadi bebaosan para sujanane punika, pastika jejering

mangda wenten ring tetilik, riantukan pikobet sane jagi katilik punika magenah ring jejering. Yening ring tetilik nenten madue jejering sampun kapastikayang taler pikobet sane jagi katilik taler nenten wenten. Manut sakadi sane katelatarang ring ajeng, sane dados jejering ring tetilik puniki inggih punika wantah peparuman krama Desa, Desa pakraman Ayuanan Kecamatan Abiansemal Badung. Punika taler sane dados penandang inggih punika wantah kawentenan sor singgih basa nyane.

Mupulang data puniki klaksanayang riantukan madue tetujon sumangdane ngamolihang data sakadi sane kaaptiang. Data inggih punika wantah gatra sane matah, sane marupa angka utawi

katagori-katagori ngenening indik penandang sane

pacang katilik (Agung, 2012:59). Data sane karereh inggih punika wantah utsaha sane kanggen nyawis pikobet sane pacang katilik ring tetilik puniki. Riantukan tetilik puniki mamurda, “Tetilik Sor Singgih Basa Bali Ring Pasangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung”. Ring tetilik puniki ngangge makudang-kudang tatacara mupulang data. Tatacara mupulang data sane kanggen inggih puniki sakadi katelatarang ring sor puniki.

Wenten makudang-kudang pikobet ring tetilik puniki sane patut kacawis ngangge data sane patut. Pikobet punika wantah wentuk sor singgih basa, tetujon ngangge sor singgih basa,lan sane pinih untat parindikan sane ngawinang campuhan warna basa punika kanggen ring peparuman. Sumangdane prasida nyawis pikobet-pikobet punika Panilik mupulang data ngangge makudang-kudang tatacara inggih punika wantah: (1) pratiaksa, (2)

dokumentasi, lan (3) sadu wicara.

Makasami tatacara mupulang data punika kanggen mangda Panilik ngamolihang data sane pastika, sane kanggen nyawis pikobet punika. Yening makasami pikobet punika sampun kacawis, pastika salanturnyane uning indik “Tetilik Sor Singgih Basa Bali Ring Pasangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung.”

Sutrisno Hadi (ring Sugiyono, 2008: 145) maosang sane pinih motama ringpratiaksa inggih punika wantah

(5)

cecingakan lan pangeling-eling. Ritatkala nglaksanayang pratiaksa sane kanggen bantang utawi dasar inggih punika wantah dasar praktiaksa.

Piranti sane pacang kanggen

dokumentasi inggih punika wantah piranti

sane mrasidayang merekam utawi ngambil gambar ritatkala peparuman klaksanayang. Ring tetilik puniki piranti dokumentasi inggih punika handphone sane kanggen merekam utawi ngambil gambar.

Ring kramaning sadu wicara

(wawancara) jagi mataken sareng kelian

Desa lan prajuru. Kalanturang antuk mirengang rekaman pesangkepan punika. Risampun wusan ngwacen kalanturang antuk nyatet lengkara-lengkara sane prasida dados data anggen nyawis pikobet-pikobet sane wenten ring tetilik punika.

Piranti tetilik inggih punika wantah piranti sane kanggen mupulang data (Zuriah, 2006:168). Ring tetilik puniki, ngangge makudang-kudang piranti sane kanggen ngrereh data manut sakadi tatacara mupulang data, inggih punika sakadi sane katelatarang ring sor puniki.

Piranti sane keanggen ring tetilikan punika wantah lembar sadu wicara

(wawancara) lan kartu data. Lembar sadu

wicara (wawancara) punika kaanggen ngrereh data kapertama, mangda wenten anggen pengancan rikalaning jagi ngranjing ka pikolihlan tetepasan tetilik. Kartu data punika keanggen nyatet sajeroning lengkara-lengkara sane mapaiketan sareng sor singgih basa bali ring pesangkepan krama Desa, pakraman Ayunan. Lianan ring punika, kartu data taler keanggen nyantenang lengkara-lengkara sane manut ring sor singgih basa ring pasangkepan krama Desa pakraman Ayunan, abiansemal. Lembar sadu wicara

(wawancara) lan Kartu data punika

keanggen rikalaning nyelehin sor singgih basa ring pasangkepan krama Desa pakraman Ayunan, abiansemal, badung. Imba lembar sadu wicara (wawancara) kartu data sane keanggen inggih punika ring sor puniki.

Sutrisno Hadi (ring Sugiyono, 2008: 145) nguningayang sane pinih mautama ring pratiaksa inggih punika wantah cecingakan lan pangeling-eling. Ritatkala nglaksanayang pratiaksa sane kaanggen

bantang utawi dasar inggih punika wantah dasar praktiaksa.

Sadu wicara inggih punika wantah silih sinunggil tatacara mupulang data sane mabebaosan masadu arep sareng sumber

data (responden) (Wirartha, 2005:37). Sadu

wicara puniki kaanggen ngrereh data indik parindikan sane ngawinang sor singgih punika kaanggen ritatkala mabebaosan. Sadu wicara puniki kaanggen riantukan sadu wicara pinih mautama pisan ritatkala ngrereh data ritatkala ngamargiang tetilik. Yening nenten wenten sadu wicara, sinah sang sane mupulang data pacang nenten nemuang data sane pastika saking sumber

data ipun.

Sadu wicara ring tetilik puniki boya ja nganggen sadu wicara sane maunteng pisan. Sadu wicara sakadi punika klaksanayang sumangdane sang sane mupulang data madue akeh galah anggen mapitaken. Punika taler sumangdane

responden prasida nyawis pitaken

sapikAyunan ipun, nanging nenten lempas tekening unteng bebaosan inggih punika parindikan sane ngawinang sor singgih basa punika kaanggen ritatkala mabebaosan.

Ring sor puniki pacang kasinahang sane pinaka unteng pitaken kaanggen dasar ngamargiang sadu wicara : 1) Napikeh wenten sor singgih basa sane kaanggen ring sajeroning pesangkepan krama Desa Adat Ayunan; 2) Yening wenten napi sane prasida nyantenang sor singgih basa punika sampun kaanggen; 3) Yening nenten wenten sor singgih basa sane kaanggen ring pesangkepan puniki napi sane ngeranayang, utawi napikeh wenten pikobet nganggen sor singgih basa ring pesangkepan puniki.

Piranti sane pacang kaanggen

dokumentasi inggih punika wantah piranti

sane mrasidayang ngerekam utawi ngambil gambar ritatkala peplajahan klaksanayang. Ring tetilik puniki piranti dokumentasi inggih punika tape recorder lan handpone sane kaanggen merekam utawi ngambil gambar. Yening data sampun kapolihang, selanturnyane karanjingang data punika ring piranti kartu data sane kaanggen risajeroning mupulang data ngeninin indik sor singgih basa ring pasangkepan krama

(6)

Desa, pakraman Ayunan, abiansemal,badung.

Wendra (2012: 34) maosang, “teknik

analisis data yang digunakan harus sesuai dengan jenis data yang dikumpulkan dengan tetap berorientasi pada tujuan yang hendak dicapai.” “Tujuan analisis atau pengolahan data adalah untuk mengadakan generalisasi terhadaf sifat-sifat, kondisi-kondisi, atau hubungan-hubungan yang bersifat khusus, sehingga diperoleh

kondisi-kondisi, sifat-sifat, atau

hubungan-hubungan yang bersifat umum (Agung,

2012:67).”Ring tetilik puniki wenten makudang-kudang data sane pacang katureksa inggih punika data indik wentuk sor singgih basa, tetujon ngangge sor singgih basa,miwah sane pinih untat parindikan sane ngawinang sor singgih basa punika kanggen ring peparuman Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung. Makasami data punika kapolihang nganggen makudang-kudang tatacara minakadi : pratiaksa, pabligbagan, miwah

dokumentasi. Manut sorohdata punika, ring

tetilik puniki pacang ngangge palihan teknik

deskriptif kualitatif. Palihan teknik deskriptif kualitatif punika kanggen nelatarang indik

data sane kapolihang ritatkala nglaksanayang pratiaksa, pabligbagan, miwah dokumentasi. Data sane kapolihang

pacang katelatarang manut

kasujatiannyane, salanturnyane ngaryanin tetingkesan sane prasida kasatuayang majeng jadma sane tiosan.

Sesampune makasami data punika kapolihang, salanturnyane data punika katureksa malih manut sakadi tatacara data tureksa. Bogdan (ring Gosong 1998:59) maosang, ring tetilik sane nelatarang napi sane metu nganggen kruna-kruna, data tureksa prasida stata klaksanayang saking mupulang data utawi wusan mupulang data. Manut sakadi sane kabaosang olih sujana ring ajeng, Panilik nglaksanayang data tureksa mawit saking mupulang data kamargiang nyantos pamargin mupulang data wusan.

Miles sareng Huberman (ring Gosong, 1998:100) ngawewehin data tureksa kapah dados tigang pamargi, inggih punikareduksi

data, penyajian data, dan penarikan

kesimpulan. Pamargin reduksi punika

wantah ngaryanin tetingkesan indik data sane kapolihang ritatkala mupulang data. Data sane kapolihang pupulang dumun, wusan punika data malih kapah mangda nganutin napi sane kaaptiang ring tetilik. Makasami punika klaksanayang sumangdane Panilik rumasa dangan ritatkala ngaryanin tetingkesan tetilik miwah ngametuang bukti-bukti tetingkesan punika. Data sane kapolihang ritatkala mupulang data inggih punika wantah data sanedurung pastika utawi matah, punika ngawinang data mangda katureksa malih miwah kapah nganutin unteng tetilik, salanturnyane data sane nenten nganutin unteng tetilik punika pacang nenten katureksa utawi pacang kakutang.

Penyajian data inggih punika utsaha

nyihnayang pidarta utawi gatra sane sampun kasusun, sane ngawinang prasida ngaryanin tetingkesan. Penyajian data ring tetilik kualitatif prasida kaunggahang ring wentuk grafik, bagan, miwah sasuratan. Makasami punika klaksanayang mangda tetandingannyane pinih becik.

Ngaryanin tetingkesan prasida klaksanayang ngawit pamargin mupulang data. Irika Panilik ngaryanin tetingkesan (simpulan sementara) manut sakadi data sane kapolihang. Tetingkesan punika malih katureksa yening sampun ngamolihang data sane anyar. Pamargi sakadi asapunika stata klaksanayang nyantos ngamolihang data sane kaping untat. Salanturnyane nganutin tetingkesan punika, malih ngaryanin tetingkesan (simpulan umum/

akhir) sane pacang kanggen tetingkesan

ring tetilik puniki.

Rerincikan ngalaksanayang tetilikan madaging pidabdab indik parikrama sane pacang kalaksanayang miwah galah tetilikan inucap kalaksanayang. Wendra (2011: 34) maosang rerincikan ngalaksanayang tetilikan puniki kakaryanin mangda galah sane kaanggen ngalaksanyang tetilikan manut saking pangrencana sane sampun kakaryanin. Rerincikan ngalaksanayang tetilikan sane sampun kakaryanin sakadi ring sor puniki.

Tetilik sane mamurda “Tetilik Sor Singgih Basa Bali ring Pasangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung”, pacang klaksanayang nganutin jadwal

(7)

Pesangkepan Desa Adat sane kalksanayang nyabran awarsa apisan.

PIKOLIH MIWAH TETEPASAN

Ring adiaya puniki pacang katlatarang indik pikolih tetilik sane sampun kalaksanayang lan tetepasannyane. Tetepasan ring adyaya puniki kaanutang manut ring pikolih tetilik sane kapolihang. Data sane prasida katlatarang inggih punika 1) Kawentenan sor singgih basa sane kaanggen olih krama Desa Adat Ayunan, 2) Kawigunan sor singgih basa ring pasangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan.

Desa Ayunan wantah desa kelurahan sane megenah ring kecamatan abiansemal kabupaten badung, provinsi Bali. Wates desa ayunan ring sisi kaja mewates saking desa cau belayu, ring sisi kelod wates nyane desa adat cengkok, sisi kauhnyane mewates saking desa adat sobangan, lan sisi kangin mawates saking desa blahkiuh. Krama desa ring desa adat ayunan akeh sane madue sugina ring sawah utawi dados petani taler wenten taler sane dados guru miwah mekarya ring hotel. Desa adat ayunan jimbar wewidangan desa adat nyane kirang langkung wenten 216

km. Akeh krama sane wenten ring desa

adat ayunan punika wenten 1834 diri.Basa Bali inggih punika basa sane madue undag-undagan basa. Indik undag-undag-undagan basa Bali punika kaparinama antuk anggah-ungguhing basa Bali. Parinama puniki sampun kacumpuin duk warsa 1974 ring sajeroning parikrama sane mligbagang kasukertan basa Bali sane magenah ring Singaraja (Narayana, 1983:19).

Anggah-ungguhing basa Bali pinaka piranti sane kanggen mabebaosan olih krama Bali sane nyihnayang ungguhan sang sane mabebaosan. Yening sampun uning ring soroh-soroh anggah-ungguhing basa Bali, pastika dangan pacang mamilih undagan basa sane patut kanggen, sakemaon yening soroh-soroh punika pacang kauningin, sinah pacang meweh nganggen anggah-ungguhing basa sane patut. Mawinan sakadi asapunika, nelebin anggah-ungguhing basa Bali rumasa karincikang miwah kagenahang manut undagannyane utawi manut wangsan para jana Bali (Narayana, 1983:19).

Pikolih Mupulang Data ring Kramaning Dokumentasi. Saking tetilikan puniki, data sane kapolihang indik kawentenan sor singgih basa Bali ring Pasangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung, ngindikin indik wangun, miwah parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali punika kanggen ring paruman olih krama Desa Adat Ayunan sane kapolihang nganggen makudang-kudang tatacara sane kamargiang ritatkala paruman kamargiang miwah sawusan paruman kamargiang. Data sane kapolihang inggih punika kapertama pratiaksa sareng dokumentasi sane marupa video ngamolihang data indik kawentenan sor singgih basa Bali miwah sane kaping kalih ngamargiang sadu wicara sareng

dokumentasi ngamolihang data indik

parindikan kawigunan sor singgih basa Bali punika kanggen ritatkala mabebaosan ring paruman olih krama Desa Adat Ayunan.

Ring sadu wicara pacang katlatarang indik data sane sampun kapolihang punika.Wenten makudang-kudang data sane sampun kapolihang minakadinyane data indik wangun sor singgih basa Bali miwah parindikan sane ngawinang sor singgih basa Bali punika kanggen ring Pasangkepan Krama Desa

Pakraman Ayunan, Kecamatan

Abiansemal, Badung. Ring sor puniki pacang katlatarang siki-siki. Mangda kauningin ring sor puniki pacang kabahbahang indik sor singgih basa Bali sane kanggen mabebaosan olih para krama Desa pakraman Ayunan ring paruman.

Kramaning pratiaksa sane kasarengin olih dokumentasi inggih punika wantah handphone sane kanggen piranti

merekam bebaosan daweg paruman

kamargiang punika ngamolihang data indik wentuk sor singgih basa Bali sane kanggen olih krama subak abian ritatkala mabebaosan ring paruman. Mangda dangan ring tetilik puniki Panilik merekam bebaosan ritatkala paruman kamargiang, salanturnyane pikolih saking rekaman

punika malih kasurat olih Panilik, wusan kasurat wawu data indik sor singgih basa Bali punika karereh.

Saking paruman punika basa Bali sane kanggen inggih punika basa Bali Alus Singgih (ASI), basa Bali Alus Sor (ASO),

(8)

lan basa Bali Alus Madia (AMA). Basa Bali ASI, ASO, lan AMA kanggen ritatkala: (1) yening prajuru Desa mabebaosan sareng krama Desa, (2) yening krama Desa mabebaosan sareng prajuru Desa, (3) yening prajuru Desa mabebaosan sareng peturu prajuru Desa, lan (4) yening krama Desa mabebaosan sareng peturu krama Desa.

Saduwicara puniki klaksanayang majeng ring Kelian Desa Adat Ayunan, sawusan pamargin peparuman. Sane kairing masadu wicara inggih punika wantah sang sane ngametuang bebaosan sane ngangge sor singgih basa ring peparuman. Sadu wicara iriki ngangge piranti dukomentasi (handphone) anggen

merekam sadu wicara sane kamargiang,

pateh sakadi tatacara pratiaksawawu, saduwicara puniki karekam wusan punika pikolih saking rekaman punika malih kasurat olih panilik. Sadu wicara puniki anggen ngrereh data sane kapertama indik kawentenan nganggen sor singgih basa ritatkala mabebaosan ring pepruman olih kramaDesa Adat Ayunan, sane kaping kalih ingih punika parindikan sane nyihnayang utawi nyantenang kawentenan sor singgih basa kanggen ring Pasangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung, sane kaping tiga inggih punika parindikan napi sane ngawinang sor singgih basa punika kaanggen, tur napikeh wenten pikobet rikala nganggen sor singgih basa punika ring pasangkepan. Pikolih ngamargiang sadu wicara pacang katelatarang ring sor puniki.

Pikolih indik kawentenan sor singgih Basa Kanggen ritatkala Mabebaosan ring Pasangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung,

Saking makudang-kudang pitaken sane katakening olih Panilik majeng sang sane kairing masadu wicara inggih punika prajuru desa lan krama desa indik kawentenan sor singgih basa, kapikolihang pisaur saking prajuru desa lan krama desa sane kairing masadu wicara. Untengnyane indik kawentenan nganggen sor singgih basa ritatkala mabebaosan ring pepruman olih krama Desa Adat Ayunan.

Manut pikolih tetilik sane sampun kalaksanayang. Prasida kapupulang kalih

data sane mautama mapaiketan ring bantang pikobet lan tetujon tetilik. Data punika merupa kawentenan sor singgih basa Bali ring “Pasangkepan Krama Desa

Pekraman Ayunan, Kecamatan

Abiansemal, Kabupaten Badung” miwah kawigunan sor singgih basa bali ring “Pasangkepan Krama Desa Pekraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Kabupaten Badung”. Makakalih data punika pacang katelatarang sejangkepnyane ring sor.

Basa Bali inggih punika basa sane madue undagan basa. Indik undag-undagan basa Bali punika kaparinama antuk anggah-ungguhing basa Bali. Parinama puniki sampun kacumpuin duk warsa 1974 ring sajeroning parikrama sane mligbagang kasukertan basa Bali sane magenah ring Singaraja (Narayana, 1983:19).

Anggah-ungguhing basa Bali pinaka piranti sane kanggen mabebaosan olih krama Bali sane nyihnayang ungguhan sang sane mabebaosan. Yening sampun uning ring soroh-soroh anggah-ungguhing basa Bali, pastika dangan pacang mamilih undagan basa sane patut kanggen, sakemaon yening soroh-soroh punika pacang kauningin, sinah pacang meweh nganggen anggah-ungguhing basa sane patut. Mawinan sakadi asapunika, nelebin anggah-ungguhing basa Bali rumasa karincikang miwah kagenahang manut undagannyane utawi manut wangsan para jana Bali (Narayana, 1983:19).

Saking paruman punika basa Bali sane kanggen inggih punika basa Bali Alus Singgih (ASI), basa Bali Alus Sor (ASO), lan basa Bali Alus Madia (AMA). Basa Bali ASI, ASO, lan AMA kanggen ritatkala: (1) yening prajuru Desa mabebaosan sareng krama Desa, (2) yening krama Desa mabebaosan sareng prajuru Desa, (3) yening prajuru Desa mabebaosan sareng peturu prajuru Desa, lan (4) yening krama Desa mabebaosan sareng peturu krama Desa.

Akeh lengkara sane medaging sor singgih basa ring paletan 1 – paletan 4 inggih punika ring paletan siki wenten lengkara alus singgih wenten 16, alus sor wenten 7, alus madia wenten 1 lengkara. ring paletan 2 wenten lengkara alus singgih

(9)

punika wenten 16 lengkara, alus sor wenten 9 lengkara, alus madia wenten 2, alus mider punika wenten 2 lengkara. ring paletan 3 wenten 12 lengkara alu singgih, alus sor wenten 26 lengkara, alus madia wenten 2 lengkara, alus madia wenten 5 lengkara. paletan 4 punika wenten 5 lengkara alus singgih, lengkara alus sor punika wenten 26, lengkara alus madia wenten 10 lengkara, lengkara alus mider 5 lengkara.

PAMUPUT

Manut sakadi tetepas ring adyaya IV indik kawentenan sor singgih basa ring paruman krama Desa pakraman Ayunan. Kapolihang makudang-kudang tetingkesan, minakadi : (1) tetingkesan indik wentuk sor singgih basa sane kanggen olih Krama Desa pakraman mabebaosan ring peparuman, (2) tetingkesan indik sane nyihnayang krama Desa Adat Ayunan nganggen sor singgih basa ritatkala mabebaosan ring peparuman, miwah sane kaping ungkur (3) tetingkesan indik pikobet sane karasayang ritatkala mabebaosan ring Pasangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung.. Makasami tetingkesan punika pacang kabaosang ring sor puniki.

Wentuk sor singgih basa sane kanggen mabebaosan ritatkala peparuman olih krama Desa pekraman Ayunan. Inggih punika wantah marupa lengkara. (1) Kawentenan sor singgih basa kanggen mabebaosan olih Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung, ring peparuman inggih punika punika riantukan sang sane kairing mabebaosan (Krama Desa Adat Ayunan) sawireh ring krama Desa Adat Ayunan punika kawentenan tri wangsa sane nyarengin paparuman. (2) Parindikian sane nyihnayang sor singgih basa kanggen mabebaosan ring Pasangkepan Krama Desa Pakraman Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung, inggih punika kacihnayang saking bebaosan siki nyantos bebaosan pat, punika akeh kapolihang lengkara sane medaging sor singgih basa.

Mapaiketan sareng pikolih saking

tetilikan indik kawentenan sor singgih basa

ring Pasangkepan Krama Desa Pakraman

Ayunan, Kecamatan Abiansemal, Badung. Piteket sane prasida kaaturang majeng ring sang pangwacen inggih punika, sakadi ring sor puniki.

Majeng ring Krama Desa Pakraman Ayunan utaminnyane krama sane mabebaosan ngangge sor singgih basa, sumangdane nelebin malih basa Baline puniki. Yening sampun makasami teleb ring basa Bali tur makasami wikan mabasa Bali, sinah sor singgih basa punika prasida kaanggen ritatkala mabebaosan, utaminnyane ring peparuman. Samaliha ring wewidangan sane jimbar, mangda krama Baline prasida miwah kayun nguratiang kawentenan basa Bali puniki, riantukan basa Bali puniki pinaka jiwa pramana saking krama Bali sumangdane nyansan suwe basa Bali prasida ngalimbak kawentenannyane.

Majeng ring panilik sane tiosan, Panilik ngarsang sumangdane ipun prasida nilikin utawi nglanturang tetilikan ngenenin indik kawentenan sor singgih basa ring peparuman, sumangdane ngamolihang pikolih sane becik. Miwah tetilikan puniki prasida kanggen bantang utawi dasar ritatkala ngamargiang tetilikan tiosan sane ngenenin indik kawentenan sor singgih basa ring peparuman.

KAPUSTAKAAN

Agung, A.A Gede. 2012. Metodologi

Penelitian Pendidikan(tidak

diterbitkan). Singaraja: Undiksha. Chaer, Abdul lan Leonie Agustina. 1995.

Sosiolinguistik Perkenalan Awal.

Jakarta: PT. Rineka Cipta.

Laksmi, Anak Agung Rai. 1999. Ragam

Bahasa Bali Peparuman Adat di Kotamadya Denpasar. Tesis (Tidak diterbitkan). Denpasar: UNUD.

Medra, I Nengah dkk. 2003. Imba

Mabebaosan Nganggen Basa Bali.

Denpasar: Dinas Kebudayaan Propinsi Bali

Nababan, P.W.J. 1991. Sosiolinguistik

Suatu Pengantar. Jakarta: PT

Gramedia Pustaka Utama

Narayana, Udara Ida Bagus. 1983.

(10)

Beserta Peranannya Sebagai alat Komunikasi Bagi Masyarakat Suku Bali. Denpasar: Fakultas Sastra

Unud.

Partana, Paina dan Sumarsono. 2004.

Sosiolinguistik. Yogyakarta:

Lembaga Studi Agama, Budaya dan Perdamaian.

Putra Suarjana, I Nyoman. 2007.

Sor-Singgih Basa Bali Ke-Bali-an

Manusia Bali dalam Dharma

Papadikan, Pidarta Sambrama

Wacana dan Dharma Wacana.

Denpasar: Tohpati Grafika Utama. Suburna, I Komang. 2015. Kawentenan

Anggah Ungguhing Basa Bali ring Aspek Mabebaosan Sisia Kelas IX A1 Smp Negeri 1 Singaraja. Skripsi

(tidak diterbitkan). Singaraja: UNDIKSHA

Suarjana, I Nyoman Putra. 2007. Sor

Singgih Basa Bali. Denpasar.

Tohpati Grafika Utama.

Sugiyono, 2008.Metode Penelitian Kuantitatif Kualitatif R & D.

Bandung: Alfabet.

Sulaga, I Nyoman., dkk.1996. Tata

Bahasa Baku Bahasa Bali.

Denpasa: Pemerintah Provinsi Daerah Tingkat I Bali.

Tim Peneliti Fakultas Sastra Unud. 1979.

Unda Usuk Bahasa Bali. Jakarta:

Pusat Pengembangan Pembinaan dan Pengembangan Bahasa Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Warna, I Wayan.,& Rai Tjakra, I Gusti Putu. 2012. Tata Bahasa Bali. Denpasar: PT. Upada Sastra.

Wendra, I Wayan. 2012. Penulisan Karya

Ilmiah(tidak diterbitkan). Singaraja:

Referensi

Dokumen terkait

Hasil penelitian yang diperoleh menunjukkan bahwa (1) penggunaan Sor Singgih Basa Bali dalam proses komunikasi pada STT Darma Bhuana cukup baik, karena hanya digunakan

Sane ngawinang ring Subak Anyar Desa Padang Keling ngangge campuhan warna basa ri tatkala ngawentenang pabligbagan inggih punika duaning basa Bali punika wenten

Nenten ring pergaulan para yowana kemanten sane nganggen basa Bali punika durung prasida becik, nanging yening kacingak ring Desa pakraman, ritatkala sangkep para

Tetilik puniki matetujon nelatarang indik (1) kamanutan materi tes ulangan umum semester genap peplajahan basa Bali kelas X SMK Negeri 3 Singaraja ring materi

Tetilik puniki matetujon nlatarang indik (1) awinan krama ring desa Sidatapa ngelestariang dialek Bali Aga, (2) kawentenan dialek Bali Aga kaanggen ring Desa

Pikolih ring tetilik puniki inggih punika (1) Wangun variasi basa ring dialek Bali Aga Desa Seraya, Kecamatan Karangasem, Kabupaten Karangasem punika ring ungkur