• Tidak ada hasil yang ditemukan

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN GUNA SARAT SOSIAL RING PUPULAN SATUA BAWAK MEKEL PARIS PIKARDIN I.B.W. WIDIASA KENITEN

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Membagikan "SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN GUNA SARAT SOSIAL RING PUPULAN SATUA BAWAK MEKEL PARIS PIKARDIN I.B.W. WIDIASA KENITEN"

Copied!
11
0
0

Teks penuh

(1)

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN GUNA SARAT SOSIAL RING

PUPULAN SATUA BAWAK MEKEL PARIS PIKARDIN I.B.W. WIDIASA

KENITEN

I Km. Endi Saputra

1

,

I N. Martha

1

, I.A.Pt.Purnami

2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali

Universitas Pendidikan Ganesha

Singaraja, Indonesia

e-mail:

{komangendisaputra@gmail.com, nengahmartha@yahoo.com,

dayupurnamiku@yahoo.com}@undiksha.ac.id

Kuub

Tetilik puniki matetujon anggen nlatarang (1) wangun intrinsik, lan (2) guna sarat sosial ring pupulan satua bawak Mekel Paris. Tetilikan puniki pinaka tetilikan kapustakaan sane madue sifat deskriptif kualitatif Jejering ring tetilik puniki inggih punika pupulan satua bawak Mekel Paris. Panandang tetilikannyane inggih punika wangun intrinsik lan guna sarat sosial sane wenten ring pupulan satua bawak Mekel Paris. Ring tetilik puniki nganggen tetilik deskriptif kualitatif lan nganggen metode dokumentasi. Data tureksa sane kaanggen inggih punika analisis kualitatif, pah-pahannyane (1) identifikasi data, (2) klasifikasi data, (3) deskriftif data, (4) pamicutet. Kawentenan wangun intrinsik punika wenten pepitu inggih punika (1) unteng, (2) pragina miwah pawatekannyane, (3) lelintihan, (4) rerawatan, (5)sudut pandang, (6) paribasa lan (7) piteket. Samian wangun intrinsik puniki prasida kepanggihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris. Guna sarat Sosial sane prasida kepanggihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris wantah solas inggih punika ring satua bawak Mekel Paris kesetiaan wenten kakalih, kekeluargaan, lan kepedulian. Ring satua bawak Jackris wenten kesetiaan, toleransi, lan keadilan. Ring satua bawak Jro Jepun wenten pengabdian, disiplin, demokratis. Ring satua bawak Made Smith wenten kepedulian, tolong menolong, rasa memiliki, kesetiaan. Ring satua bawak Takamura wenten pengabdian, kesetiaan, rasa memiliki. Ring satua bawak Van Boch wenten tolong menolong, demokratis, kerjasama, lan kesetiaan. Cutetnyane pupulan satua bawak Mekel Paris puniki sampun kawangun olih wangun sane jangkep tur guna sarat sosial sane pinih akeh kapanggihin inggih punika guna sarat sosial kesetiaan. Dumogi pikolih tetilikan puniki prasida mawiguna majeng ring pembina basa Bali pamekasnyane ring sajroning satua bawak.

(2)

Abstrak

Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan (1) struktur intrinsik dan (2) nilai sosial yang ada dalam kumpulan cerpen Mekel Paris. Penelitian ini merupakan penelitian kepustakaan yang bersifat deskriftif kualitatif. Subjek penelitian ini adalah kumpulan cerpen Mekel Paris. Objek penelitian ini adalah struktur intrinsik dan nilai sosial yang ada dalam kumpulan cerpen Mekel Paris. Penelitian ini dirancang sebagai penelitian deskriptif kualitatif dan pengumpulan data dilakukan dengan menggunakan metode dokumentasi. Metode analisis data yang digunakan adalah analisis kualitatif dengan tahapan (1) identifikasi data, (2) klasifikasi data, (3) deskriftif data, dan (4) penyimpulan. Struktur intrinsik ini ada tujuh yaitu, (1) tema, (2) tokoh dan penokohannya, (3), alur (4) latar, (5) sudut pandang (6) gaya bahasa, dan (7) amanat. Ketujuh struktur intrinsik itu sudah dapat dijumpai dalam kumpulan cerpen Mekel Paris ini. Dalam kumpulan cerpen Mekel Paris ini hanya terdapat 11 nilai sosial yang dijumpai yakni dalam cerpen Mekel Paris terdapat kesetiaan, kekeluargaan, dan kepedulian. Dalam cerpen Jackris terdapat kesetiaan, toleransi, dan keadilan. Cerpen Jro Jepun terdapan pengabdian, disiplin, demokratis. Dalam cerpen Made Smith terdapat kepedulian, tolong menolong, rasa memiliki, kesetiaan. Dalam cerpen Takamura terdapat pengabdian, kesetiaan, rasa memiliki. Dan di dalam cerpen Van Boch terdapat tolong menolong, demokratis, kerjasama, dan kesetiaan. Dapat disimpulkan kumpulan Cerpen Mekel Paris ini sudah terdapat unsur cerpen yang sesuai dengan unsur-unsur pembangun cerpen dan nalai sosial yang paling banyak ditemukan yaitu nilai sosial kesetiaan. Semoga hasil penelitian ini dapat bermanfaat bagi pembinaan bahasa Bali khususnya dalam cerpen.

Kata Kunci: cerpen, struktur intrinsik, nilai sosial Abstract

The present study aimed at describing (1) intrinsic elements and (2) social values exisying in a short story entitled Mekel Paris. This research is a descriptive qualitative literatura nature. The subject of this studu was a collection of short stories entitled Mekel Paris. The object of this study was intrinsic elements and social values which exist in the ahort stories. This study was designed as descriptive qualitative and the data were collected by usong dokumentation method. The data were analyzed in four stages (1) data identification, (2) data classification, (3) data description, and (4) conclusion. There are seven intrinsic elements including (1)theme, (2) character and characterization, (3) plot, (4) setting, (5) point of view, (6) Pabguage style, and (7) moral value. Those seven elements were found in the short stories. In the short stories, there were found 11 social values, in Mekel Paris there were loyalty, kinship, and care. I Jackris there were loyalty, tolerance, and justice. In Jro Jepun there were. Dedication, discipline, democracy. In Made smith there were care, helping each other, sense of owning, and loyalty. In Takamura there were dedication, loyalty, sense of owning, in Van Boch there were helping each other, Democracy, cooperation, and loyalty. It could be concluded that there have been intrinsic elements in these short stories and the most frequent social value was loyalty. Hopefully this study can be beneficial in Balinese language teaching and learning, specifically in terma of ahort stories.

Keywords: short story, intrinsic elements, social value

PURWAKA

Kasusastraan inggih punika makasamian kaweruhan sane madasar antuk pikenoh tur prasida kasinahang antuk tulisan sane becik tur ngulangunin (Gautama, 2007: 2). Siosan ring punika, Antara (2006: 1) nlatarang kasusastraan Bali inggih punika makasamian kria sastra sane nganggen basa Bali tur madaging

unggahan manah utawi kaweruhan sane medal sangkaning budi herdaya para jana. Cutetnyane kasusastraan inggih punika makesamian kria sastra sane madasar antuk pikayun sang sane ngaryanin lan prasida ngarya sang sane tiosan ngarasayang bagia tur seneng ri kala ngwacen. Kasusastraan Bali kaepah dados

(3)

papat inggih punika manut wentuk, tata cara maosang, aab, lan manut basanyane (Antara, 2011: 2). Manut aabnyane kasusastraan Bali kaepah dados kalih inggih punika kasusastraan Bali purwa lan kasusastraan Bali anyar. Kasusastraan Bali anyar punika wenten petang pahan minakadi puisi, satua bawak, drama miwal novel (Antara, 2006: 4).

Satua bawak inggih punika silih sinunggil kria sastra sane madaging kirang langkung 10.000 kruna. Satua bawak kawangun antuk kalih unsur minakadi wangun intrinsik lan ekstrinsik. Wangun

intrinsik kaanggen natasang, mengkaji, lan

nlatarang kawigunan ring sajeroning paiketan unsur fiksi sane nguningayang indik daging ring kria sastra. Wangun

intrinsik inggih punika unsur-unsur sane

ngawangun kria sastra minakadi (unteng, lelintihan carita, pragina, rerawatan, piteket, sudut pandang lan gaya bahasa ) punika taler wangun ekstrinsik inggih punika samian unsur sane wenten ring sisi kria sastra minakadi para pangwacen, embasnyane sang pangawi, pengalaman idup pangawi, kulit buku, tebel buku, nanging prasida ngiusin kria sastranyane.

Kria sastra akeh sane nyihnayang indik guna sarat lan piteket-piteket sane prasida kaanggen sesuluh maparilaksana becik ring jagate. Manut Revan (ring Zubaedi, 2004: 12) guna sarat sosial inggih punika silih sinunggil parilaksana sane patut kaanggen sesuluh ri kala masimakrama mangda prasida ngamolihang kauripan sane demokratis lan harmonis. Guna sarat

sosial sumangdane prasida kauningin olih

alit-alit sakadi mangkin krana guna sarat

sosial pinaka sesuluh maparisolah ri kala

masimakrama. Manut Zubaedi (2004: 13) Guna sarat sosial wenten makudang-kudang pahannyane minakadi kasih sayang sane kawangun antuk (pengabdian, tolong

menolong, kekeluargaan, kesetiaan, kepedulian), tanggung jawab sane kawangun antuk (rasa memiliki, disiplin,

empati), keserasian idup sane kawangun

antuk (keadilan, toleransi, kerjasama, demokrasi).

Pupulan satua bawak Mekel Paris puniki silih sinunggil kria sastra sane kakaryanin olih Ida Bagus Wayan Widiasa Keniten. Ring pupulan satua bawak Mekel

Paris puniki wenten 12 murda satua bawak, nanging panilik wantah ngambil 6 murda minakadi; Mekel Paris, Jackris, Takamura, Made Smith, Jro Jepun, lan Van Boch Santukan saking 6 murda puniki akeh sane madaging indik guna sarat sosial. Daging satua bawak puniki becik pisan, krana nenten madaging indik hiburan manten nanging guna sarat sosial sane wenten ring satua bawak punika kadasarin antuk kawentenan sane suyakti ring para jana, pamekasnyane ring krama Bali. Ring kria sastra Mekel Paris puniki silih sinunggilnyane nyihnayang indik pawiwahan, pamekasnyane jadma sane makasta brahmana nglaksanayang pawiwahan sareng jadma saking dura negara sane sampun sinah madue budaya sane matiosan. Saking irika prasida kacingak guna sarat sosial pamekasnyne ring kesetian inggih punika ri kala Ida Bagus Rai nglaksanayang pawiwahan sareng Christina, yadiastun Christina dados jadma dura negara sane sampun sinah madue kabudayaan sane masiosan, nanging sangkaning tresna sane sujati ipun misadya magentos agama lan mlajahin indik tata titi adat ring wewidangan jagat Bali. Punika taler ring guna sarat

kepedulian ri kala Ida Bagus Rai sampun

marabian sareng Christina prasida kacingak guna sarat kepedulain Pranda Gde ngajahin Christina makidung, mawirama, wargasari, miwah nyurat aksara Bali mangda sayan teleb ring budaya miwah kesenian Bali.

Tetilik puniki nenten ja tetilikan sane kapertama ngeninin indik wangun miwah guna sarat sane wenten ring kria sastra. Tetilik sane masaih sampun naenin kamargiang, minakadi (1) “Analisis Struktur Dan Nilai Sosio Religius Dalam Teks Satua Pan Balang Tamak” olih Kadek Sri Mutasiani Astu ring warsa 2014. Tetilikan saking Kadek Sri Mutasiani Astu puniki nyelehin indik struktur lan guna sarat sosio

religius ring satua Pan Balang Tamak. (2)

“Analisis Nilai Sosial Dalam Novel Edensor Karya Andre Hirata” olih Januar Efendi ring warsa 2014. Tetilikan saking Januar Efendi puniki wantah nyelehin indik guna sarat

sosial sane wenten ring novel Edensor.

Malarapan antuk napi sane katlatarang ring ajeng, ring guna sarat

(4)

sosial wenten makudang-kudang guna

sarat sane prasida kaanggen sesuluh ri kala maurip ring para jana. Guna sarat

sosial sane wenten ring pupulan satua

bawak Mekel Paris puniki akeh sane prasida kapanggihin. Malarapan antuk punika panilik pacang ngalaksanayang tetilik sane mamurda “Seseleh Wangun

Intrinsik Lan Guna Sarat Sosial Ring

Pupulan Satua Bawak Mekel Paris Pikardin I.B.W Widiasa Keniten”. Kaaptiang pikolih saking tetilik puniki prasida kaanggen sesuluh utawi pedoman olih sang sane ngawacen ri kala masimakrama ring para jana.

Bantang pikobet sajeroning tetilikan puniki inggih punika (1) Sapunapi wangun

intrinsik sane wenten ring pupulan satua

bawak Mekel Paris pikardin I.B.W. Widiasa Keniten ? Miwah (2) Sapunapi guna sarat

sosial sane wenten ring pupulan satua

bawak Mekel Paris pikardin I.B.W. Widiasa Keniten ? Tetujon ring tetilikan puniki inggih punika (1) Mangda uning wangun intrinsik ring pupulan satua bawak Mekel Paris pikardin I.B.W. Widiasa Keniten miwah (2) Mangda uning guna sarat sosial ring pupulan satua bawak Mekel Paris pikardin I.B.W. Widiasa Keniten.

Ri tatkala nglaksayang tetilik kabuatan makudang-kudang sepat siku-siku sane mapaiketan sareng bantang pikobet sane pacang kapaparang. Tetilik sane klaksanayang pastika nganutin uger-uger sane sampun kacumpuin. Sepat siku-siku sane kaanggen dasar panuntun sajroning ngamargiang tatilikan puniki inggih punika: (1) Teges Kasusastraan, (3) Teges Satua Bawak (4) Wangun (Struktur) Kria Sastra , (5) Teges Guna Sarat, (6) Kasukseman Guna Sarat Sosial. Badudu (1975: 5) nlatarang kasusastraan mawit saking kruna lingga „susastra‟ sane polih wewehan ka-an. Kruna lingga „susastra‟ kawiaktiannyane kruna lingga kaping kalih (secunderaistam) duaning prasida malih kaperangang antuk su miwah sastra. Manut Karmini (2011: 102) satua bawak inggih punika silih sinunggil carita sane nyihnayang indik kahanan, peristiwa kejiwaan, lan kauripan. Tiosang ring punika

manut Putera (2006: 6) watesan satua bawak inggih punika, akeh kruna 500 kantos 10.000 kruna utawi 2 kantos 25 kaca

ring kertas kuarto antuk spasi kalih. Kria sastra minakadi satua bawak nyaritayang paridabdab ring para jana sane kasinahang nganggen kruna sane kaulat mangda dados sikian lengkara sane becik tur ngulangunin. Manut Wellek & Warren (ring Karmini, 2011: 14) akeh sane kabaosang indik

kritikus ri kala nilikin indik kria sastra,

minakadi wangun intrinsik lan ekstrinsik. Wangun intrinsik inggih punika unsur-unsur sane ngawangun kria sastra minakadi (unteng, lelintihan carita, pragina, rerawatan, piteket, sudut pandang lan gaya bahasa). Ring kria sastra akeh sane nyihnayang indik guna sarat lan piteket-piteket sane prasida kaanggen sesuluh maurip ring jagate. Manut Supriyandi (2006: 18) guna sarat inggih punika pari solah sane karasayang becik, patut, ngawi bagia, mawiguna, sane patut kauningin. Punika taler manut Koentjaraningrat (1976: 677) guna sarat inggih punika silih sinunggil parilaksana sane madaging ida lan

gagasan turmaning mawiguna ri kala

masimakrama ring para jana. Manut Zubaedi (2004: 13) Guna sarat sosial wenten makudang-kudang pahannyane minakadi kasih sayang sane kawangun antuk (pengabdian, tolong menolong, kekeluargaan, kesetiaan, kepedulian), tanggung jawab sane kawangun antuk

(rasa memiliki, disiplin, empati), keserasian

idup sane kawangun antuk (keadilan, toleransi, kerjasama, demokrasi). Guna

sarat sosial ngicen kaweruhan majeng ring para jana mangda maurip antuk saling tresnain, satia ring semeton miwah madue kahanan sane demokratis.

KRAMANING TETILIK

Ring sajeroning tetilikan kaaptiang tetilik puniki karencanayang antuk kramaning tetilik sane manut sareng pikobet lan tetujon tetilik sane mawiguna tur prasida ngawantu panilik ri kala nuntun tetilik sane pacang kamargiang. Tetilik kalaksanayang nganutin tata cara sana manut ring daya, mangda prasida kawiweke olih manusa. Kramaning sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika (1) palihan tetilik, (2) jejering lan panandang tetilik, (3) mupulang data, (4) piranti tetilik, (5) data tureksa.Saking makudang-kudang rancangan tetilikan ring ajeng, tetilikan

(5)

puniki pinaka tetilikan kapustakaan sane madue sifat deskriptif kualitatif. Tetilikan

kapustakaan sane madue sifat deskriptif kualitatif inggih punika sumber datanyane

saking kapustakaan sane marupa satua bawak tur data sane kapolihang kawedar antuk kruna-kruna ngeninin indik wangun

intriksik lan guna sarat sosial ring pupulan

satua bawak “Mekel Paris”.Jejering madue kawigunan sane mabuat pisan ring sajeroning tetilik lan dados pikobet ring tetilik. Ring tetilik puniki sane dados jejering nyane inggih punika pupulan satua bawak Mekel Paris. Penandang tetilik inggih punika kahanan indik piranti, jadma utawi kawentenan marupa parisolah sane dados uratian ring tetilik. Sane dados penandang ring tetilik puniki inggih punika kawentenan wangun intrinsik lan guna sarat sosial ring pupulan satua bawak Mekel Paris.

Kramaning mupulang data sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika kramaning dokumentasi. Ring tetilik puniki

data sane jagi karereh ngaggen kramaning dokumentasi inggih punika daging cakepan

pupulan satua bawak Mekel Paris pikardin I.B.W. Widiasa Keniten sane pinaka sarana ri kala ngamargiang tetilikan. Manut kramaning tetilik sane kaanggen mupulang

data inggih punika kramaning dokumentasi.

Malarapan antuk punika piranti sane kaanggen ngwantu ngarereh data punika kasengguh kartu data. Kartu data puniki kaanggen nyurat kawentenan guna sarat

sosial sane wenten ring pupulan satua

bawak Mekel Paris. Sausan Mupulang data, mangkin kalanturang antuk nureksain data.

Data sane sampun kapupulang punika

katureksain antuk analisis data deskriptif

kualitatif. Tata cara sane kaanggen ri kala

nureksain data inggih punika tata cara

deskriptif utawi teknik data sane kapolihang

punika kaubah miwah katlatarang antuk lengkara utawi kadadosang uraian.

Madasar antuk teori data tureksa, tetilikan puniki nganggen tata cara minakadi : (1)

identifikasi data, (2) klasifikasi data, (3) menyajikan data, (4) lan pamicutet

(penyimpulan).

PIKOLIH lan TETEPASAN

Data sane kapolihang saking papolih tetilik inggih punika data indik wangun intrinsik lan guna sarat sosial sane wenten ring pupulan satua bawak Mekel Paris. Ring pupulan satua bawak Mekel Paris puniki kawentenan wangun intrinsik sane wenten papitu punika samian kepangihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris puniki, minakadi: unteng, pragina utawi pawatekannyane, lelintihan, rerawatan, bebaosan utawi basa basita,

sudut pandang lan piteket.

Satua bawak Mekel Paris puniki sane dados untengnyane inggih punika “hukum karmaphala”. Minakadi ring ketusan puniki “Bli, yen ade anak melegan-legan

dikalane ade anak kasakitan. Patuh teken ngelegaang kesakitan anak. Mani puan bli lakar taen ngerasayang sakit.” (Keniten,

2012:4). Karmaphala inggih punika hasil saking parisolah sane sampun kamargiang ring kauripan. Napi sane iraga laksanayang ring kahuripane puniki, pastika jagi mikolihang hasil sane setimpal sareng parilaksana sane kamargiang. Lelintihan sane kaanggen ring satua bawak Mekel Paris puniki inggih punika lelitihan maju.

Latar galah sane kasinahang ring satua

bawak Mekel Paris inggih punika ring rahina saniscara, 3 warsa sesampune ngamargiang pawiwahan. Latar Genah (tempat) carita puniki inggih punika Ring pantai Kuta lan ring gria. Latar sosial sane kapanggihin nyihnayang indik paubahan parilaksana (prilaku sosial) Ida Bagus Rai sane ngecat rabut Ida mangda mawarna kuning, Punika taler wenten tradisi majejaitan sane klaksanayang olih Mekel Paris krana sampun dados jatma Hindu Bali. Pragina-pragina sane wenten ring satua bawak Mekel Paris inggih punika Ida Bagus Rai, Mekel Paris (Christina), Dayu Sastra, Pranda Gde lan Pranda Istri, Dayu Raka, Balian. Pragina Mekel Paris Ipun nyinhang indik karakter sane tresna ring budaya Bali, jemet makarya, madue tekad utawi utsaha ri kala ngarereh napi sane kaaptiang. Pragina Ida Bagus Rai dados pragina sane maubah-ubah krana kaiusin antuk budaya, madue kahanan sane

matrealistis, nenten rungu ring nyama

braya, neten satya ring wacana sane prasida kabaosa pragina adharma

(6)

(antagonis Pragina Pranda Gde lan Pranda Istri dados pragina dharma (protagonis) sane nenten seneng mamaksa. Pragina Dayu Sastra nyihnayang indik karakter sane satia, lan uning ring raga. Pragina Dayu Raka nyihnayang karakter sane

pasrah ring nasib. Sudut pandang sane

kaanggen ring satua bawak Mekel Paris inggih punika sudut pandang orang ketiga

tur paribasa sane kaanggen ring satua

bawak Mekel Paris puniki inggih punika care beruke silemamng. Pabesen sane prasida kapolihang saking satua bawak Mekel Paris puniki inggih punika napi sane kakaryanin iraga pastika pacang mikolihang walesan sane setimpal.

Satua bawak Jeckris puniki sane dados unteng utama nyane inggih punika “Tresna” minakadi ketusan puniki. “Dumun Dayu Riris nenten pati rungu ring anak lanang. Kocap ajine nenten ngicenin marabian. Wantah sareng semeton tunggal wangsa wau kadadosang. Satunggil wenten jagi ngrereh sami nenten cumpuina. Sapunapi nawi macepol pikayunane sareng Jack. Jatma saking Amerika” (Keniten, 2012: 7). Carita sane wenten ring Jackris punika nyihnayang indik tresna sane malianan Budaya. Ngantos aji saking Dayu Riris palas masumbahan sangkaning Dayu Riris cumpu mawiwaha sareng Jackris sane sampun sinah madue budaya sane matiosan. Lelintihan sane kaanggen ring satua bawak “Jackris” punika inggih punika lelitihan Campuran. Ring satua bawak Jackris latar sane kaanggen inggih punika latar genah lan sosial. Pragina-pragina sane wenten ring satua bawak Jackris inggih punika Jackris, Dayu Riris, Ida Bagus Wibawa, Ida Bagus Murdha, Dayu Mirah, I Made Jack Rara Permana, I Gede Jack Rangga Purnama. Pragina Jack pinaka, pragina dharma (protagonist). Ipun nyihnayang indik karakter sane seneng ring budaya Bali. Pragina Dayu Riris dados pragina sane tresna ring rerama lan wanen (pemberani). Ida Bagus Wibawa madue karakter sane matrealistis tur gelis gedeg (temperamen) ngantos megatang pasemetonan sangkaning ulap ring tetamian semetonnyane. Pragina Ida Bagus Murdha nyihnayang indik karakter sane pemaaf, nenten pendirian. Pragina Dayu Mirah puniki wantah dados pragina sane jemet malajahang dewek. Sudut pandang sane kaanggen ring satua bawak Jackris inggih punika sudut pandang orang ketiga. Paribasa (Gaya Bahasa). Paribasa sane kaanggen inggih punika sesenggakan sakadi nenten nue mua sane artosnyane sakadi jadma sane nenten nawang lek. Pabesen sane prasida

kapolihang saking satua bawak “Jackris” inggih punika iraga dados jadma mangda prasida ngampurayang indik kaiwangan semeton sane sampun kalaksanayang, lan mangda nenten nuladin parilaksana Ida Bagus Wibawa sane palas masumbahan sangkaning dot ring tetamian semetonnyane.

Satua bawak Jro Jepun punika sane dados unteng utama nyane inggih punika “Tresna (paileh idup)” sakadi ketusan puniki “Ane sanget kenehang tiang. Dadi

malenan gati Ida Bagus Wija jani. Suud cara ipidan. Dadi alus pesan pangandikan idane jani?” Komang Dauh Ngrengkeng”

(Keniten, 2012: 121). Carita sane wenten ring satua bawak Jro Jepun punika nyihnayang indik jadma sane muat mait nanging sangkaning matemu sareng anak istri tur marabian parisolahnyane nungkalik pesan. Punika kaiusin olih para jana sane wenten ring wewidangannyane. Punika prasida kacingak ri kala Ida Bagus Wija sane dumun muat mait sangkaning matemu sareng Kurihara tur majodo dados alaki rabi ngantos sang alaki rabi madiksa dados Pranda. Yadiastun dumun Ida Bagus Wija muat mait nanging sangkaning paileh idup sane nyangkepang Ida Bagus Wija sareng Kurihara, ipun dados jadma sane becik. Lelitihan carita sane kaanggen ring satua bawak Jro Jepun inggih punika lelintihan Maju santuka nyeritayang carita saking arep ngantos ungkur, sane nenten malih mabalik kuri nyeritayang indik napi sane sampun mamargi. Latar sane kasinahang ring carita Jro Jepun inggih punika latar galah, lan genah. Pragina-pragina sane wenten ring satua bawak Jro Jepun inggih punika Ida Bagus Wija, Kurihara (Jro Jepun), Ida Ayu Ngurah, Ida Bagus Brata, Ida Bagus Arka, Komang Dauh, Made Kari, Pranda Sebali, Made Merta. Pragina Ida Bagus Wija pawatakan ipun maubah-ubah krana kaiusin olih pragina sane tiosan, ipun dados pragina sane seneng masajengan, jemet malajah. Pragina Kurihara pawatakan ipun seneng ring budaya Bali, rela

berkorban. Ida Bagus Arka pawatakan ipun

nenten demokratis krana ida nenten ngicenin okan idane madiksha. Ida Bagus Brata pawatakan ipun prustasi santukan sangkaning ipun polih tangkep ansip ipun seneng masajengan. Pranda Sebali pawatakan Ida demokratis. Sudut pandang

(7)

sane kaanggen ring satua bawak Jro Jepun puniki inggih punika sudut pandang orang

ketiga. Paribasa sane kaanggen ring satua

bawak Jro Jepun puniki minakadi sesenggakan inggih punika kadi nglablab batune. Pabesen sane kasinahang ring satua bawak “Jro Jepun” inggih punika iraga dados jadma mangda seleg nuntut kaweruhan.

Indik unteng sane kaanggen ring satua bawak Made Smith inggih punika “Tresna” punika prasida kacingak saking ketusan puniki. “Made Smith sakadi kategul manah ipune ring Dayu Sasih. Ipun taler pateh palas masomahan. Kocap somah ipune nyantenang med santukan Made Smit arang pisan rungu ring somah.” (Keniten, 2012: 26). Santukan sangkaning patemon tresna Made Smith lan Dayu Sasih ngantos ipun marabian sane prasida ngamedalang konflik ring satua bawak Made Smith punika. Lelintihan sane kaanggen ring satua bawak Made Smith inggih punika lelintihan campuran. Rarawatan (Latar) sane kasinahang ring carita Made Smith inggih punika latar galah, genah lan sosial. Pragina-pragina sane wenten ring carita Made Smith inggih punika Made Smit, Dayu Sasih, Nyoman Darma, Nyoman Sucita, Pranda Gde. Pragina Made Smit pawatakan ipun dados pragina sane dharma, seneng malajah tur wanen. Pragina Dayu Sasih pawatakan ipun gelis kajatu tresna. Pranda Gde pawatakan ipun Dharma, pengampura (pemaaf). Nyoman Darma lan Nyoman Sucita ipun dados pragina sane dharma. Pragina puniki medal sangkaning ngawantu pragina tiosan. Sudut pandang sane kaanggen inggih punika sudut pandang orang ketiga. Paribasa sane kaanggen ring satua bawak Made Smith inggih punika sasimbing, “Jeleme ubuhin ngentungin tai” teges ipun sakadi jadma sane nenten uning ring walesan. Pabesen sane prasida kapolihang saking satua bawak “ Made Smith” inggih punika iraga dados jadma mangda seleg malajahin indik Basa pamekasnyane basa Bali

Satua bawak Takamura puniki, sane dados unteng utama nyane inggih punika ngeninin indik “kepahlawanan” lan sane dados unteng wewehan ring carita Takamura puniki inggih punika “karma phala” punika prasida kacingak saking ketusan puniki. “Ida Bagus Sunia nyarengin para pejuange. Ida wikan nambanin. Wikan ngusaden, samaliha prebela ring pretiwi. Ida erang dados pajejekan anak lian. Manusa nyekjek manusa.” (Keniten, 2012: 30). Saking pamastika bebaosan ring ajeng nyihnayang Ida Bagus Sunia sane sampun ngetohang anggan ipune sangkaning prabela

ring pretiwine. Yadiastun nenten wenten sane bani sareng Takamura nanging Ida Bagus Sunia wanen pisan. “Ipun nenten mresidayang pules. Obat tidur ultala busan-busan. Benjang semengan room boy-ne makesiaab manggihin Takamura sampun kekeh” (Keniten, 2012: 34) Tuan Takamura sane keni karmapala indik napi sane sampun polih kalaksanayang ring jagat Baline pamekasnyane ring Dayu Praba sane polih kaparikosa nanging nenten kaantenin. Ri sampune ipun ring Jepang wau maselselan, irika raris Takamura dot ngrereh Dayu praba nanging nenten katemu, tur pamuputnyane Takamura keni alih Pati inggih punika ri sedek nguntal obat tidur ipun padem. Saking samian ketusan ring duur prasida kacutetang indik unteng sane kaanggen ring satua bawak Takamura inggih punika “kepahlawanan” tur sane dados unteng wewehan inggih punika indik “karmaphala”. Lelintihan sane kaanggen ring satua bawak sane mamurda “Takamura” inggih punika lelintihan ka arep (alur maju). Punika prasida kacingak ring satua bawak punika sane nenten mabalik kuri utawi nenten malih nyritanyang indik sane sampun lintang. Latar sane kasinahang ring satua bawak Takamura inggih punika latar Galah lan Genah (tempat). Pragina-pragina sane wenten ring carita Takamura inggih punika Takamura, Ida Bagus Sunia, Dayu Praba, Bapa Dangin, Supir. Pragina Takamura pawatakan ipun dados pragina sane adharma, inggih punika seneng nyakitin jadma utawi marikosa. Pragina Ida Bagus Sunia pawatakan ipun Dharma inggih punika demen matetulung (suka menolong) lan mabela ring pretiwi. Dayu Praba pawatakan ipun, demen malajah, pantang menyerah. Bapa Dangin pawatakan ipun, ulap ring kasugihan. Supir ipun dados pragina sane nyangkepin carita. Pragina puniki medal sangkaning ngawantu pragina tiosan. Sudut pandang sane kaanggen ring satua bawak Takamura puniki inggih punika sudut pandang orang ketiga ketiga mawinan pangawi macerita nganggen kruna “ipun” lan nganggen wastan saking soang-soang pragina. Paribasa sane kaanggen ring satua bawak Takamura inggih punika sesenggakan minakadi: mangsegang buron bengil. Pabesen sane prasida kapolihang saking satua bawak “Takamura ” inggih punika iraga dados jadma nenten dados nyakitin jadma sane nenten iwang.

Satua bawak Van Boch puniki sane dados unteng utamanyane inggih punika sosial punika prasida kacingak saking ketusan puniki. “Katah sane sampun katulungin. Ipun nulungin anak sane kalara. Ngumpulang anak sane kantun demen ngidih-ngidih. Ngawantu desa sane meweh molihang toya. Punapi malih

(8)

wantah wenten anak sane cadangga.” (Keniten, 2012: 53). Saking ketusan ring duur nyeritayang indik jadma sane demen mapitulung utawi jadma sane madue kahanan sosial, punika sane gawinang unteng ring satua bawak Van Boch puniki inggih punika “sosial”. Lelintihan sane kaanggen ring carita Van Boch punika inggih punika lelitihan campuran. Latar sane kasinahang ring satua bawak Van Boch inggih punika latar galah lan genah. Pragina-pragina sane wenten ring satua Van Boch inggih punika Van Boch, Luh Surti, Meme Surti, Dayu Kartika. Pragina Van Boch dados pragina sane dharma (protagonist), ipun nyihnayang indik karakter sane demen matetulung. Pragina Luh Surti dados pragina sane jemet malajah, pantang menyerah, jemet makarya. Pragina Meme Surti dados pragina sane mudah menyerah, dados jadma sane sabar. Pragina Dayu Kartika nyihnayang indik karakter sane seneng mapitulung. Sudut pandang sane kaanggen ring satua bawak Van Boch puniki inggih punika sudut pandang orang ketiga Mawinan ring satua bawak puniki pangawi lan pangwacen nenten sereng ring cerita nanging pangawi nyaritayang indik pidabdab ring silih sinunggil pragina inggih punika Van Boch lan nganggen kruna pangentos “Ipun”. Pabesen sane prasida kapolihang saking satua bawak Van Boch puniki inggih punika iraga dados dados jadma maurip ring jagate mangda prasida saling matetulung, tur mangda prasida ngrereh kaweruhan sane prasida anggen bekel ngamargiang kauripan. Ring satua bawak Van Boch puniki ngicen pabesen majeng ring sang sane madue kakirangan minakadi cacad mangda ngamolihang kauripan sane pateh sekadi jadma sane normal.

Guna sarat sosial inggih punika silih sinunggil parilaksana sane patut kaanggen sesuluh ri kala masimakrama mangda prasida ngamolihang kauripan sane demokratis lan harmonis. Guna sarat sosial sumangdane prasida kauningin olih alit-alit sakadi mangkin krana guna sarat sosial pinaka sesuluh maparisolah ri kala masimakrama. Guna sarat sosial wenten makudang-kudang pahannyane minakadi kasih sayang sane kawangun antuk (pengabdian, tolong menolong, kekeluargaan, kesetiaan, kepedulian), tanggung jawab sane kawangun antuk (rasa memiliki, disiplin, empati), keserasian idup sane kawangun antuk (keadilan, toleransi, kerjasama, demokrasi). Guna sarat sosial ring pupulan satua bawak Mekel Paris puniki wenten 11. Kajatian guna sarat sosial punika minakadi: ring satua bawak Mekel Paris kesetiaan wenten kakalih, kekeluargaan, lan kepedulian. Ring satua bawak Jackris wenten kesetiaan, toleransi, lan

keadilan. Ring satua bawak Jro Jepun wenten pengabdian, disiplin, demokratis. Ring satua bawak Made Smith wenten kepedulian, tolong menolong, rasa memiliki, kesetiaan. Ring satua bawak Takamura wenten pengabdian, kesetiaan, rasa memiliki. Lan ring satua bawak Van Boch wenten tolong menolong, demokratis, kerjasama, lan kesetiaan.

Manut sakadi pikolih saking tetilikan ring ajeng sane mangkin pacang katlatarang tetepasan indik wangun intrinsik lan guna sarat sosial sane wenten ring pupulan satua bawak Mekel Paris. Sajeroning tetepasan punika wenten kalih pahan sane pacang katlatarang, inggih punika (1) wangun intrinsik sane wenten ring sesuratan pupulan satua bawak Mekel Paris, miwah (2) guna sarat sosial sane wenten ring sesuratan pupulan satua bawak Mekel Paris. Wenten makudang-kudang murda satua bawak sane kaambil minakadi satua bawak Mekel Paris, satua bawak Jackris, satua bawak Jro Jepun, satua bawak Made Smith, satua bawak Takamura, lan satua bawak Van Boch.

Karmini (2012: 14) maosang wangun ring sajeroning sesuratan satua bawak madue pah-pahan, minakadi unteng, pragina lan abah-abahan pragina, lelintihan, rerawatan, sudut pandang, paribasa, lan piteket. Samian pah-pahan punika saling mapaiketan sane prasida nyihnayang sesuratan satua bawak punika luwih. Manut sakadi wangun satua bawak sane sampun katelatarang ring ajeng, sesuratan pupulan satua bawak Mekel Paris punika sampun nyihnayang madue pah-pahan wangun sane sampun manut santukan samian pah-pahan sane ngwangun sesuratan satua bawak, sampun kapanggihin ring daging Soang-soang satua bawak minakadi satua bawak Mekel Paris, satua bawak Jackris, satua bawak Jro Jepun, satua bawak Made Smith, satua bawak Takamura, lan satua bawak Van Boch. Yadiastun wenten silih sinunggil satua bawak sane nenten madaging paribasa, lan latar sosial nanging nenten ngirangin indik daging satua sane kasinahang.

Sesuratan satua bawak pinaka pahan sane becik sane patut ajegang miwah lestariang ring wewidangan para krama Baline. Sesuratan satua bawak punika pastika madaging guna sarat sosial.

(9)

Guna sarat sosial taler kapanggihin ring sesuratan pupulan satua bawak Mekel Paris.

Data ngenenin indik guna sarat sosial ring sajeroning sesuratan pupulan

satua bawak Mekel Paris kapupulang tur kapolihang antuk kramaning dokumentasi sane kawantu antuk piranti sane mawasta

kartu data. Saking tetilik sane sampun

kalaksanayang wenten makudang-kudang pikolih sane mabuat pisan mapaiketan ring guna sarat sosial sane wenten ring sesuratan pupulan satua bawak Mekel Paris. Guna sarat sosial sane prasida kapanggihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris puniki wenten 11 guna sarat

sosial punika ring satua bawak Mekel Paris kesetiaan wenten kakalih, kekeluargaan,

lan kepedulian. Ring satua bawak Jackris wenten kesetiaan, toleransi, lan keadilan. Ring satua bawak Jro Jepun wenten

pengabdian, disiplin, demokratis. Ring

satua bawak Made Smith wenten

kepedulian, tolong menolong, rasa memiliki, kesetiaan. Ring satua bawak Takamura

wenten pengabdian, kesetiaan, rasa memiliki. Lan ring satua bawak Van Boch

wenten tolong menolong, demokratis, kerjasama, lan kesetiaan. Saking makudang-kudang guna sarat sosial sane sampun kapolihang ring ajeng, guna sarat

sosial sane paling akeh kapanggihin ring

sesuratan pupulan satua bawak Mekel Paris inggih punika guna sarat sosial

kesetiaan inggian satya ring wacana,

parilaksana miwah sane tiosan.

Akehnyane guna sarat sosial kesetiaan sane kapinggihin ring sesuratan

pupulan satua bawak Mekel Paris kaaptiang sausan ngwacen sesuratan satua bawak punika, sang sane ngwacen utamanyane krama Baline mangda setata prasida satya ring napi sane sampun kaucapang utawi napi sane dados janji ri kala ngamargiang kauripan. Mawinan yening sampun maurip sane kadasarin antuk rasa satya inggian ring semeton, rerama, gegelan pastika pacang ngamolihang kauripan sane demokratis. Yening cingakin ring kawentenane mangkin

kesetiaan punika meweh jagi kapanggihin,

mawinan ring wewidangan jagate sakadi mangkin akeh jadma sane nenten satya ring wacana, parilaksana miwah smaya,

minakadi sane prasida kacingak ring wewidangan para pejabat sane kantun akeh nenten satya ring janji, punika taler ring sajroning tresna, punika prasida kacingak kantun akeh kapanggihin jadma sane seneng selingkuh. Punika mawinan asapunapi antuk mangda maurip ring antuk saling satya, inggian ring janji, parilaksana miwah sane lianan.

Guna sarat sosial kerjasama sane kapanggihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris mangda prasida ngicen sesuluh majeng ring para jana ri kala maurip ring jagate mangda nenten wenten sane kabaos saling saingin, nanging mangda prasida berkerjasama ring soang-soang jadma, mawinan kerjasama punika pacang ngawetuang hasil sane becik. Yening cingak ring wewidangan jagate sakadi mangkin guna sarat sosial

pamekasnyane ring sajroning kerjasama kantun meweh jagi kapanggihin. Punika taler ring guna sarat sosial kekeluargaan sane kapanggihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris kaaptiang mangda prasida ngicen sesuluh maurip ring jagate. Yadiastun wenten ring wewidangan para jana nanging asapunapi antuk mangda prasida maurip sakadi ring kaluarga padidi, punika sane prasida ngaryanin para jana akur tur akrab ri kala masimakrama.

Punika taler guna sarat sosial

kepedulian sane kapanggihin ring pupulan

satua bawak Mekel Paris sumangdane prasida nuntun para pangwacen pamekasnyane para jana sane wenten ring jagat Bali mangda peduli sareng napi sane wenten ring wewidanganyane. Guna sarat

sosial rasa memiliki sane kapanggihin ring

pupulan satua bawak Mekel Paris mangda prasida nuntun para jana ri kala ngamargian kauripan mangda uning ring tata krama, mangda sampunang nyampahang jadma sane durung kenal, krana napi sane kadruwenang iraga durung janten luihan sareng jadma tiosan.

Guna sarat sosial keadilan sane kapanggihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris mangda prasida ngicen sesuluh majeng ring para jana maurip ring jagate mangda adil. Napi punika adil ring sajeroning jabatan, linggih miwah kemauan. Guna sarat sosial disiplin sane kapanggihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris

(10)

mangda prasida ngicen sesuluh majeng ring para jana maurip ring jagate mangda anut sareng awig-awig sane sampu mamargi, punika taler mangda disiplin ring sajeroning nganggen galah, mawinan akeh sane nganikayang galah punika jinah.

Guna sarat sosial demokratis sane kapanggihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris mangda prasida ngicen sesuluh majeng ring para jana maurip ring jagate mangda nenten nguningin indik pakaryanan, utawi linggihnyane, napi ke ipun petani, meneger, miwah mahasisya. Mawinan samian punika prasida ngawetuang rasa asah ring samian jadma sareng sami. Antuk kawentenan punika sinah metu rasa asah, asih, lan asuh. Guna sarat sosial pengabdian sane kapanggihin mangda prasida ngicen sesuluh majeng ring para jana ri kala maurip ring jagate mangda maparilaksana antuk rasa tresna sane nenten ngaptian indik pamberih. Guna sarat sosial toleransi sane kapanggihin ring sajroning pupulan satua bawak Mekel Paris mangda prasida ngicen sesuluh majeng ring para jana ri kala masimakrama. Toleransi puniki pinaka parilaksana sane prasida menghormati indik napi sane sampun kamargiang. Guna sarat sosial tolong menolong sane kapanggihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris mangda prasida ngicen sesuluh majeng ring para jana, maurip ring jagate mangda saling tulungin. Napi malih yening wenten jadma sane ngaptiang wantuan mangda prasida mapitulung napi ke punika akeh wiadin akidik. Nanging yening cingak ring sajroning kauripan sakadi mangkin minab akidik pisan sane kapanggihin asapunika, akeh sane ngamargiang kauripan punika newek tur ngrereh kesenengan ring sosang-soang jadma. Saking pupulan satua bawak Mekel Paris sane kakaryanin olih Ida Bagus Wayan Widiasa Keniten akeh kapanggihin guna sarat sosial manut saking Zubaedi. Malarapan antuk guna sarat sane kapanggihin ring pupulan satua bawak Mekel Paris pamekasnyane sane mamurda Mekel Paris, Jackris, Jro Jepun, Made Smith, Takamura, lan Van Boch prasida kadadosang sesuluh majeng ring alit-alit pamekasnyane sane wenten ring wewidangan jagat Bali mangda maurip

antuk saling satya, saling mapitulung, Demokratis miwah sane lianan.

Pamuput

Manut ring pikolih tetilik sane sampun kalaksanayang, prasida kacutetang sakadi ring sor. (1) wangun intrinsik wantah tata wangun sane ngawangun carita punika saking tegah. Wangun intriksik wantah tata wangun sane ngawangun carita punika saking tengah. wangun intrinsik sane wenten ring pupulan satua bawak Mekel Paris wenten pepitu. Wangun intrinsik punika minakadi: unteng, pragina miwah wateknayane, lelintihan, basa basita, sudut pandang, latar lan piteket. Ring pupulan satua bawak Mekel Paris puniki wenten nem-nem carita sane katilikin minakadi: Mekel Paris, Jackris, Takamura, Made Smith, Jro Jepun, lan Van Boch.

Kajatian guna sarat sosial ring pupulan satua bawak Mekel Paris puniki wenten 11. Kajatian guna sarat sosial punika minakadi: ring satua bawak Mekel Paris kesetiaan wenten kakalih, kekeluargaan, lan kepedulian. Ring satua bawak Jackris wenten kesetiaan, toleransi, lan keadilan. Ring satua bawak Jro Jepun wenten pengabdian, disiplin, demokratis. Ring satua bawak Made Smith wenten kepedulian, tolong menolong, rasa memiliki, kesetiaan. Ring satua bawak Takamura wenten pengabdian, kesetiaan, rasa memiliki. Lan ring satua bawak Van Boch wenten tolong menolong, demokratis, kerjasama, lan kesetiaan.

Mapaiketan ring pikolih tetilik sane sampun kalaksanayang, wenten makudang-kudang piteket sane meled kauningayang. Piteket puniki mapaiketan ring kawigunan tetilik inggih punika piteket pamucuk miwah piteket panglimbak inggih punika pikolih tetilik sane sampun kalaksanayang prasida ngicen kaweruhan anggen sesuluh makarya tetilik karya sastra satua bawak mabasa Bali mangda sayan becik lan jangkep. Malarapan antuk punika kawentenan basa Bali prasida ajeng lan lestari ngantos riwekas santukan basa Bali pinaka tetamian saking dumun. Punika taler majeng ring Jurusan Pendidikan Basa Bali. Para dosen miwah mahasisya mangda prasida nyelehin malih indik karya sastra satua bawak tur maning satua bawak sane kakaryanin mangda mawiguna miwah madaging piteket sane prasida nuntun iraga maparilaksana sane manut ring uger-uger. Majeng ring sang pangwacen. Sang pangwacen mangda sayan urati lan nglestariang kekawian ring Bali mangda

(11)

nenten sayan rered. Majalaran antuk ngwacen selanturnyane ngresepin daging carita utamanyane ngresepin indik daging kajatian guna sarat sosial anggen geguat ngwangun tata susila sane becik. Majeng ring Penilik Lianan. Penilik lianan mangda nglimbakang malih indik daging tetilikan sane mapaiketan ring basa Bali, mangda basa Bali prasida ajeg lan lestari. Utamannyane ngeninin indik makarya tetilik kekawian marupa satua bawak mabasa Bali mangda daging tetilikannyane sayan jangkep lan becik.

Kapustakaan

Antara, I Putu Gusti. 2006. Teori-Apresiasi

Sastra Bali Anyar. Singaraja: Yayasan Saba Sastra Bali (Denpasar).

Gautama. Wayan Budha. 2007.

Kasusastraan Bali. Cakepan Panuntun Malajahin Kasusatraan Bali. Gianyar: Paramita Surabaya. Karmini, Ni Nyoman. 2011. Teori

Pengkajian Prosa Fiksi dan Drama.

Tabanan: Saraswati Insitusi Press. Koentjaraningrat. 1976. Metoda Penelitian

Masyarakat. Jakarta: Angkasa Baru.

Nurgiantoro, Burhan. 1998. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Putera, Zulfaisal. 2006. Penulisan Cerpen.

Saatnya Menjadi Dewa.

http://zulfaisalputera_wordpress.com

diakses 28 Juli 2014.

Zubaedi. 2004. Pendidikan Berbasis Masyarakat. Yogyakarta: Pustaka

Referensi

Dokumen terkait

Pikolih tetilikan puniki pacang katlatarang data sane sampun kapolihang, mapaiketan sareng pikobet ring tetilikan puniki. 1) Pikolih estetika posmodern sane wenten