6۱
دجسم‌اب‌هرمیس‌دجسم‌یرب‌چگ‌تانییزت‌یقیبطت‌یــــــسررب یسابع‌ۀرود‌زا‌ارماس‌و‌خلب‌دبنگ‌هن
3*این‌یفیرش‌ربک ا،2یمرک اش‌هبیط،1ینیبم‌باتهم .ناریا ،نارهت ،رون مایپ هاگشناد ،رنه هورگرایداتسا ۱
،ناریا ،نارهت ،رون مایپ هاگشناد ،رنه شهوژپ دشرا یسانشراک یوجشناد۲ .ناریا ،نادمه ،انیس یلعوب هاگشناد ،یسانش ناتساب هورگ ،یخیرات نارود -یسانش ناتساب یرتکد یوجشناد ۳ )۹6/8/۲0 :ییاهن شریذپ خیرات ،۹6/6/۱5 :هلاقم تفایرد خیرات(
هدیکچ .تسا انب نیا یرب چگ تانییزت و نآ دجسم ،هرمیس یخیرات رهش ینادیم یاه تیلاعف رد مهم رایسب یاه هتفای هلمج زا ،نییزت یاه هیارآ ظاحل هب و یسابع نارود لیاوا و یوما نارود رخاوا هب قلعتم دجسم نیا ،هدش هئارا یراذگ خیرات ساسارب یرب چگ تانییزت رتهب یفرعم و ییاسانش ،شهوژپ یلصا فادها .تسا ارماس و خلب دبنگ هن دجسم یاه هنومن هباشم رایسب ارماس یرب چگ تانییزت رب ناریا رنه ریثأت زین و نآ رد خلب دبنگ هن دجسم یرب چگ تانییزت یخرب ۀنیشیپ یفرعم ،هرمیس دجسم شوقن نایم یدننامه نازیم هچ -۱ :زا دنترابع شهوژپ یلصا تلااؤس ،هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت یفرعم نمض .تسا تانییزت رد هرمیس یاه یرب چگ ینییزت یاه هیام شقن روضح -۲ ؟دراد دوجو خلب دبنگ هن دجسم و هرمیس دجسم ینییزت ظاحل هب خلب دبنگ هن و هرمیس دجاسم ،دهد یم ناشن شهوژپ جیاتن ؟تسا نییبت لباق هنوگچ )A, Bکبس( ارماس یرب چگ دجسم رد ،ار خلب دبنگ هن دجسم ینییزت شوقن ۀنیشیپ ناوت یم و هدوب هباشم رایسب یدنب بیکرت و ینییزت یاه هیارآ یخرب یانب تخاس رد یناریا نادنمرنه یریگراکب رب ینبم یخیرات نوتم یاوتحم دییأت رد ،رگید ییوس زا .درک وجتسج هرمیس هب ،شهوژپ نیا .تسا یسابع ۀرود زا ارماس یرب چگ رنه رب ناریا یرب چگ رنه ریثأت زا راکشآ یا هنومن هرمیس دجسم ،ارماس .تسا هدیسر ماجنارس هب یا هناخباتک و ینادیم تاعلاطم ساسارب و یقیبطت و یلیلحت -یفیصوت شور
یدیلک‌یاه‌هژاو .یرب چگ تانییزت ،ارماس ،خلب دبنگ هن دجسم ،هرمیس دجسم
.E-mail: akbarsharifinia@yahoo.com ،084-۳5۲۲6585 :ربامن ،0۹۱8۲۳86۹0۳ :نفلت :لوئسم هدنسیون*
۷۲ - 6۱ تاحفص ۱۳۹۷ راهب ،۱ هرامش ،۲۳هرود یمسجت‌یاهرنه-ابیز‌یاهرنه‌هیرشن
همدقم
اه خاک یاهراوید ششوپ تهج یرب چگ ،ملاسا زا شیپ نارود رد ،گنس -ینامتخاس حلاصم اریز ،تفرگ یم رارق هدافتسا دروم دباعم و حطس تانییزت یانغ و دوبن بلاج نادنچ -ماخ تــــــشخ ای جوراس لیه( تــــــشاد نییزت نودب یاهراوید زا رتــــــشیب یریثأت ،اــــــهراوید رد ،یرامعم هب هتــــــسباو تانییزت زا عون نیا .)۱0۳ ،۱۳86،راــــــبارگ و زا یکی هب و تفای دــــــشر یرنه و ینف ظاحل هب ناریا یــــــخیرات نارود هب ملاسا ندمآ اب .دش لیدبت یناــــــساس نارود یرنه یاه هصخاش ؛نوچ تشاد دوجو زین یخیرات نارود رد هک یددعتم لیلاد هب ،ناریا گنر یدیفس زین و یرامعم یاهاضف نییزت رد تفرشیپ و یریگدوز رنه نیا ،دش یم یقلت مهم یملاسا یبهذم یاهانب نییزت رد هک نآ .تفای ومن و دشر ،ذخا نآ یسدنه و یهایگ یاه هیام شقن هارمه هب ۱40 رد و ملایا ناتسا عباوت زا رهــــــش هرد ناتسرهش رد هرمیس دجسم رخاوا( نآ یانب خیرات تلع هب ،ملایا ناتــــــسا یقرش بونج یرتمولیک هک نآ یرب چگ تانییزت یانغ زین و )یسابع نارود لیاوا و هیوما نارود و نیرت یدیلک زا یکی ،تسا یناساس نارود ینییزت یاه هیارآ ساسارب یبهذم یرامعم تاعلاطم ظاحل هب یدروم یاه هنومن نیرت بسانم
شوقن تهباشم .تسا یرب چگ ینعی نآ هب هتــــــسباو تانییزت و ناریا دبنگ هن دجسم یرب چگ شوقن اب هرمیس دجسم یاه یرب چگ ینییزت رتشیب یفرعم فده اب ات دش ببس یسابع هرود زا ارماس یاهانب و خلب انب نیا تیمها و هاگیاج ،هرمیس دجسم یاه یرب چگ تانییزت رتهب و ینییزت یاهرنه و یملاسا نارود یــــــسانش ناتساب تاعلاطم دنور رد نیا فادها رگید ،رکذلا قوف فده رب هولاع .دوــــــش هداد ناــــــشن ،نآ یرب چگ تانییزت زا یخرب ۀنیشیپ نداد ناشن -۱ :زا دنترابع شهوژپ هک هرمیس دجسم رد یدروم تروصب و ناریا رد خلب دبنگ هن دجــــــسم یرب چگ رنه ریثأت ندیشک ریوصت هب -۲ .دراد یناــــــساس یهاگتساخ ساسارب یسابع ۀرود زا ارماس A,B یاه کبــــــس یرب چگ رنه رب ناریا .هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت یدروم هعلاطم تاعلاطم و یقیبطت و یلیلحت - یفیصوت شور هــــــب شهوژپ نیا یرادرب سکع ،هرمیس یخیراترهش هب هعجارم( ینادیم تروص هب نآ
.تسا هدیسر ماجنارس هب یا هناخباتک تاعلاطم و )هرمیس دجسم زا
شهوژپ‌ۀنیشیپ
.تسا هئارا لباق شخب راهچ رد راتــــــشون نیا یشهوژپ ۀنیــــــشیپ نیا رد یرایسب بتک و تلااقم هک تــــــسا یناساس شخب رد تسخن یرب چگ رنه اب هطبار رد ،هژیو روط هب .تــــــسا هدیــــــسر پاچ هب هنیمز هسیاقم و یسررب«ناونع اب یا هلاقم هب ناوت یم هرمیس ۀقطنم یناساس ۀتشون »یروگ هعلق یانب شواک زا هدمآ تسد هب یاه یرب چگ یقیبطت فیصوت هب هدنسیون ،نآ رد هک درک هراــــــشا ،)۱۳۹4 (روپ نــــــسح اطع ،مود شخب رد .دزادرپ یم هطوحم نیا ینییزت شوقن یلکش و یمرف باتک هب ناوت یم نآ اب هطبار رد هک تسا هرمیس دجسم یرب چگ رنه ۀتشون »)هرمیس(رهش هرد یــــــسانش ناتساب یاه شهوژپ و اه شواک«
یریواصت هئارا نمض هدنــــــسیون نآ رد هک )۱۳8۹ (روپ کل نیمیــــــس اهنآ یلکش و یمرف فیصوت هب ،هرمیــــــس دجــــــسم یرب چگ تانییزت زا هفوشکم یاه یرب چگ شوقن یقیبطت هعلاطم« زین و تــــــسا هتخادرپ ۀتشون »نیئان عماجدجــــــسم یاه هنومن اب هرمیــــــس یخیرات رهش زا نمض ناگدنسیون نآ رد هک درک هراــــــشا )۱۳۹4( نارگیدو ینیــــــسح دجــــــسم تمدق ،رظندروم یانب ود ینییزت شوقن یقیبطت هــــــسیاقم رنه تاعلاطم رد ار نآ تــــــیمها و نییان دجــــــسم زا شیپ ار هرمیــــــس ،شهوژپ نیا مراهچ و موس شخب رد .دنزاس یم ناشنرطاخ یملاسا خلب دبنگ هن دجسم اب هطبار رد هتفرگ تروص تاعلاطم زا دیاب بیترت هب Golombek, Lisa.)1969(, Abbasid Mosque «ناونع اب یا هلاقم رد تانییزت و یرامعم عون ساسارب ،هدنسیون نآ رد هک درب مان »at Balkh و خلب دبنگ هن دجــــــسم یراذگ خیرات اب هطبار رد یثحب هب ،نآ یرــــــب چگ یرب چگ تانییزت و یرامعم راتخاس رد ملاسا یایند برغ یحاون ریثأت اب هطبار رد هک یتاعلاطم رگید زین و دزادرپ یم )ارماس A,B کبــــــس( نآ
هداد عاجرا اهنآ هب شهوژپ نتم رد و هدیسر پاچ هب ارماس یرب چگرنه .درب مان ،هدش
شهوژپ‌یاه‌هتفای
هرمیس‌دجسم‌یرب‌چگ‌تانییزت
،هرمیــــــس رهــــــش یــــــسانش ناتساب یاه هتفای نیرت مهم هلمج زا فلتخم حوطــــــس هک )۱ریوصت (تــــــسا نآ دجــــــسم یرب چگ تانییزت ار )... و اــــــه هرازا ،یدورو یاــــــه سوق( انب نیا یــــــلخاد یاهراوید .تسا هدناشوپ رنه میقتــــــسم ریثأت و راثآ نیا رد هتفر راکب ینییزت شوقن یاــــــنغ نادنچود ار اه هتفای نیا یتاعلاطم تیمها ،اهنآ رب یناساس یرب چگ هب ،هرمیس دجــــــسم یاه یرب چگ تانییزت ،نیققحم رظنب .دنک یم ،روپ کل( دنا هدش هتخاس تسد اب یراک هدنک و یریگ بلاق شور ود ینییزت شوقن رب یناــــــساس یرب چگ رنه ریثأت هب ملع اب .)۱۹4 ،۱۳8۹ یاه یرب چگ تخاــــــس رد هکنیا زا علاــــــطا اب و هرمیــــــس یاه یرب چگ یرگ هتخیر و یرــــــیگ بلاق شور ،یراک هدنک شور هــــــس زا یناــــــساس ،رف یدمحم( تــــــسا هدش هدافتسا هتخاــــــس شیپ یرب چگ شور و رارکت ،ینییزت شوقن رارــــــکت هب هجوت اب دــــــسر یم رظنب ،)۱45 ،۱۳۹4 بصن یارب ینهآ یاه هلیم دوجو و اهراوید حوطس رد اهنآ یاه حرط
6۳
و خلب دبنگ هن دجسم اب هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت یقیبطت یسررب یسابع ۀرود زا ارماس
دننامه ،)۱۹5 ،۱۳8۹ ،روپ کل( هرمیــــــس دجــــــسم یرب چگ یاه باق تانییزت تخاس یارب یریگ بلاق شور زا رتــــــشیب ،یناــــــساس ۀرود و یلک یسررب کی رد .تــــــسا هدش هدافتسا هرمیس دجسم یرب چگ دجــــــسم یاه یرب چگ تانییزت رد هتفر راکب ینییزت شوــــــقن ،عماج هنومن کی و یــــــسدنه شوقن ،یهایگ شوقن :زا دنترابع ،هرمیــــــس هتفر راکب یهایگ شوقن ،رکذلا قوف شوقن کیکفت رد .یناسنا شقن گرب ،نآ گرب حطس رب ییاه هرفح اب روگنا ۀــــــشوخ و وم گرب :لماش لگ، تزور لگ ،رپدنچ یاه لگ ،مدنگ ۀــــــشوخ ،رفولین هچنغ ،رگنک شقن ،طولب ۀویم ،جاک ۀویم ،رانا ۀویم ،لخن گرب ،هللا لگ ،بــــــکوک .)۲ ریوصت( لاب شقن و اه کچیپ ،هروتات لگ ،لاب دوخ راتخاس و ورملق میکحت و یریگ لکش نارود رد ملاسا یایند شیاریپ تصرف و دوب یسایس یاه یریگرد راچد ،رگید زیچ ره زا شیب نیرت هداــــــس سپ .تــــــشادن ار رنه زا یصاخ و دیدج عون شزادرــــــپ و و اه هویــــــش شریذپ و ذخا ،تــــــیدوجوم ملاعا یارــــــب هار نــــــیرتهب و یریگ لکش ،ساسا نیا رب .دوب تارییغت اب هارمه نیشیپ یاه کبس
حتف یاه نیمزرس یمامت یاه لکــــــش یروآدرگ دیاب ،ار یملاسا رنه طبترم یناعم کیکفت یعون ،اه نیمزرس نآ رد اهنآ دیدج عیزوت ،هدش صاخ و دیدج یاه لکــــــش زا یدودعم شنیرفآ زین و لاکــــــشا نیا اب رنه هک تفگ ناوت یم ظاحل نیمه هب .)۲۳۲ ،۱۳۷۹ ،رابارگ( تــــــسناد یراگن ریوصت عنم نوچمه ینیناوق عضو اب دوخ هار زاغآ رد یملاــــــسا نهک رنه رتشیب هچره شرتــــــسگ و لاقتنا هب اهنت ،یزادرپ تعیبط و .)۳۷-۳8 ،۱۳8۷ ،نارگید و یناکدرا حابصم( درامگ تمه یناــــــساس دجسم یاه یرب چگ تانییزت یدروم ۀعلاطم ،قوف بلاطم دییأت رد فارطا رد هفوشکم یناساس یاهانب یاه یرب چگ تانییزت اب هرمیس ریثأت یایوگ ،ناریا قطانم رگید و )هلاوقزرب ،یروگ هعلق( هرمیــــــس دس هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت رب یناــــــساس یرب چگ رنه میقتــــــسم ،روباشیب ،شیک ،هلاوقزرب رد روگنا هــــــشوخ و گرب ،هنومن یارب .تسا ،۱۳80،نیهاــــــش ؛۷۷5 ،۱۳8۷ ،نمرک ا و پوپ( لیم هپت ،راــــــصح هپت
.)قرش‌بونج‌زا‌دید(هرمیس‌یخیراترهش‌دجسم:پچ-)برغ‌زا‌دید(هرمیس‌دجسم‌تیعقوم‌و‌هرمیس‌یخیرات‌رهش،تسار-1ریوصت
.هرمیس‌دجسم‌یرب‌چگ‌تانییزت‌یهایگ‌شوقن-2ریوصت
هعلق رد لــــــخن گرــــــب ،)۷4-۷5و 6۹و۷6 ،۱۳۹۱،رــــــهم هدنزورف ؛۲6۳ ،نمرک ا و پوپ( شیک ،داــــــبآ ماظن ،نوفــــــسیت ،راصح ،هلاوقزرب ،یروگ 5۱-۷6 ،۱۳۹۱ ،رهم هدنزورف ؛۳۱4 ،۱۳80 ،نیهاش ؛۱۷۳ و ۷۷4 ،۱۳8۷ ،هلاوقزرب ،یروگ هعلق رد رگنک گرب ،)۲۷0 ،۱۳۹4 ،روپ نسح ؛۷۱-۷۲و ؛۷۱-۷۲و 5۱-۷6 ،۱۳۹۱ ،رهم هدنزورف( دابآ یجاح ،نوفــــــسیت ،راصح ،راصح ،روباــــــشیب،؟یروگ هعلق رد رفولین ،)۲۷0 ،۱۳۹4 ،روپ نــــــسح هشوخ ،)۱66-۱۹4 ،۱۳80 ،نیهاش ،5۳ ،۱۳۹۱ ،رهم هدنزورف( دابآ ماظن ،دابآ ماظن ،ناخرت لاــــــچ ،یروگ هعلق رد لکــــــش یبلق شوقن ای مدنگ ،۱64-۱۷4 ،۱۳80 ،نیهاــــــش ؛6۹-۷0 ،۱۳۹۱ ،رهم هدنزورف( لیم هپت لاچ ،دابآ ماظن ،روباــــــشیب ،لیم هپت ،یروگ هعلق رد هــــــللا لگ ،)۱6۳ ؛۱۱۲ ،۱۳8۷ ،یریم و یزایا ؛۲۷0 ،۱۳۹4 ،روپ نــــــسح(شیک ،ناخرت ،دابآ ماظن رد بکوک لگ ،)Moorey,1979,132 ؛۳۲0 ،۱۳80 ،نیهاــــــش لگ ،)Thompson,1976,fig2 ؛۳۱۲ ،۱۳80 ،نیهاــــــش(ناخرت لاــــــچ ،ناخرت لاچ ،دابآ یجاح ،کراخ هریزج ،هلاوقزرب ،یروگ هعلق رد تزور ،۱۳۹4 ،روپ نــــــسح ؛۷4-۷5 ،۱۳۹۱ ،رهم هدنزورف( درگدزی هعلق ،شیک ،)۱۹8و۳0۹ ،۱۳80 ،نیهاــــــش ؛۷6 و 50 ،۱۳8۷ ،نارگید و یزایا ؛۲۷0 ؛۷۱ ،۱۳۹۱ ،رهم هدنزورف( روباــــــشیب ،دابآ ماظن ،هلاوقزرب رد جاک هوــــــیم
،دابآ ماظن ،نوفــــــسیت رد طولب هوــــــیم ،)۲06 و ۳۲0 ،۱۳80 ،نیهاــــــش ،)۲5۲و۲5۳ ،۱۳8۹ ،روپ کل ؛۱۷۲ ،۱۳8۷ ،نــــــمرک ا و پوپ( دیراعملا ،شیک رد رانا هویم ،)۱۷۳ ،۱۳8۷ ،نمرک ا و پوپ(نوفسیت رد کچیپ ،نیهاــــــش ؛۷۷۳ و۷۹6 ،نامه(ناخرت لاچ ،نوفــــــسیت ،داــــــبآ ماظن ،دابآ ماظن ،شیک رد لاب شقن ،)Thompson,1976,fig5 ؛۳۱0 ،۱۳80 لگ ،);Moorey,1979,134 Thompson,1976,fig1(ناــــــخرت لاچ ،نیمارو لیم هپت ،شیک ،هلاوقزرب ،یروگ هعلق رد لکش یردبش رپراهچ ؛۳08 ،۱۳80،نیهاش ؛68-6۹ ،۱۳۹۱ ،رهم هدنزورف( دابآ ماظن ،دبنگ چگ .تسا هدهاشم لباق )Moorey,1979,134 ؛۷6۷ ،۱۳8۷ ،نمرک ا و پوپ هرمیــــــس دجــــــسم یاه یرب چگ تاــــــنییزت یــــــسدنه شوــــــقن ،یزوــــــلۀیام شقن ،لکــــــش لیطتسم و عــــــبرم یاــــــه باق ؛لماــــــش ،لکــــــش یا هقنزوذ یاــــــه هیام شقن ،لکــــــش یثلثم یاــــــه باق جاوم یاهراون و ینانوی یاه هریجنز ،لکــــــش یا هریاد یاه هیام شقن .)۳ ریوصت(تسا هدافتسا ۀنیشیپ ناوت یم ،هرمیس دجسم یهایگ شوقن دننامه
.)ناگدنراگن‌زا‌ریواصت؛1389،روپ‌‌کل‌زا‌هتفرگرب‌اه‌حرط(هرمیس‌دجسم‌یاه‌یرب‌چگ‌تانییزت‌یسدنه‌شوقن‌زا‌ییاه‌هنومن-3ریوصت
65
یبایدر ،یناساس ۀرود یرب چگ رنه رد ار یــــــسدنه شوقن زا یخرب زا یدراوم هب ناوت یم هــــــنومن یارب .داد رارق یقیبطت یــــــسررب دروم و -هرمیس دس فارطا( یروگ هعلق ،هلاوقزرب رد یزول هیامــــــ شقن ؛نوچ ،)۱6۹ ،۱۳80 ،نیهاــــــش( دابآ ماظن ،)48 ،6۷ ،۱۳۹۱ ،رــــــهم هدنزورف نیمارو لیم هــــــپت و روباــــــشیب رد لکــــــش لیطتسم و عبرم یاه باق ،۱۳8۷ ،نارگید و یزایا( یلاخوت یاه هریاد زا ییاه هیــــــشاح اب ...و رد ینانوی یاــــــه هریجنز ،)۳0۹ ،۱۳80 ،نیهاــــــش ؛۱۹ ،48 ،6۲ ،۷5 Moorey, 1979, (شیک ،)5۱ ،۱۳8۷ ،نارگید و یزاــــــیا( درگدزی هعلق ،)6۷ ،۱۳۹۱ ،رــــــهم هدنزورف( دبنگ چگ ،هلاوقزرب ،یروــــــگ هعلق ،)133 ؛۲0۷ ،۳۱0 ،۱۳80،نیهاش( دابآ ماظن و ناخرت لاچ رد جاوم یاهراون یا هرــــــیاد یاــــــه باق و )Thompson,1976:fig2, fig 3 c.311- 312 نوفسیت نوچ ییاهانب رد ار یلاخوت یاه هریاد زا ییاه هیــــــشاح اب ،)۱66 ،۱۳80،نیهاــــــش( روباــــــشیب ،)۱۷۳ ،۱۳8۷ ،نمرک ا و پوــــــپ(
رظنب .درک هراــــــشا )۲۹ ،۱۳8۷ ،نارگید و یزایا( ناغماد راصح هپت هللا ،هروتات لگ نوچمه یــــــسدنه و یهایگ شوقن رگید دــــــسر یم یلوحت ای و یلحم یکبس ...و علاضلااریثک یسدنه شوقن و نوگژاو .تسا یناساس ۀرود ینییزت یاه هیام شقن قلخ رد دجسم یــــــسدنه و یهایگ شوقن هعلاطم رد هجوت بلاج هتکن ینییزت شوقن زا یخرب فلتخم ییارجا لکش و حرط عونت ،هرمیــــــس ...و رانا ۀویم ،لخن گرب ،رگنک گرب ،روگنا ۀــــــشوخ و گرب نوچمه زاب همین تروص هب یهاگ ،رگنک گرب یهایگ شقن ،هنومن یارب .تسا تشپ هب تشپ تروص هب ،رگید حوطس زا یخرب رد و لکــــــش ینوزلح یزکرم اب یــــــشخرچ تروص هب و مه یوربور ودبود لاح نــــــیع رد و زا رگید یخرب رد ،دننام فدــــــص هفک تروص هب لخن گرب ای و دحاو هب ور نآ یاه هچگرب و گرزــــــب رایــــــسب یداعبا رد لخن گرب ،اه هنومن ۀناد کی ،لخن یاه گرب زا کی ره ۀلصاف هب هک نوریب هب ای و لخاد هب لخن گرب شقن ،رگید ینییزت حوطس رد و تــــــسا یلاخوت دیراورم
لکش یا هرطق قیمع یاه گرب گر اب گرب مین تفج تــــــشه تروص نوچ ییاه هویم یحارط رد یتح یتارییغت نینچ .تــــــسا هدش ارجا لباق زین رپ جنپ و رپ هــــــس یجات اب طولب هوــــــیم و توافتم جات اب راــــــنا ییارجا ۀویش نینچ زین یسدنه شوقن یــــــسررب رد .تسا هدهاشم ۀیشاح یاراد ،حوطس زا یخرب یعبرم یاه باق .دوش یم هدهاشم رد و ینایم شخب رد یــــــلاوتم یاه هرفح فیدر کی و لکــــــش یربلاد یاه هشوخ ۀلیسو هب ینییزت هیــــــشاح یاراد رگید حوطس زا یخرب یاه باق هباــــــشم .تــــــسا یبــــــسا لعن تانییزت یاراد ای و مدــــــنگ یاه ثلثم نوچ یشوقن اب یا هریاد یاه باق ۀیشاح ،لکش یعبرم ای و هدش یحارط نییاپرــــــس و لاابرــــــس تروص هب هک کچوک و گرزب زا لکــــــشتم یــــــشوقن ،هدییور یاه گرب مین یهایگ شوقن زا یفیدر تانییزت اب یا هیــــــشاح ای و فلتخم یاه هزادنا رد رودم یاــــــه هرفح یغانج طوطخ ،ثلثم ره نایم رد ییاه هرفح اب یلاوتم یاه ثلثم شوقن یدنب بیکرت .تسا هدش ارجا و یحارط ینانوی یاه هریجنز و شوقن نایم یلماعت دیاب ار هرمیــــــس دجــــــسم یاه یرب چگ ینییزت یسدنه شوقن بیکرت کش نودب .تفرگ رظن رد یهایگ و یسدنه هب .تسا هعلاطم و یسررب لباق زین یناــــــساس ۀرود رنه رد یهایگ و لماعت ،یناساس هرود یرنه یاه یگژیو زا ،نیققحم زا یخرب ۀدیقع یاه مرف ات هدش یعس اهنآ رد هک تسا راثآ یسدنه و یرنه مرف نایم تیلباق یاراد و رت هدیچیپ یسدنه یاه متسیس اب کیناگرا و یهایگ ینییزت یاهوگلا و هدش بیکرت شوقنم یاه هرتسگ نتخاس و ریثکت ،یناــــــساس ۀرود رد .)۱۲6 ،۱۳8۹ ،یمزراوخ( دنیرفایب یرت ه دیچیپ هــــــسدنه و نوگ انوگ یاه بیکرت و عیزوت دــــــعاوق اب تاییزج طــــــسب لصا نوچ یلوصا و دیدج یاه هیامــــــ شقن شیادیپ بجوم ،ینییزت و یگدیچیپ مهرد ،رگیدکی یور رب اه شقن نداد رارق ،نراــــــقت تیاعر
.هرمیس‌دجسم‌یاه‌یرب‌چگ‌ینییزت‌یاه‌باق‌زا‌یا‌هنومن-4ریوصت )205-212-263-275-295-303،1389،روپکل(:ذخام و خلب دبنگ هن دجسم اب هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت یقیبطت یسررب
یسابع ۀرود زا ارماس
رنه رد .)۷80 ،۱۳80 ،نارگید و پوپ( دیدرگ حرط روحم ناکم رییغت راو هایگ یتروص زا یرادروخرب نیع رد ،یهایگ شوقن زین یملاسا ۀرود یاهرنه یاه تروص یمامت رد هــــــک یلصا مظن دنب و دــــــیق زا ،دازآ و -نآ ،)مظن( دیق نیا زین یهاگ .دبای یمن یصلاخ ،دراد دوجو یملاسا کی یهایگ تروص هباثم هب ار نآ هک دوــــــش یم شقن ریگ نماد نانچ ،یزکرم تاماظتنا ببس ،مظن هب لیم .دهد یم هولج یسدنه شقن یارجا شیارآ و ددرــــــگ یم یهایگ شوقن رد رارکت و نراــــــقت ،یروحم .)۲۷5 ،۱۳۷4 ،ییاون( دریذپ یم تروص لوصا نیا زا یوریپ اب شوقن یتانییزت حوطس ،یملاسا ۀرود یتانییزت رکفت رد یلوحت نینچ دهاش نورد رد یهایگ شوقن ،اهنآ رد هک تسا هرمیس دجسم یاه یرب چگ .)4ریوصت(۱دنوــــــش یم ریثکت و هطاحا یفلتخم یــــــسدنه یاه باق یریگ ماو اب ،هرمیس دجــــــسم یاه یرب چگ ؛تفگ ناوت یم تیاهن رد قلخ زین و یناــــــساس یاــــــه یرب چگ یــــــنییزت شوــــــقن زا میقتــــــسم یاه هنوگ ینعی ،هدــــــش هتفرگ ماو شوقن نامه زا ینییزت ییاه هیارآ نورد اهنآ نداد رارــــــق و ۲...و رگنک گرب ،لخن گرب فلتخم یلکــــــش داجیا رد مهم یشقن دوخ هک یلکــــــشلا فلتخم یــــــسدنه یاه باق لوحت داجیا و دیلقت زا یا هناشن ،دنتــــــشاد هدهعرب ار تکرح و نراقت .تسا )مرف و لکش( یناساس ۀرود یرب چگ تانییزت یرنه دعاوق رد
خلب‌دبنگ‌هن‌دجسم‌یرب‌چگ‌تانییزت
یرتمولیک تفه رد ،هدایپ یجاح هب فورعم خلب دبنگ هن دجسم دــــــسر یم رظنب .تــــــسا ینونک فیرــــــش رازم برغ رد و خلب بوــــــنج ساسارب ،لوا هرود رد :تــــــسا هرود ود لماش دجسم نیا تخاــــــس انب شوپریت فقــــــس اب هنیچ و تــــــشخ حلاصم اب و عبرم هــــــشقن کی و دبنگ هن ،یرجه موــــــس نرق لیاوا دودح رد ،مود ۀرود رد و هدــــــش یبوچ یاه نوتس و حطسم فقــــــس یاج ،ینونک یرجآ یاهاپ لیپ مود ۀدــــــس رخاوا هب انب نیا تمدق دــــــسر یم رظنب .دنا هتفرگ ار نآ نیرت مهم زا .)۹8 ،۱۳۹0 ،یحلاص و ولیاباب یتمعن( ددرگ یمرب یرجه شوقن .تسا نآ یرب چگ تانییزت ،خلب دبنگ هن دجــــــسم یاه یگژیو هایگ لاکشا و یسدنه یاه حرط ،ار دجسم نیا یاه یرب چگ ینییزت ،شوقن رارکت و نراقت لصا .)۳۹6 ،۱۳86،یجان( دهد یم لیکــــــشت خلب دجسم یاه یرب چگ شوقن ینییزت یاه یگژیو نیرت مهم زا یکی هویم ،اه هچگرب ،تزور لگ ،لخن گرب ،وم گرب یهایگ شوقن .تسا
،یسدنه یاه باق تروصب گرزب رپراهچ یاه لگ ،لاب شقن ،طولب اهنت ،شوقن نیا و هتفرگرب رد ار انب نیا ینییزت حوطس رسارس ،رفولین مه زا ،دنک یم نشور هیاس یعون داجیا هک یقیمع و کیراب طوطخ اب یفلتخم تانییزت ،یهایگ شوقن زا کیره حطس رب .تسا هدش ادج یکبشم شوقن ای )...و لخن و رفولین و روگنا گرب( اه خاروــــــس نوچ ک ات یاه گرب .دوش یم هدهاشم )نوتسرس تمــــــسق رد لخن گرب(
رد و لقتسم تروصب هدیــــــشک ییاه هقاس اب و روگنا ۀــــــشوخ نودب فارطا ،اه هچگرب و لخن گرب شوقن اب طابترا رد یــــــهاگ و رگیدکی رانک شوقن اهنآ لاصتا زا هــــــک یجاوم لکــــــش یا هریاد یاه باق نورد و اب یک ات گرب ،ار نآ عبر ره هک یتروصب ،تسا هدش داجیا یلکش یزول یلک یدنب بیکرت کی رد ،تسا هتفرگربرد اهنآ هب لصتم یاه هچگرب یدوعص یتهج و اه یزول نورد هدــــــش شقن ک ات یاه گرب کت اــــــب یاه گرب ،تروــــــص نیمه هب .دنا هدــــــش شقن انب قاط تمــــــس هب یهاگ و رگیدکی یوربور ود هب ود ،)یا هبل ۳ اــــــت 5 (یا هبل دنچ لخن رگید و رفولین شــــــقن اب هک یلصافدح اــــــب یهاگ و لقتــــــسم تروصب ۀرود یرب چگ تانییزت یاه لاب دننامه دوــــــش یم رپ یهایگ شوقن زا یهباشم یاه هنومن .)5 ریوصت( دنا هدش ارجا و یحارط ،یناــــــساس یاهانب ،)شیک( یناساس یاهانب تانییزت رد ینییزت شوقن نینچ هدهاشم لباق )ارماــــــس( یــــــسابع یاهانب و )یبرغ ریحلارصق( یوما .)Golombek,1969, 175-177( تسا طسوت ،خلب دجــــــسم یاه نوتسرس ای فقــــــس فلتخم حوطس یهایگ شوقن طسوت سپس و میسقت یسدنه طوطخ زا یا هکبــــــش یــــــسدنه یاه باق نورد رد یهایگ شوقن انب نیا رد .دوــــــش یم رپ یاهراون ،اه یعلضدنچ و هرــــــیاد ، یزول ،ثلثم ،لیطتــــــسم ،عبرم(
هک تــــــسا یهایگ شوقن ۀقاــــــس نامه اهنآ زا یخرب هک ) ...و جاوــــــم ینییزت ییاه هیــــــشاح یاراد و دننک یم شقن داجیا ینارود تروصب اب ییاه ثلثم ،نایم رد یا هــــــطقن اب بروم طوطخ ،لکــــــش دیراورم ،تــــــسا ینانوی یاه هریجنز و یبــــــسا لعن شوقن و نایم رد یطاقن ۀرود زا یقرــــــش ریحلارصق یاهانب رد .)6رــــــیوصت( دنا هدــــــش هطاحا هباشم ییاه هنومن نولوط نبا دجسم ،نییان ،فاریس ،ارماس ،هیوما -۱۷۹ ،نامه( دوش یم هدهاشم ینییزت یحوطس یحارط نینچ زا یاه یرب چگ تخاس کینکت ،هتفرگ تروص تاعلاطم ساسارب .)۱۷۷
.خلب‌دجسم‌یرب‌چگ‌تانییزت‌زا‌ییاه‌هنومن-5ریوصت )Golombek,1969andhttps://archnet.org/sites/3921(:ذخام
6۷
یخرب .تسا .ق.ه راهچ ای هس /م ۱0 ای ۹ نورق هب قلعتم ،خلب دجسم شوقن بلاق رد شوقن ،خلب دجسم رد هک دنداقتعا نیارب نیققحم زا زا یتکرح و میسقت لباق )تملاپ( یعازتنا شوقن و )ک ات گرب( ارگ عقاو شوقن و تسا هدهاشم لباق یعازتنا شوقن تمس هب ارگ عقاو شوقن رد ارماس Bو A یاه کبس هدنیامن نیرتهب ،دجسم نیا یاه یرب چگ خیرات اب ار ارماس یرب چگ تانییزت A کبس رگ ا نیاربانب .تسا ناریا ،مینادب خلب یرب چگ یاــــــه هنومن زا یخرب اب هــــــسیاقم لباق . م8۳۹ نرق لوا همین ینعی نارود نامه رد دیاب خلب دجسم یرب چگ تانییزت .۳)Al-Harithy, 2002, 2-3 ؛۱84 ،نامه( دنوش هتفرگ رظن رد .م ۹
ثحب
ینییزت شوــــــقن یحارط رد دــــــسر یم رظنب یــــــلک هاگن کــــــی رد )ارگ عقاو( ارگ تعیبط شوقن زا یدنور ،هرمیــــــس دجسم یاه یرب چگ دروم یاه هنومن دننامه .دوــــــش یم هدید یعازتنا شوقن تمس هب یهایگ شوقن رب زکرمتم رتــــــشیب دنور نیا ،خلب دجــــــسم رد هعلاطم و کیراب طوطخ طسوت شوقن یمامت .تسا ک ات گرب و رگنک ،لخن ،دننک یم ینییزت یاضف حطس رد ییاه نشور هیاس داجیا هک یقیمع کی رد یا هتسویپ مه هب یسدنه یاه باق نورد و هدش ادج مه زا
.خلب‌دبنگ‌هن‌دجسم‌یرب‌چگ‌تانییزت‌یسدنه‌یاه‌باق‌زا‌ییاه‌هنومن-6ریوصت )https://archnet.org/sites/3921(:ذخام
.هرمیس‌دجسم‌یرب‌چگ‌تانییزت‌یهایگ‌شوقن:نییاپ،خلب‌دجسم‌یرب‌چگ‌تانییزت‌یهایگ‌شوقن:لااب-7ریوصت
.اهنآ‌ینییزت‌یاه‌هیشاح‌و‌هرمیس‌دجسم‌یرب‌چگ‌تانییزت‌یسدنه‌شوقن:نییاپ،اهنآ‌ینییزت‌یاه‌هیشاح‌و‌خلب‌دجسم‌یرب‌چگ‌تانییزت‌یسدنه‌شوقن:لااب-8ریوصت و خلب دبنگ هن دجسم اب هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت یقیبطت یسررب
یسابع ۀرود زا ارماس
شوقن یاه تهباــــــشم رگید .دنا هدــــــش ارجا ،راد هنماد رارکت و نراقت ود رد ،خلب دبنگ هن دجــــــسم و هرمیس دجــــــسم یاه یرب چگ ینییزت یدنب بیکرت تیاهن رد و یــــــسدنه شوقن و یهایگ شوقن هتــــــسد گرب شقن نوچ ینییزت شوقن .تــــــسا هعلاطم و یــــــسررب لباق اهنآ لاب شقن ،طوــــــلب ۀویم ،رفولین لگ ،تزور لگ ،لــــــخن گرــــــب ،ک ات و یهایگ شوقن یاه تهباــــــشم ۀلمج زا گرزــــــب رپراهچ یاه لگ و ،یعلضدنچ شوقن ،اه هریاد ،جاوم یاهراون ،نوچ یسدنه شوقن ییاه هیشاح اب ،یلیطتــــــسم و یعبرم یاه باق ،اه ثلثم ،اه یزول اب ییاه ثلثم ،لکــــــش دیراورم یاــــــه هناد ،یزاوــــــم طوطخ نوچ اب بروم طوطخ ،یبــــــسا لعن شوقن ،اــــــهنآ نایم رد ییاه خاروــــــس زا ،ینانوی یاهریجنز و یسدنه یاه هرگ ،اهنآ نایم رد ییاه خاروس هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت یسدنه شوقن یاه تهباشم رگید .)8 و ۷ ریواصت( تسا خلب دجسم و دجــــــسم یاه یرب چگ ینییزت شوــــــقن یرهاظ هباــــــشت رب هولاع شوقن نیا یدنب بیکرت عون ،خلب دجسم ینییزت یاه هیارآ اب هرمیس نیا ینییزت حوطس یحارط یاه تهباــــــشم زا ار یرگید یایاواز زین نوچ یدراوم هب ناوت یم هنومن یارب .دهد یم ناــــــشن دجــــــسم ود هب لکش یا هریاد یاه باق شوقن یلخاد حوطــــــس یدنب میــــــسقت زا تمسق ره رد ک ات یاه گرب نداد رارق و یواــــــسم تمــــــسقراهچ شقن ،نآ زکرم رد طولب ۀویم یریگرارق و لکش لاب شوقن داجیا ،اهنآ لصتم رگیدمه هب رفولین لگ یاه هقاــــــس طسوت هک لخن یاه گرب یاه گرب زا هک شوقن حطس رد کرحتم یاه کچیپ دوجو ،دنوش یم گرب ود نایم زا ییاه هناوج ندییور ،دنوش یم بعشنم لخن ای ک ات گرب فیدر کی شقن ،دنا هدــــــش یحارط دننام لاب شوقن دننامه هک اهنآ زا هدمآرب یاه هچگرب و جاوم هقاس اب هک روگنا ۀشوخ نودب ک ات .)۹ ریوصت( درک هراشا ،دنا هدش ارجا لقتسم فیدر کی رد هدهاشم شوقن نیا تاییزج یخرب یحارط رد هک یفلاتخا کدنا یتارییغت و یلحم یاه کبــــــس لولعم ،رایسب لامتحا هب ،دوــــــش یم
لامعا ینییزت شوقن یدنب بیکرت رد دنمرنه تینهذ ساــــــسارب هک هرمیس دجسم یراذگ خیرات ثحب ،نایم نیا رد رگید ۀتکن .دوش یم نآ یرب چگ تانییزت و یرامعم عون ساــــــسارب خلب دبنگ هن دجسم و ناریا یرب چگ رنه یلماکت دنور ۀنیمز رد شسرپ نیا هب خساپ .تسا نیا رد هرمیس دجسم هاگیاج نییعت و یملاــــــسا نیتسخن نورق رد دبنگ هن دجسم یرامعم تاعلاطم .تسا تیمها زئاح رایسب ،ریسم تروصب یملاــــــسا دجاسم تخاــــــس رصنع هک دهد یم ناــــــشن خلب نوچ یقطانم یرامعم رنه زا رثأتم و هتفرگرب ،راد نوتــــــس یاه قاط رد بارعا طسوت هک تــــــسا ...و ایناپسا ،یلامــــــش یاقیرفآ ،هیروس .تسا هتفای شرتــــــسگ سپس و هدافتــــــسا ملاــــــسا ناهج یرامعم یرصنع خلب دبنگ هندجــــــسم یرامعم رد یحرط نــــــینچ ،نیاربانب Golombek,1969,( تــــــسا یدلایم ۱۱ ات ۹ نورق هب قلعتم و یتادراو رد هک هــــــنوگنامه و ساــــــسا نیارب .);185 Al-Harithy,2002, 2-3 یرب چگ تانییزت کبس نیتسخن ،دش هراشا نآ هب نیشیپ ثحابم )A,B یاه کبس( ارماس یاه هنومن هباــــــشم هک خلب دبنگ هن دجسم .تسا ق.ه موس نرق لوا همین /م ۹ نرق لوا همین هب قلعتم ،تسا هسیاقم لباق و T لکش هب هرمیس دجسم هاگتدابع ،رگید ییوــــــس زا ۀرود رد نآ یرامعم عون هک تسا قشمد هیوما دجسم ناتــــــسبش اب رد هنیرق و حطسم بارحم ود ،نیا رب هولاع .دبای یم موادت یــــــسابع رد حطسم و تخت یاه بارحم هباشم زین هرمیس دجسم ۀلبق راوید دننامه بارحم ود نیا .تسا هفوک دجــــــسم و میلشروا هرخصلا هبق زئاح هتکن .دنا هتفرن راکــــــب انب یلصا روحم رد دیلو دجــــــسم بارحم دننامه و نوتــــــس نودب و هداــــــس انب نیا نلاپ ،هکنیا رگید تیمها هک دهد یم ناشن ینادیم تاعلاطم .تــــــسا ینوکــــــسم یاه هناخ هلحرم ود رد( هدــــــش یزاــــــسزاب ای و هتفایرییغت اــــــنب زا ییاه شخب تباث هشقن و حرط کی اب انب یمامت لک رد و )تــــــسا هدــــــش هتخاس
.خلب‌دبنگ‌هن‌دجسم‌و‌هرمیس‌دجسم‌یاهرب‌‌چگ‌ینییزت‌شوقن‌یدنب‌بیکرت-9ریوصت
.ارماس‌یرب‌چگ‌تانییزت‌فلتخم‌یاه‌کبس‌زا‌یا‌هنومن-10ریوصت )Herzfeld,1923(:ذخام
6۹
رد هرمیس رهش تایح نامز هکنیا تیاهن رد و تــــــسا هدشن هتخاس هیوما ۀرود رخاوا ینعی یرجه مراهچ نرق ات مود نرق ینامز ۀدودحم نیا رب .)6۷ و ۱۲5و۱۹۳ ،۱۳8۹ ،روپ کل( تسا یسابع ۀرود لیاوا و دبنگ هن دجسم زا شیپ هرمیس دجسم تمدق ،دسر یم رظنب ساسا هک یناــــــساس ۀرود یرب چگ رنه رب هیکت اب نآ یرب چگ تانییزت و خلب هعلاطم یارب یا همدقم ،دش هتخادرپ نآ هب نیشیپ یاه شخب رد نورق یرب چگ رنه یلک روط هب و خلب دبنگ هن دجسم یرب چگ تانییزت ،شهوژپ نیا رد رگید یــــــسررب لباق هتکن .دشاب یملاسا نیتــــــسخن رظنب هک تسا خلب دجسم یرب چگ تانییزت رب ارماس یرب چگ رنه ریثأت رد ار یا هزات درکیور ،هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت هعلاطم دسر یم )ق.ه۲۲۲( یدلایم 8۳6 لاس رد ارماسرهش .دهد ناشن ریسم نیا 8۳6( لاس تفه و لهچ تدم رد و دش انب مصتعملا هفیلخ ةلیسوب یــــــسابع تلود تیمک اح رقم ناونع هب ) ق.ه ۲۷0 ات۲۲۲/م 88۳ ات
،دیدج تختیاپ نیا داجیا رد .)۹۲ ،۱۳8۹ ،دنامید( دــــــش هتخانش رد ینامتخاــــــس حلاصم و نارگراک ،دوبن راک رد ییوج هفرص عون چیه اب راک و دندش یروآ عمج کیدزن رواخ رسارس زا یا هقباس یب ریداقم .4)۳۹8 ،۱۳85 ،دنرب نلیه( تفای نایرج روآ ماسرس ابیرقت یتعرــــــسً یرب چگ ناوارف تانییزت یایاقب و رهش نیا یاه هبارخ مظعا تمسق .دیدرگ فشک دلفستره تسنرا هلیسو هب .م۱۹۱۱-۱۹۱۳ لاس رد ،نآ ینییزت کبس هــــــس رد ار هدمآ تسدب یرب چگ تانییزت دلفــــــستره .)۱0ریوصت ( 5)۳4 ،۱۳86 ،سیار( درک یدنب هتسد A,B,C یرب چگ تانییزت زا یخرب هک دهد یم ناــــــشن هیلوا تادهاــــــشم یبایدر لباق ارماس B کبس یدودح ات و A کبس رد هرمیس دجسم حطس رب هک هرپ جنپ وم یاه گرب ،اهراوید حطس مامت نییزت .تسا
.ارماس‌و‌هرمیس‌دجسم‌یاه‌یرب‌چگ‌ینییزت‌شوقن‌ۀسیاقم-11ریوصت .6)1389،روپکل؛;Herzfeld,1923,185;Al-Janabi,1983,308Golombek,1969(:ذخام و خلب دبنگ هن دجسم اب هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت یقیبطت یسررب
یسابع ۀرود زا ارماس
هب هک ییاه گرب مین و اه هچگرب ،دراد دوجو یرودم یاه هرفح اــــــهنآ ،هخاش هس رفولین یاه هچنغ ،تسا هتفر راکب هنیمز هدننکرپ ناونع ،تسا هدــــــش لصتم رگیدمه هب اهنآ یاهتنا هک ییوم یاه گرب مین و قمع مک یاه گرب گر اب وم نهپ یاه گرب کت یدومع فیدر کی یاه گرب رارکت ،یا هریاد جاوم یاه کچیپ نایم رد روصحم مک ارتم ناونع هب رد رپوت دــــــیراورم یاه هناد فیدر زا هدافتــــــسا ،دننام لاب ارماس رد( مه هب لصتم هرپراهچ یاه لگ ،ینانوی یاهریجنز ،هیشاح یشخرچ تلاح هب یرگنک یاه گرب ،)دنتــــــسه هرپ شش تروص هب ،هللا لگ ۀیام شقن ،تسا هتسویپ رگیدکی هب زکرم رد اهنآ یاهتنا هک یاهتنا اب ییاه گرب ،یربلاد یاه هبل اب هدیشک یاه گرب ،تزور لگ و گرب ،لکش یا هرطق یاه گرب گر اب لخن گرب مین و لکش ینوزلح حطس رب ییاه هرفح اب یا هریاد باق ،نآ یروبنز هنلا یاه شقن زیر و هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت نایم یاه تهباــــــشم هلمج زا نآ .)۱۱ریوصت( تسا یسابع ۀرود رد ارماس یاه یرب چگ تانییزت هرمیس دجسم یاه یرب چگ تخاــــــس خیرات یقیبطت یــــــسررب اب اب ،)۱۹۳ ،۱۳8۹ ،روپ کل( یسابع ۀرود لیاوا و هیوما ۀرود رخاوا ینعی دییأت رب ینبم یتادنتسم ،).م8۳6( ارماس رهش یانب تخاس خیرات ریاس نادنمرنه یریگراکب زا یرکذ اهنآ رد هک یخیرات نوتم یاوتحم ،تسا هدش نایب ارماس یاهزاــــــس و تخاس رد ناریا نوچ کلامم حوطــــــس رد هیوما ۀرود یرنه یاه یگژیو یریگراکب .دــــــش لصاح یارجا ؛نوچ یدراوم لماش هک هرمیس دجسم یاه یرب چگ ینییزت -کچوک ای و گرزب یسدنه هداس یاه بوچراهچ نورد رد اه حرط ،یتــــــشملا رصق( اه هریاد یتح و اــــــه ثلثم ،اه لیطتــــــسم ،اه عبرم ناوت یم هک ییاه هیام شقن و نیماضم میظع عونت ،)یبرغ ریحلارصق )لخن گرب ،ک ات( یهایگ و یــــــسدنه یاه هیارآ ۀتــــــسد ود رد ار اهنآ رب دیک أت و راوید حطــــــس لک ششوپ هب شیارگ ،درک یدنب میــــــسقت ،۱۳۷8 ،رابارگ و نزواــــــهگنیتا( رجفملا هبرخ یاــــــنب نوچمه لباقت نوچ هحوتفم یاه نیمزرــــــس رگید رنه زا هتفرگرب دوخ هک )4۷-48 رنه رد ،دوب یزکرم یایــــــسآ و هنارتیدم ۀضوح ،نایناــــــساس ورملق تسا داقتعا نیا رب لیه .تسا هعلاطم و یسررب لباق ارماس یرب چگ یناریا یاه فده و اــــــه عوضوم ،یدلایم متــــــشه نرق دودح رد هک ،هصخشم هجو تروص هب و تفرگ رارق ناناملــــــسم لابقتــــــسا دروم
.اهنآ‌رب‌یناساس‌یرب‌چگ‌رنه‌ریثأت‌و‌هرمیس‌دجسم‌اب‌ارماس‌رد‌یسابع،هیروس‌رد‌هیوما‌یاه‌نوتسرس‌تانییزت‌ۀسیاقم-12ریوصت )205-207،1389،روپکل؛Dimand,1937,311,312,319;Herzfeld,1923;Thompson,1976,platexxii.i(:ذخام
رد نآ رت لیصا یلکش هب ای و ندرا و هیروــــــس رد هیما ینب یاه خاکرد هنومن یارب .)۱0۳ ،۱۳86 ،رابارگ و لیه( تفای دومن ارماس یاه خاک زا ییاهدومن ... و ناوریق دجسم بارحم ،تیرکت ،یتشملا رصق رد ،لاب شقن ،لکشدیراورم یاه هتشر ،لخن گرب( یناــــــساس رنه ریثأت یگنس یاهانب ینییزت حوطس یریگ لکش رد )...و جاک هویم ،وم گرب رد دسر یم رظنب .۷)Dimand,1937( تسا هعلاطم لباق اهنآ یبوچ و اب ادتبا ،یناساس ۀرود ناریا تانییزت رنه ،صخــــــشم ریس طخ کی ... و هیروــــــس قطانم رد هیوما ۀرود یرنه یاضف رد دــــــشر و بذج .دروآ تسدب ار یسابع ۀرود یتانییزت حوطــــــس نورد هب ذوفن ۀنیمز رفولین و یا هبلدنچ یاه تملاپ مین ای و لماک تملاپ شقن نآ ۀنومن نآ هسیاقم سپس و ارماس و هیروس یاه نوتسرس تانییزت رد هرپ هس .)۱۲ریوصت( تسا ناریا رد هرمیس دجسم و یناساس یاه هنومن اب نارود یرامعم و ینییزت یاهرنه رگید رد هک هنوگنامه تیاهن رد جات ،رجفملا هبرخ مامح هزاورد رد هداتــــــسیا صخش شــــــشوپ( هیوما نزواهگنیتا -هیوما ۀرود زا ... هرــــــخصلا هبق رد یناــــــساس تارهاوج و زاس و تخاس نف یزاــــــس هدایپ( یــــــسابع و )۲0 ،4۲ ،۱۳۷8 ،رابارگ و یمــــــسر یاه قاتا ییاپیلچ شیارآ ،رضیخا خاک یاــــــنب رد یناــــــساس اه غاب زا هدافتسا تنس ،اراوکلب رصق و یناقاخلا قــــــسوج یاه خاک رد ،۱0۹ ،نامه( کیدزن رواخ نهک تنــــــس ساسارب )هناهاــــــش تشهب(
خاک رد هدنصقر نارتخد و ییایرد یاه یروح گرزب رــــــیواصت ای و )۹۹ رب هچنآ هباشم ییاه سوق نایم رد اهنآ زا یخرب هک یناقاخلا قــــــسوج یناساس شور هب ً
ابیرقت اهنآ همه و تسا یناساس دهع نیمیس فورظ اه یشاقن نیگنس اتبسن کبس هارمه هب ،تسا هدش ریوصت ور هبور زاً قارع رد )۳4-۳۳ ،۱۳86 ،سیار( نشور یبآ و زمرق یاه گنر طلست و ناوت یم ،تسا هعلاطم لباق یناــــــساس رنه و نف ذوفن زا ییاه هناشن قطانم رد یناساس ۀرود یرب چگ یاه هیام شقن روضح هک تشاد نایب یهیدب یرما نآ یرــــــنه قنور هب هجوت اب قارع رد نایــــــسابع زک ارم و دجاسم یارب هدش هئارا یاه یراذگ خیرات هب دانتسا اب نیاربانب .تسا ی هنومن ،هرمیس دجسم ،شهوژپ نیا رد هعلاطم دروم یاهانب و ناریا یناساس یرب چگ رنه میقتسم ریثأت زا یمهم هتبلا و هدش هعلاطم رتمک رنه ریثأت رب تسا یدنس زین و یملاسا نیتسخن نورق یرب چگ رنه رب .ارماس A,B یاه کبس ینییزت یاه هیارآ یخرب قلخ رد ناریا یرب چگ
۷۱
هجیتن
یکرادم دوبن تلع هب هرمیس دجسم ،خلب دبنگ هن دجسم دننامه ساسارب اهنت ،یهاگــــــشیامزآ تاعلاطم ندــــــشن ماجنا و هکس نوچ یراذگ خیرات ،یرب چگ تانییزت و یلافس یاه هتفای ،یرامعم دهاوــــــش هنوگنامه .تسا یسابع نارود لیاوا و هیوما نارود رخاوا هب قلعتم و زا یبیکرت دجسم نیا یرب چگ تانییزت ینییزت شوقن ،دیدرگ نایب هک رارکت و نراقت لصا .تسا یهایگ و )یسدنه یاه باق( یسدنه شوقن ینییزت حوطس نیا رد .دوش یم بوسحم شوقن نیا یلصا ۀصخاش زا یشیارگ ارماس و خلب دجــــــسم یاه یرب چگ ینییزت حوطس دننامه ساسا نیارب .دوش یم هدید یعازتنا شوقن تمــــــس هب ارگ عقاو شوقن زا هیلوا یریذپریثأت نمض هرمیس دجسم یهایگ یاه هنوگ زا مادکره یا هدیچیپ یاه هنوگ هب و هدش هداس ،یناساس نارود یهایگ شوقن شوقن داجیا یارب یعورش ار نآ ناوت یم هک یشوقن رگید اب طابترا رد ،رگید ییوس زا .تسا هدروخ دنویپ ،تسناد یملاسا رنه رد یمیلسا هک داد ناشن هعلاطم دروم یاهانب تخاــــــس خیرات یقیبطت ۀعلاطم دجسم زا شیپ هرمیس دجسم یاه یرب چگ تانییزت تخاــــــس خیرات هیکت اب و ساسا نیارب .تــــــسا ارماــــــس یرب چگ تانییزت و خلب دبنگ هن نیا زا مادکره ینییزت شوقن یدنب بیکرت و ینییزت یاه تهباــــــشم رب
؛تشاد نایب ار هدمآ تسدب جیاتن هنوگنیا ناوت یم ،اهانب و هیوما نارود رخاوا هب قلعتم هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت -
ۀرود هدش هتخانش یاه هیام شقن ساسارب و یــــــسابع نارود لیاوا .تسا هتفرگ لکش یناساس ینعی ییارگ یعازتنا تمس هب ییارگ عقاو زا یتکرح ،شوقن نیا رد - .تسا هدهاشم لباق یناــــــساس ۀرود ینییزت شوقن زا نتفرگ هلصاف ییارگ یعازتنا تمس هب یملاــــــسا رنه یاه شیارگ نیتسخن نیاربانب .تسا هجوت و هعلاطم لباق هرمیس دجسم رد یدروم تروصب دروم یاه یرب چگ تخاــــــس خیرات یقیبطت هعلاطم ساــــــسارب - نیتــــــسخن نورق رد ناریا یرب چگ رــــــنه ۀعلاطم دنور رد ،هــــــعلاطم نییان دجسم ،خلب دبنگ هن دجاسم زا شیپ هرمیس دجــــــسم یملاسا هتسیاش .ق.ه موــــــس نرق یرب چگ شوقن هب نیزم دجاــــــسم رگید و .تسا هعلاطم و یسررب یرب چگ تانییزت رد هتفر راکب نییزت یاه هیام شقن تهباــــــشم - هب و ارماس A کبس یاه یرب چگ ینییزت شوقن اب هرمیــــــس دجــــــسم یخیرات دهاوش و کرادم رگید هارمه هب نآ B کبــــــس یرتمک نازیم یرب چگ رنه ریثأت ،ارماس یرب چگ تانییزت تخاــــــس رد هک داد ناشن دجــــــسم یرب چگ تانییزت ،نآ دنتــــــسم ۀنومن و دییأت لباق نارــــــیا .تسا هرمیس
اه‌تشون‌یپ
یرب چگ یاه باق زا یدادعت یتانییزت حوطــس رد هک تــسا حیضوت هب مزلا ۱ زا رودب و رــگیدکی اب هداــس یبیکرت رد یــسدنه و یهایگ شوــقن هرمیــس دجــسم لولعم دناوت یم یتارییغت نــینچ لیلد .دنا هدــش ارجا یــشقن یگدیچیپ هنوگره رد یا هدــیچیپ و هداــس یاــه باق نــینچ بــیکرت هدــش نــییعت شــیپ زا حرــط یارب( دــشاب یرب چگ تاــنییزت یریگرارق لــحم اب بــسانتم اــنب یــلخاد حوطــس .)4 ریواصت رد لکش یا هریاد یاه باق ک .ر هنومن ،روپ کل :هــب ک .ر ؛هرمیــس دجــسم یاه یرب چگ ریواصت ۀدهاــشم تــهج ۲ ،)هرمیس( رهــش هرد یــسانش ناتساب یاه شهوژپ و اه شواک،)۱۳8۹( نیمیــس
.ملایا ناتسا یگنهرف ثاریم نامزاس و هنیزاپ تاراشتنا ،مود شخب ،خلب دجسم یاه یرب چگ تانییزت و یرامعم عون ،نیققحم رظن ساسارب ۳ نیرهنلا نیب دیاش یبرغ قطانم زا هتساوخرب و هقطنم نیا هب یتادراو یلوصحم دجسم یرامعم رصانع هسیاقم اب هطبار رد رتشیب تاعلاطا بسک تهج .دشاب :هب ک.ر یملاسا لیاوا و یناساس یاهانب و راثآ اب خلب دبنگ هن Golombek, Lisa )1969(, Abbasid Mosque at Balkh, In Oriental Art, Volume XV Issue 3, 185-189.
یاه هدوت و هقیلس ،یناریا ناهج لماک حتف" هک تسا داقتعا نیا رب رابارگ 4 نارــیما راــیتخا رد دــندوب یــناریا نوــنف هــتفای شرورپ هــک ار یــناریا نارــگتعنص ؛هب ک.ر رتشیب تاعلاطا بــسک تهج ،)۲۱۳ ،۱۳۷۹ ،رابارگ( " داد رارق ناملــسم .۹4 ،۱۳8۹ ،دنامید یسانش هناشن عون کی ،Der Wandschimuck یناملآ هیرشن زا دلج نیلوا رد 5 کبس :دش هئارا درک یم یفرعم کبس هــس رد ار اهنآ هک ارماــس یرب چگ تانییزت زا کبــس و cross-hatched :مود کبــس ،Bevelled style )schragschnittstil( :لوا ساــسارب بــیترت نــیا .نآ یاــه گرب یور رــب هرــفح راــهچ اــب leaves vine ،موــس عون هــس )م۱۹۲۷ -۱۹۲۳( دلفــستره تــسنرا .دوب اه کبــس )رارکت( بوانت طباور ینلهرصنع زا یلوا :تسا هداد صیخــشت اهنآ یلامتحا أــشنم و عبانم اب ار کبــس
هک( جاک هویم هب هیبــش یاه هچنغ زا و تــسا مک ارتم رتمک هک یمود ،هتفرگ هرهب یناساس رنه زا یثاریم ارهاظ ،هدرک هدافتــسا )هدش رارکت یهایگ لاکــشا رد اهرابً نآ رنه و نیرهنلا نیب زا مهلم ایوگ ،تسا رتارگ تعیبط و رت نشور هک یموس ،تسا حرطم بیترت لوــسرک ،ریخا یراذگ خیرات رد .)4۷ ،۱۳۷6 ،نارگید و رابارگ( دــشاب ساــسارب هک ار دوخ للادتــسا و )A,B,C یاه کبــس حلاطصا( داد رییغت ار هدــش نیا رب .درــک یبایزرا حــیحص ار تــسا نــییزت عوــن نــیرت میدق )کاــت (وــم گرــب نآ نانارنخس و دلفستره یدنب هتسد زا هدافتسا هب لیام یناملآ نانارنخس ساسا Northedge, 2004,( دندوب لوسرک یدنب هقبط زا هدافتسا هب دنمقلاع یسیلگنا ک.ر ارماــس یرب چگ یاه کبــس اــب هــطبار رد رتــشیب تاــعلاطا بــسک تــهج .)9 Al- ؛108-107 ،۱۳۷8 ،راــبارگ و نزواــهگنیتا( )A)style vine –Leaf کبــس ؛هــب Northedge, 2004 ؛۳6۲ ،۱۳۹۳ ،لوسرک ؛;Janabi, 1983, 308 kazwini,1969, 9 ،رابارگ و نزواهگنیتا ؛۳6۲ ،۱۳۹۳ ،لوــسرک ()cross-hatch style(Bکبــس ،),10 ،لوسرک( C )Bevelled style( کبس )Al-Harithy, 2002, 3-2 ,۱08-۱0۷ ،۱۳۷8 .)۳64و۳6۳ ،۱۳۹۳ ینییزت شوقن یخرب هدــش هداــس تروص ،ارماــس C کبــس دــسر یم رظنب 6 Herzfeld,1923,( تسا A,B یاه کبس )...و لخن گرب ،هرپ هس رفولین(یهایگ ،رابارگ و نزواهگنیتا :هب ک.ر رتــشیب تاعلاطا بــسک تهج .)orn:28- orn: 49 یریگراکب زا شهوژپ تاحفص تیدودحم تلع هب قوــف رــیواصت رد .۱۱0 ،۱۳۷8 رــیواصت هــب نــیبطاخم و زــیهرپ هرمیــس یاــه یرب چگ یــنییزت شوــقن یــمامت یــسانش ناتساب یاه شهوژپ و یاــه شواک " باــتک هــب و نیــشیپ یاــه شخب .دنوش یم هداد عاجرا ")هرمیس (رهش هرد
؛هب ک.ر هراب نیا رد رتشیب تاعلاطا بسک تهج ۷ Dimand, Murice ) 1937(, Studies in Islamic ornament: some aspects of
و خلب دبنگ هن دجسم اب هرمیس دجسم یرب چگ تانییزت یقیبطت یسررب یسابع ۀرود زا ارماس
omayid and early abbasid ornament, Ars islamica, Vol 4. pp. 293-337.
عبانم‌تسرهف
رــتکد ،یملاــسا یراــمعم و رــنه ،)۱۳۷8( گــلا،رابارگ ؛دراــچیر ،نزواــهگنیتا .نارهت ،)تمس(یناسنا مولع بتک نیودتو هعلاطم نامزاس ،دنژآ بوقعی ارهز ؛یــفطاع نیهــش ؛یدــمحم رــفعج ارــهز ؛یرــیم امیــس ؛یروــس ،یزاــیا ،یناساس و یناکشا نارود یرامعم تانییزت و هیارآ رد یربچگ ،)۱۳8۷( یربک ا
.نارهت ،ناریا یلم هزوم نارودزا (نارــیا رنه رد یریــس ،)۱۳8۷( سپیلیف ،نمرک ا ؛ماــهپاروترآ ،پوــپ
.نارهت ،یگنهرف و یملع ،یدنبایرد فجن ،)زورما ات خیراتزا شیپ تــسد هــب یاــه ربچگ یــقیبطت هــسیاقم و یــسررب ،)۱۳۹4( اطع،روپ نــسح دــس ریگبآ ۀزوح یــسانش ناتساب یاه شهوژپ ،یروگ هعلق یانب شواک زا هدمآ تکرــش و یگنهرف ثاریم هاگــشهوژپ ،نارهت ،ناک اــین لایل شــشوک هــب ،هرمیــس .ناریا یورین و بآ عیانص هعسوت تانیئزت رد یــسدنه شوــقن لوحت ریــس یــسررب ،)۱۳8۹( اــسهم ،یــمزراوخ ناریا رد تــمکح و هــسدنه نایم هطبار( یقوجلــس ات یناــساس هرود یراــمعم ،رــنه شــهوژپ هتــشر دــشرا یــسانشراک هــمان ناــیاپ ،)یملاــسا هرود و ناتــساب اضر رتکد :اــمنهار داتــسا ،سردــم تیبرت هاگــشناد ،یراــمعم و رــنه هدکــشناد .هدشن رشتنم ،یمهفا ،رایرف للهادبع ، یملاــسا عیانص یامنهار ،)۱۳8۹( نوــسا ســیروم ،دــنامید
.نارهت ،یگنهرف و یملع ،یگنهرف و یملع ،راهب کلم هام ،یملاسارنه ،)۱۳86( توبلاتدیوید ،سیار
.نارهت شوــقن و اــه یربچگ رد یــهایگ شوــقن یــفرعم ،)۱۳80( هراتــس ،نیهاــش داتــسا ،یملاــسا هــیلوا نورــق رد نآ موادــت و لوــحت و یناــساس هرود هتــسجرب نارهت دازآ هاگشناد ،دشرا یسانشراک همان نایاپ ،شونرذآ دوعسم رتکد ،امنهار .هدشن رشتنم ،زکرم هدمآ تــسد هب یرب چگ راثآ یرنه و ینف ۀعلاطم ،)۱۳۹۱( بنیز ،رهم هدنزورف یرب چگ راــثآ اب نآ ۀــسیاقم و ناتــسرل هرمیــس یروــگ هــعلق یناتــساب ۀــطوحم زا دیس ؛امنهار داتسا ،دــشرا یــسانشراک ۀمان نایاپ ،هرود نیا یاه هطوحم رگید و تایبدا هدکــشناد ،نارهت ،سردــم تیبرت هاگــشناد ،رپهوک یوــسوم یدــهم .هدشنرشتنم ،یسانش ناتساب هورگ ،یناسنا مولع یدهم ،ناناملــسم مدقتم یرامعمرب یرذگ ،)۱۳۹۳( یــس.یا.یک،لوسرک
.نارهت ،نتم یرنه راثآ رشن و همجرت ،یفراع نیچلگ بوقعیرتکد ،یــسابعو یوــمارنه ،)۱۳۷6( دراــچیر،نزواهگنیتا ؛گــلا،رابارگ
.نارهت ،یلوم ،دنژآ هرد یــسانش ناتــساب یاــه شهوژپ و اــه شواک ،)۱۳8۹( نیمیــس،روپ کل
.نارهت ،هنیزاپ ،رهش ،یناساس رنه و یسانش ناتساب ،)۱۳۹4( داهرف ،ینیما ؛بوقعی ،رف یدمحم .نارهت ،ناکیپاش
ۀــعلاطم ،)۱۳8۷(یــگزل للها بیبحدیــس ؛کوــلملا ترــصن ،یــناکدرا حاــبصم هلجم ،یملاــسا هرود یربچگ شوقن رب یناــساس ۀرود یربچگ هیام شقن رــیثأت
.۳۷-50 ،۲ هرامش لوا لاس ،هیام شقن یمسجت یاهرنه ،نایناماــس ورملق رد یملاــسا ندمت و گنهرف ،)۱۳86( اــضردمحم ،یــجان
.نارهت ،ریبکریما تاــنییزت یــقیبطت یــسررب ،)۱۳۹0( ءارــسا،یحلاص ؛یــلع ،وــلیاباب یــتمعن و بیکرت شــقن رــظنم زا نــییان عماج دجــسم و خــلب دــبنگ هــن دجــسم یرــبچگ
.۹6-۱04 ،۱6۲ ۀرامش ،رنه هام باتک ،میهافم تلااقم هعومجم ،یملاــسا شوقن نوماریپ یــتاکن ،)۱۳۷4( زــیبماک ،یــیاون ثاریم نامزاــس ،مود دلج ،ناریا یزاــسرهش و یرامعم خــیرات هرگنک نیموــس
.۲۷۱-۲80 ،نارهت ،روشک یگنهرف دادرــهم ،یملاــسا تاــنیئزتو یراــمعم ،)۱۳86( گــلا ،راــبارگ ؛کرد ،لــیه
.نارهت ،یگنهرف و یملع ،دنمشناد یتدحو ،یزاریــش للها تیآرقاب رتکد ،یملاــسا یرامعم ،)۱۳85( ترــبار ،دــنرب نــلیه
.نارهت ،هنزور Al-Harithy, Howayda Nawwaf )2002(, the culture of design and production in abbasid samarra, Proceedings of DETC, ASME Design Engineering Technical Conferences and Computer and Information in Engineering Conference Montreal ,Canada, 1-5.
Al-Janabi,Tariq )1983(, Islamie Archaeology in lraq:Recent Exca- vations at Samarra,World Archaeology, IslamicArchaeology, Vol.14, No.3, pp.305-327.
Al-Kazwini, B.M )1969(,the Abbasid palace an analytical study of its wall-ornaments, Durham theses, Durham University, Available at Durham E-Theses.
Dimand, Maurice )1937(, Studies in Islamic ornament: some aspects of omayid and early abbasid ornament, Ars islamica, Vol 4, pp. 293-337.
Herzfeld, Ernst )1923(, Der Wandschmuck Der Bauten von Samarra und seine Ornamentik, Verlag Dietrich Reimer Ernstvohsen, Berlin.
Golombek, Lisa )1969(, Abbasid Mosque at Balkh, In Oriental Art, Volume XV Issue 3 , pp.173-189.
Moorey, P .R. S )1979(, Kish Excavations, Ashmlen Museum ,Ox- ford.
Northedge, Alstair )2004(, Abbasid earth architecture and decoration at Samarra Iraq, In The conservation of decorated surface on earthen architecture, Editted by Leslie Rainer and Angelyn Bass Rivera.5- 14.
Thompson, Deborah )1976(, Stucco Frome Chal Tarkhan- Eshqabad near Rayy,. Archaeological Institute Publications, London .
https://archnet.org/sites/3921.
