View of आधुनिक साहित्य में सांस्कृतिक चिंतन

(1)

ACCENT JOURNAL OF ECONOMICS ECOLOGY & ENGINEERING Peer Reviewed and Refereed Journal (International Journal) ISSN-2456-1037

Vol.04,Special Issue 08, (EMDMSCBW-2019) December 2019, Available Online: www.ajeee.co.in/index.php/AJEEE

1

vk/kqfud lkfgR; esa lkaL—frd fparu MkW-dkeuk 'kekZ

lgk- izk/;kid] i-e-c- xqtjkrh okf.kT; egk-] bUnkSj ¼e-iz-½

lkfgR; dks lekt dk niZ.k dgk tkrk gS A fdUrq lkfgR; dsoy lekt dk niZ.k ugha] cfYd laL—fr dk ,d ,slk egRoiw.kZ vax gS ftlds vUrxZr laL—fr D;k gS \ dSlh Fkh \ dSlh gS \ vkSj dSlh gksuh pkfg, vkfn fo"k;ksa ij fparu Hkh gksrk gS A fofHkUu lkfgR;dkjksa us vius lkfgR; esa laL—fr ds Lo:i] dyk] lkfgR;] /keZ] n'kZu] ijaijk vkfn ds fo"k; esa vius lkfgR; esa ppkZ dh gS A vkpk;Z gtkjhçlkn f}osnh] jke/kkjhflag fnudj] xtkuu ek/ko eqfäcks/k us laL—fr ds lanHkZ esa foLrkj ls fy[kk gS A buds vfrfjä egknsoh oekZ] vKs;] fueZy oekZ] fo|kfuokl feJ] deykçlkn ikaMs; vkfn lkfgR;dkjksa ,oa vkykspdksa us Hkh laL—fr ds fo"k; esa O;kid fparu fd;k gS A

vkpk;Z gtkjhçlkn f}osnh us laL—fr dks ,d O;kid /kkj.kk ekuk gS ftls 'kCnksa esa ifjHkkf"kr ugha fd;k tk ldrk] fQj Hkh laL—fr dks ge ,dne vLi"V Hkh ugha dg ldrsA f}osnhth fy[krs gSa & ^^euq"; dh Js"B lk/kuk,¡

gh laL—fr gSaA bldh vLi"Vrk dk dkj.k ;gh gS fd vc Hkh euq"; blds laiw.kZ vkSj O;kid :i dks ns[k ugha ldk gSA lalkj ds lHkh egku~ rRo blh çdkj ekuo pfj= esa vkHkkflr gksrs gSaA mudk vkHkkflr gksuk mudh lÙkk dk çek.k gS A¹

Hkkjrh; laL—fr dh ;g fo'ks"krk gS fd ;g fofHkUu lH;rkvksa ds ;ksx ls cuh gS A vkpk;Z f}osnh ds vuqlkj vk;Z] ækfoM+ vkSj ukx lH;rk dh f=os.kh ls bl egk/kkjk dk vkjaHk gqvk A ckn esa vU; vusd lH;] v)ZlH; vkSj vYi&lH; tkfr;ksa dh laL—fr;k¡] /keZ&er] vkpkj&iajijk vksj fo'okl blesa ?kqlrs x;s vkSj Hkkjrh; laL—fr ls ,d :i gksdj mldk vax cu x;s A bl ,d:irk dh fo'ks"krk ;g gS fd ;gk¡ fofHkUurk ds lkFk ,d:irk dks Lohdkj fd;k x;k] vFkkZr~ çR;sd tkfr] lekt] leqnk; viuh futh laL—fr dks lqjf{kr j[krs gq, Hkkjrh; laL—fr esa lfEefyr gSa A

;gk¡ fofHkUu tkfr ,oa leqnk;ksa dh futh laL—fr dks u"V dj] ,d lkaL—frd Lo:i nsus dk ç;Ru ugha fd;k x;k A bl ns'k dh lkaL—frd fo'ks"krk gS fd ;gk¡ fofHkUu lekt ,d&nwljs dks ck/kk u igqapkrs gq, Hkh viuh fo'ks"krkvksa ds lkFk thfor gSa A vkpk;Z f}osnh blfy, Hkkjrh; laL—fr dks vesfjdh laL—fr ls Js"B ekurs gq, fy[krs gSa & ^^Hkkjrh; laL—fr us Hksn dh leL;kvksa dks ml <ax ls ugha lqy>k;k ftl <ax ls vesfjdk us A vesfjdk çoklh ;wjksfi;ksa us ogk¡ ds ogk¡ ds vkfne vf/kokfl;ksa dks csnnhZ ls dqpy fn;k A mudk vfLrRo gh ugha jgus fn;k A---^^²

vkpk;Z gtkjhçlkn f}osnh us laL—fr vkSj Hkkjrh; laL—fr ij fo'kn~ :i ls fparu fd;k gS A os laL—fr dh fo'kq)rk dks dêjrk dks O;FkZ ekurs gSa A muds vuqlkj ^^ns'k vkSj tkfr dh fo'kq) laL—fr dsoy ckr dh ckr gSA lc dqN esa feykoV gS] lc dqN fo'kq) feykoV A^^³ vkpk;Z fo|kfuokl feJ Hkkjr dh lkaL—frd fo'ks"krkvksa dk mRl unh vkSj ukjh dks ekurs gSaA fuca/k laxzg ^^unh] ukjh vkSj laL—fr^^ ds fuca/kksa esa os dgrs gSa fd Hkkjr ds ckjs esa dksbZ lexz vo/kkj.kk unh vkSj ukjh ds fcuk ugha cuk;h tk ldrh A

unh tSls Å¡pkbZ ls cgdj eSnkuksa esa vkdj QSy tkrh gS vkSj lcds çk.kksa dk vk/kkj curh gS] oSls gh ;gk¡

ukjh gS tks ifjokj esa dbZ fj'rksa esa QSydj mldk vk/kkj curh gS A blh rjg Hkkjrh; laL—fr gS tks vR;Ur mnkj gksdj] lgtrk vkSj vkReh;rk ds lkFk lcdks Lohdkjrh gS A os ekurs gS fd vkt pwafd ukjh lg/keZpkfj.kh ugha gS]

'k;uhek= gks x;h gS A mlds ekr`Ro dk Hkko Hkh [kks jgk gS A unh Hkh pSrU; dh jkf'k u jgdj] vuq"Bku dk ifo=

LFky gksdj lqfo/kk gks x;h gS] blfy, çnwf"kr gks x;h gS vkSj blhfy, gekjh laL—fr Hkh dgha thou vk/kkj u gksdj foØs; ;k Hkksxh gks jgh gSA

iafMr fo|kfuokl feJ ;g Hkh ekurs gSa fd Hkkjrh; laL—fr dk fo'o esa lqnwj rd çHkko blfy, gS fd gekjh laL—fr ekr`Hkko ç/kku gSA og reke fo'o ds tM+ psru esa ijk;kiu ugha ns[krh] u Hkkoksa dks vkjksfir djrh gS] u Hkkoksa esa vkjksfir gksuk pkgrh gSA u Lo;a dks vf}rh; ekurh gS vkSj u nwljksa ds vf}rh;rk ds nkos dks Lohdkj djrh gSA bl çdkj Hkkjrh; laL—fr dh ewy 'kfä mldh loZe;rk gS A

vkpk;Z fo|kfuokl feJ laL—fr dks ârLianu ds :i esa ekurs gq, dgrs gSa fd laL—fr jkT; ls ifjpkfyr ugha gksrh] u gh jk"Vªh;rk ls og ifjpkfyr gksrh gS Hkhrjh nckoksa ls] vko';drkvksa ls vkSj laL—rtu dh Lianuksa dh rhozrk ls D;ksafd laL—fr jhfr cukus dh ckr ugha gS u fdldh laifÙk gS og ,d lk>snkjh gSA yksx bls le> ugha ikrs vr% laL—fr dks feJ.k le>us yxrs gSa] tcfd laL—fr ,d jpko gSA vkpk;Z feJ dh laL—fr ds laca/k esa O;kid –f"V gSA os lkfgR; vkSj dyk dks laL—fr dh vfHkO;fä ekurs gSa vkSj laL—fr dks thou dk lgt Nan A nwljksa ds lkFk lkeatL;] nwljksa ds Åij /;ku j[kdj vius Åij la;e j[kuk] fo'kky ifjokj dh vkReh;rk dks vkpj.k dh Hkk"kk nsuk ;g lc mudh laL—fr dh ifjHkk"kk esa vkrs gSa A^^⁴

bDdhloha lnh esa ekuo lekt esa fofHkUu :iksa esa QSyh fgalk dks ns[kdj vkt dbZ yksx laL—fr ij ckr djuk csekuh le>rs gSa] fdUrq vkt ls o"kksZa igys egknsoh oekZ dks vk'kadk Fkh fd laL—fr dh ppkZ yksxksa dks O;aX;

tSlh yxsxh] fdUrq os ekurh Fkha fd tc euq"; dk ;q)ksUekn lekIr gksxk & ^^rc thou ds fodkl ds fy, l`tu'khy rRoksa dh [kkst esa lkaL—frd psruk vkSj mldh vfHkO;fä ds fofo/k :i egRoiw.kZ fl) gksaxs A^^⁵ fo'o ds reke ns'kksa dh HkkSxksfyd fLFkfr;k¡ fHkUu&fHkUu gSa A bl dkj.k mudk bfrgkl Hkh fHkUu gSA vr% viuh ckâ; lajpuk

(2)

2

ds lkFk mudh laL—fr Hkh fHkUu gS A egknsoh oekZ ds 'kCnksa esa & ^^thou ds fodkl laca/kh ç'uksa dks lqy>kus dh fof/k esa vUrj gS; ijUrq mu ç'uksa dks tUe nsus okyh var%psruk esa vUrj ugha A^^⁶

oS'ohdj.k ds bl ;qx esa lkfgR;] laL—fr] /keZ vkSj n'kZu ds fopkjoku v/;srk yxHkx ,der gksdj ekurs gSa fd] vikj oSfo/; ,oa leUo; dh vHkwriwoZ {kerk ds lkFk Hkkjrh; laL—fr fo'o dh reke laL—fr;ksa ls fHkUu gS A egknsoh oekZ ds 'kCnksa esa & ^^;fn laL—fr fodkl ds fofo/k :iksa dh leUo;kRed lef"V gS rks Hkkjrh; laL—fr fofo/k laL—fr;ksa dh leUo;kRed lef"V gS A bl izdkj blds ewy rRo le>us ds fy, vR;kf/kd mnkj] fu"i{k]

O;kid –f"Vdks.k dh vko';drk gksrh gS A^^⁷

Hkkjr vR;Ur çkphu ns'k gS mldh laL—fr Hkh mruh gh çkphu gS A bldh çkphurk dks vU;Fkk Hkko ls ysdj dbZ ckj blds lkaL—frd ewY;ksa dks orZeku le; esa vçklafxd vkSj vuqi;qä eku fy;k tkrk gSA vkt mÙkj vk/kqfudrk ds tks'k esa mu ewY;ksa dks [kkfjt dj nsus dh ckr rd gks jgh gS A fdUrq egknsoh oekZ ekurh gaS fd &

^^brus fo'kky ns'k us brus ;qxksa ds mijkar ftu ekuoh; ewY;ksa dh ijh{kk dh mudk ç;ksx fd;k mudks ysdj gh vki fdlh deZ ds {ks= esa tk ldrs gS A mUgsa ,dk,d cnyk ugha tk ldrk A^^⁸

dfo;=h egknsoh oekZ tgk¡ Hkkjr dh laL—fr dks mldh çkphurk ds dkj.k mlls tUesa lkaL—frd ewY;ksa dks egRoiw.kZ ekurh gSa ,sls ewY; ftUgsa ,dne [kkfjt ugha fd;k tk ldrk rks nwljh vksj u;h dfork ds iqjks/kk dgs tkus okys vKs; ekurs gSa fd & ^^cgqr yach lkaL—frd ijaijk dk ,d cks> ml ijaijk esa jgus okyksa ij gks tkrk gS A ftlls og ledkyhu çR;sd ço`fÙk ;k ?kVuk dks lqnwj vrhr dh dlkSVh ij ij[kus yxrs gSaA lkeus u ns[kdj ihNs ns[krs gSa vkSj ,d çdkj ds fu;froknh gks tkrs gSa A^^⁹

yfyr fuca/kdkj dqcsjukFk jk; us vius fuca/kksa esa laL—fr ij fopkj djrs gq, fgUnqLrku esa /keZ ds egRo dks Li"V djrs gq, dgk gS fd] **fgUnw /keZ dk fgUnqLrku dh ftthfo"kk ls tSfod laca/k gS rFkk ftls ge fgUnw /keZ dgrs gSa og ckS)] tSu] flD[k vkSj lukru laiznk;ksa dh lkewfgd laKk gSA fgUnw /keZ fgUnqLrku dh ftthfo"kk dh ekax gSA bls u"V] fo—r ;k Hkz"V djds Hkhrjh ;k ckgjh iz;Ru dk vFkZ gksrk gS fgUnqLrku dh ftthfo"kk dks u"V ;k Hkz"V djus dk iz;RuA**¹⁰

ubZ dgkuh dky esa if'peh ifjos'k dks thfor djus okyh dgkfu;k¡ fy[kus okys fueZy oekZ tc lkaL—frd fparu djrs gSa] rks Hkkjrh; laL—fr laca/k esa mudk ;g er lkeus vkrk gS fd] Hkkjr esa laL—fr vkSj /keZ nks fcYdqy fHkUu vo/kkj.kk,¡ ;k thou ewY;ksa dk fodkl ugha gSA ;gk¡ laL—fr vkSj /keZ ds vfHkUu laca/k gSaA vr% /keZ dks Nn~e lkaçnkf;drk ls vyx djuk gksxk] tks vlgt gS vkSj ckgj ls vkjksfir dh tkrh gSA vkSj bl –f"V ls os Hkkjrh;

pfj= ds fy, ^/keZ fujis{krk^ ;k ^lsD;qyfjTe^ Hkh vlgt vkSj vkjksfir ekurs gSaA¹¹

Hkkjrh; laL—fr dks ^?kk;y laL—fr^ ekuus okys u‚;iky tSls cqf)thfo;ksa ls fueZy oekZ bl rF; dh vksj /;ku nsus dk vkxzg djrs gSa] fd gekjh Hkkjrh; laL—fr ds fiNM+us ds ewy esa ;wjksfi;ksa dk gkFk gSA fueZy oekZ Li"V dgrs gSa fd & ^^;fn vkt Hkkjrh; euh"kk bfrgkl vkSj vrhr ds nks e`r [k.Mksa esa foHkkftr fn[kk;h nsrh gS] rks gesa bldk dkj.k lh/kk if'pe ds ml vga dsfUær bfrgkl&cks/k esa fn[kk;h nsxk ftlus fiNys nks lkS o"kksaZ esa Hkkjrh;

euq"; dks mlds vrhr vkSj iajijk ls mUewfyr fd;k gS --¹²

;wjksih; vkSj Hkkjrh; laL—fr dh vo/kkj.kk,¡ fHkUu&fHkUu gSa A ;wjksi esa /keZ dh /kkjk dk laL—fr dk lekos'k ugha gS] tcfd Hkkjr esa /keZ dh /kkjk dk lekos'k gS A fueZy oekZ crkrs gSa fd ;wjksi esa laL—fr dk vglkl gh ,d vkRe&ltx] fodflr vkRe&psruk ls tqM+k gSA ogk¡ euq"; dk /kkfeZd vuqHko mlds lsD;wyj vuqHko ls Li"V js[kk }kjk foHkkftr fn[krk gS] tcfd Hkkjr esa ^laL—fr^ dks vyx ls ,d fof'k"V Hkkocks/k ds vFkZ esa viuh lewph thou e;kZnk ls vygnk ugha ns[kk tk ldrk A¹³

vkt ns'k esa laL—fr ds LFkku ij vi&laL—fr iui jgh gS vkSj bldk eq[; dkj.k gekjs jktuhfrK gSa ftUgksaus ns'k vktkn gksus ds ckn ns'k esa lkekftd ewY;ksa dh LFkkiuk esa dksbZ :fp ugha fn[kkbZA laL—fr iw¡thifr;ksa dh eqëh esa dSn gks xbZ A vkt çpkj&çlkj ds ek/;eksa ls iw¡thifr;ksa us vius LokFkkZuq:i gekjh thou 'kSyh vkSj :fpcks/k dks cny fn;k gSA lekt dk ekxZn'kZu djus okyk cqf)thoh oxZ Lo;a jktuhfr vkSj iw¡thokn dh dBiqryh cu x;k gSA ,slh fLFkfr ij fpark O;ä djrs gq, vkykspd deykçlkn ikaMs us vke O;fä dh fpark djrs gq, fy[kk gS & ^^xì&eì vFkZO;oLFkk rFkk edM+h ds tkys dh rjg my>h laL—fr fu;fr cu xbZ gSA vly esa ;g vkSlr vkneh dh fdlh Hkh ifjorZu ds çfr mHkjrh vk'kkvksa dks dqpy nsus dk "kM;a= gS A^^¹⁴

mYysf[kr lkfgR;dkjksa ds vfrfjä vusd lkfgR;dkjksa us vius lkfgR; esa fofHkUu lanHkksZ esa laL—fr laca/kh fopkj çdV fd, gSaA bl çdkj ge ns[krs gSa fd] fgUnh lkfgR; esa lkaL—frd fparu dh fo'kky ijaijk pyh vk jgh gS A

1. Hkkjrh; laL—fr dh nsu ¼gtkjhçlkn f}osnh] xzaFkkoyh Hkkx 9½ i`- 198

2. lH;rk vkSj laL—fr] gtkjhçlkn f}osnh & xzaFkkoyh Hkkx 9] i`- 199-

3. v'kksd ds Qwy] gtkjhçlkn f}osnh – xzaFkkoyh Hkkx 9] i`- 25-

4. unh] ukjh vkSj laL—fr & ia- fo|kfuokl feJ] i`- 11&45

5. Hkkjrh; laL—fr ds Loj & egknsoh oekZ] i`- 19-

6. Hkkjrh; laL—fr ds Loj & egknsoh oekZ] i`- 20-

(3)

3

7. Hkkjrh; laL—fr ds Loj & egkonsoh oekZ] i`-

8. Hkkjrh; laL—fr ds Loj & egknsoh oekZ] i`-

9. vkResuin & vKs;] i`-

10. fiz;k uhydaBh & dqcsjukFk jk;] i`- 125

11. ^<+yku ls mrjrs gq,^ & fueZy oekZ] i`- 118-

12. ^dyk dk tksf[ke^ & fueZy oekZ] i`- 28-

13. 'kCn vkSj Le`fr & fueZy oekZ] i`- 58&59-

14. dfork rhjs & deykçlkn ikaMs] i`- 80-