بررسی حجم پردازی دورۀ قاجار از صخره نگاری باستانی تا مجسمۀ همایونی

یناتساب یراگن هرخص زا راجاق ۀرود یزادرپ مجح یسررب ینویامه ۀمسجم ات

*دار ینیسح دیجملادبع .ناریا ،نارهت ،نارهت هاگشناد ،ابیز یاهرنه سیدرپ ،یمسجت یاهرنه هدکشناد رایشناد )91/8/7 :ییاهن شریذپ خیرات ،91/4/20 :هلاقم تفایرد خیرات(

هدیکچ یملاسا رصع زا شیپ داعبا نامه رد تسناوتن یملاسا نارود رد اما ،دراد نهک یا هقباس ناریا رد هتسجرب شقن و یزادرپ مجح هربقم ،یرامعم رد هتسجرب تانییزت هلمجزا یرگید یاه تروص هب نایناریا یزادرپ مجح و یزاس هتسجرب شقن قوذ نکیل ،دوش رهاظ هب یراثآ و تفرگ تروص یتامادقا یا هرخص یاه هراگن یایحا ۀنیمز رد راجاق نارود رد .تفای روهظ لاجم روقنم یاه شقن و یزاس ۀمین رد ارگ تعیبط و هتسجرب مامت یزاس همسجم هب هجوت نینچمه .دهد یم ناشن ار یناتساب یاه تنس و شور موادت هک دمآ دوجو نیا .دش هتخاس رصع نیمه رد ،ناریا یملاسا نارود یارگ تعیبط ۀتسجرب مامت ۀمسجم نیلوا و تفریذپ تروص نارود نیا مود یاهدرکیور یسررب هب ،راجاق ۀرود رّوصم و بوتکم عبانم ساسارب ،ناریا رد نآ تلاوّحت و یزاس همسجم ۀنیشیپ هب هجوت نمض هلاقم رارق هجوت دروم یزادرپ مجح ینوگرگد دنور رد ار هاش صخش هژیو هب ،رابرد ریثأت و دزادرپ یم نارود نآ یراجح و یزاس همسجم ندش هتخاس هب رجنم هک اپورا هب شیاهرفس رد ارگ تعیبط یاه همسجم اب هاش نیدلارصان صخش ییانشآ صوصخ هب ؛دهد یم هک کلملا لامک ۀسردم و یتلود هناخشاقن رد یشاقن رنه شزومآ یارب یمجح راثآ زا یریگ هرهب نینچمه .دش "ینویامه ۀمسجم"

.دوش یم یسررب هلاقم نیا رد هک تسا یرگید هتکن ،دروآ مهارف ناریا رد ار هتسجرب مامت یزاس همسجم هب درکیور کیمداکآ هنیمز

یدیلک یاه هژاو .ینویامه ۀمسجم ،راجاق رنه ،راجاق یزاس همسجم ،یا هرخص یاه هبیتک ،ناریا یزاس همسجم

.E-mail: hrad@ut.ac.ir ،021-66461504 :ربامن ،09123841253 :نفلت *

یاهرنه رگید زا یرایسب نوچمه ،یزادرپ مجح و یزاس همسجم ،یگنهرف تلاوحت .تفای لوحت و ینوگرگد تصرف راجاق ۀرود رد ،یناریا ۀلحرم نیرخآ ناوت یم ار .ق.ه مهدزیس هدس رد یعامتجا و یسایس یتامادقا نارود نیا رد .دروآ رامش هب یناریا ۀعماج رد یتنس تلاوحت هب ،تفرگ تروص یناریا گنهرف و رنه میدق عجارم هب تشگزاب یارب هاشیلعحتف هرود نایاپ ات اهراجاق تیمکاح لوا شخب رد هک یروط صخش و رابرد بناج زا یرایسب یاضاقت و یعاسم ،).ق.ه 1250(

.تفریذپ تروص رنه و رعش ۀنیمز رد هتشذگ هب تشگزاب یارب هاش بلاق رد یبهذم یاهرواب ،تخاسریز رظن زا هک تسا یلاحرد نیا و تاموهوم و تافارخرد قرغ ،رابرد و هتفای تیمومع یرگن یحطس لامعا و ذوفن تردق زین یعامتجا و یسایس ظاحل زا .دوب ینیبدوخ هدننک نییعت اه هنیمز ۀمه رد رابرد و ناگدازهاش و هاش تساوخ و یأر ناگناگیب ذوفن هب تبسن یگداداو ،یلم عفانم ۀصرعرد و دوب ذفان و یتشگرب لباقریغ روط هب ،یماظن و یتعنص ،یداصتقا یاه هنیمز رد ،یلم نیمزرس زا ییاه شخب هک یروط هب ؛تشاد نوزفازور شرتسگ .دش ادج نآ زا یاچ نمکرت و ناتسلگ یاهدادرارق یط ،هاش نیدلارصان نتسشن تخت هب نامز ات هاش دمحم تنطلس هرود رد تیمکاح فعض و تردق یجیردت لزنت اب هک تسا یراذگ ۀلحرم گنهرف و رنه هب تشگزاب دنور ندنام توکسم و فلتخم یاه هطیح یناریا هعماج رنه و گنهرف رد لوحت یاه هنیمز .تسا هارمه یتنس فلتخم یاه هصرع رد تلاوحت داجیا و ییاپورا تاریثأت لباقم رد

نایاپ رد .دریگ یم لکش جیردت هب نامز نیمه زا یرنه و یگنهرف تلاوحت زا یا هرود ،هاش نیدلارصان تنطلس زاغآ اب و هلحرم نیا یاهداهن داجیا هلمج زا ؛دیآ یم مهارف اه هنیمز ۀمه رد هنایارگ برغ راشتنا ،یلاع تلایصحت تاسسؤم و سرادم سیسأت ،دیدج یندمت ندروآ ،اپورا هب لصحم مازعا شرتسگ ،پاچ تعنص ۀعسوت و همانزور یریگ هرهب ،ماظن ۀسردم و نونفلاراد رد سیردت یارب ییاپورا ناداتسا ،فارگلت ،یتشادهب و یکشزپ شزومآ ۀنیمز رد دیدج یاهدرواتسد زا هب ،رنه رد هزات یاه تیلاعف هب درکیور .سیلپ هرادا و نهآ هار ،نفلت یزاس همسجم و یشاقن رد هنایارگ تعیبط ییامنزاب و یساکع هژیو ،هرود نیا یشاقن رنه تلاوحت رد .دریگ یم لکش هرود نیمه رد زین دیکأت دروم هراومه هنایامنزاب یرنه کینکت کی ناونع هب یساکع راثلآارثآم متشه باب رد هنطلسلادامتعا ،هطبار نیمه رد .تسا هدوب یتمدخ ریوصت تعنص هب ،هتفای روهظ سکع هک یتقو زا« :دسیون یم هب و نشور هیاس ندومناو و یشک هیبش و یزاسامنرود ،هدرک ریطخ تفای ل ّصات سکع نادمه نف نیا تاکن ریاس و بسانت ندرب راک ،یساکع رب هولاع .)123،ات یب ،هنطلسلادامتعا( »تفریذپ لیمکت و و یتلود ۀناخشاقن رد لدم یاه همسجم و یپاچ یاه حرط شقن و رنه رد یزادرپ تعیبط هب شیارگ رد زین رابرد ینیئزت یاه همسجم .تسا هجوت لباق نارود نیا یارگ تعیبط یزاس همسجم

یخیرات ۀنیشیپ

هب زین و یرامعم هب هتسباو ۀتسجرب شقن تروص هب یزاس همسجم هب یهاگ هک فورظ و ءایشا یور هب هتسجرب همین و کوکحم شوقن لکش و هنیرید یا هقباس ،دوش یم هدید مه حطس زا هدمآرب ًلاماک ِمجح تروص تروص هب زین لقتسم مجح .دراد ناریا یناتساب گنهرف و رنه رد رمتسم نآ ریغ و ارگ تعیبط لاکشا رد ملاسا زا شیپ یاه هرود رد رمتسمریغ .تسا هدمآ دیدپ رخاوا هب طوبرم ناویح و ناسنا ۀمسجم تروص هب نوگانوگ فورظ و ناریا برغ و لامــش رد دلایم زا شیپ لوا ۀرازه لیاوا اــت مود ۀرازــه باقع ،لازغ ،ریش ریظن یتاناویح رس اهنآ رد هک نیّرز یاه ماج نینچمه یور هتسجرب همین یاه رکیپ ۀمادا رد هتسجرب ًلاماک روط هب هک واگ و .)1ریوصت(دنتسه یرکذ لباق یاه هنومن ،دنا هدش یزادرپ شقن فورظ لیبق زا غرفم و نهآ زا یزلف تاعونصم زا یا هدمع شخب ناتسرل رد یاه هرکیپ بلاق رد هنییآ و قاجنــس ،رازفا گنج ،شفرد ،بــسا ۀنهد هتخاس یهایگ یاه لکش و یریطاسا تادوجوم و ناروناج ،ناویح ،مدآ دیشمج تخت و اناداپآ یاه خاک نییزت زین نایشنماخه ۀرود رد .دنا هدش دارفا و هاشداپ ،نامزلام ،نایرابرد ًلاومعم گنس زا ییاه هتسجرب شقن اب زا یمیظع یاه همسجم ،نیا رب هولاع .دهد یم ناــشن ار فلتخم للم دوجو نآ یاه نوتس رس و دیشمج تخت یاه هزاورد رب یبیکرت تاناویح شارت گنس نادنمرنه ۀداعلا قوف تراهم و راک تفارظ زا تیاکح هک دراد

.روول هزوم ،نلایگ کیلرام هپت ،.م.ق 900 دودح ،ریش شقن اب تشدرلاک نیّرز ماج -1 ریوصت )21 ،1 ج ،1388 ،هانپ دمحم( :ذخام

همدقم

دودح بلاق رد ،نایناساس یزادرپ مجح رنه ماجنارــس و دراد نامز نآ راجاق ۀرود ناراجح شخب ماهلا همه زا شیب هک گرزب هتسجرب شقن 30 رد لوا روپاش میظع ۀمسجم نارود نیمه زا .تسا یسررب لباق ،دنا هدوب یاه هرکیپ تمظع ،یدلایم موس ۀدس هب طوبرم سرافروباشیب یکیدزن .)4 ات 2ریواصت( دیامن یم زاب ار ناریا یناتساب ییامنزاب ًاتعیبط ،یعرش ماکحا و نیناوق هب هجوت اب یملاسا ۀرود رد

دروم اهانب رد یناویح و یناسنا هتسجرب شوقن نتفرگ راک هب و یمجح یدربراک تلاآ و بابــسا هب یهد لکــش بلاق رد اما تفرگن رارق هجوت هب ار نایناریا هنازادرپ مجح قوذ ،یرامعم ِراد مجح تانییزت سپــس و .تشاذگ شیامن تفلاخ نارود زا سپ و للاخ رد یددعتم یاه هلــسلس هک اجنآ زا هیور تدحو و یرــیگ تخــس ،دندمآ راک یور هب ناریا رد نایــسابع نتفرگ راک هب زا یهن تهج رد اه تموکح بناج زا یا یمسر و زکرمتم رب نایناریا ینید رواب و اه هزومآ نکیل ،دیآ دوجو هب تسناوتن یزادرپ مجح یملاسا یاهرواب اب بسانتم ار یا هزات ریسم ،یناتساب رنه ۀنیشیپ ساسا وــس کی زا .داد رارق یناریا نارگ تعنص و راجح نادنمرنه یور شیپ ،اه نادغارچ ،اهزوسدوع ،فورظ نوچمه یدربراک و هرمزور ۀیثاثا و بابسا و یهایگ ،یناویح ،یناسنا یاه هرکیپ تروص هب اهربت و اه هنزو ،اه لفق تعنص هب ار یمجح تانییزت و یزادرپ مجح قوذ زورب ِلاجم یقیفلت هتشذگ رد هک یرامعم یاهراتخاس رگید یوس زا و داد نادنمرنه و نارگ یهایگ و یناویح ،یناسنا ۀتسجرب شوقن و میظع یاه هرکیپ اب ًامومع یهایگ تانییزت و یسیونشوخ یاه هبیتک اب کنیا ،دش یم نییزت و هتسارآ هتسجرب همین تروص هب یراجح و یراکرجآ اب و هدش یرب چگ یسدنه و .)6 و 5 ریواصت( دش یم نیزم تروص هب اه هرانم و اــهدبنگ ،اه هاگمارآ زا یــخرب ،نیا رــب هولاــع لاح نیع رد هــک دنتفای مــسجت هنازادرپ مجح میظع یاهراتخاــس یاه تفاب و شوقن زا ًامومع ،اهانب نیا رد .دنتشاد زین یدربراک یاه هبنج هدافتسا زین یراک یشاک و یرجآ ینیچ هرگ ،یرب چگ تروص هب ،یمجح طوبرم سوباق جرب ،اراخب رد یناماس لیعامسا ریما هاگمارآ .دمآ یم لمع هب زا سوواکدبنگ رهش یکیدزن رد ریگمشو نبا سوباق نیدلا سمشریما هب خیش جرب و یر رهش رد یقوجلس ۀرود هب طوبرم لرغط جرب ،رایز لآ ۀرود تشاد بوسحم یمجح یاهانب هلمج زا ناوت یم ار دنوامد رد لبیــش .)7 ریوصت(

نیمزرس رد یزاس سیدنت و یزادرپ مجح یخیرات هنیشیپ عومجم رد یزاس هتسجرب شقن هب شیارگ و تلاصا رب دیکات زیچ ره زا شیب ناریا نآ رارکتو اه یگژیو نیا .دراد یرگ تیاور و نییزت ،یزاس هداس اب هارمه هژیو هب ،یدربراک و رت کچوک هزادنا رد یملاسا نارود رد فلتخم ءاحنا هب راثآ ناگدنهد شرافس و نادنمرنه هقلاع ۀدنهد ناشن ،راجاق ی هرود رد .تسا هتسجرب مین تروص هب یناریا یزادرپ مجح تشرس هب یمجح

.یناساس ۀرود ،سراف رد متسر شقن ،لوا ریشدرا یشخب جات هتسجرب شقن -3 ریوصت )Ferrier,1998 ,60( :ذخام

.یناساس ۀرود ،1930 ۀهد هب طوبرم سکع ،نیمز یور لوا روپاش ۀمسجم -4 ریوصت )1388 ،یسورگ( :ذخام تخت رد اناداپآ خاک نوتس زا یشخب -2 ریوصت .نارهت ناتساب ناریا ۀزوم ،دیشمج )Nigel and Curtis,2005, 64( :ذخام

ۀرود ،کّبشم نادروخب -5 ریوصت رنه وتیتسنا ،یقوجلس .اکیرما تیورتید رهش )107 ،2 ج ،1388 ،هانپ دمحم( :ذخام

و یهایگ تانییزت -6 ریوصت و راد مجح یسیونشوخ دجسم بارحم ۀتسجرب .ق .ه 710 ،ناهفصا ۀعمج )Ferrier,1998 ,308( :ذخام

راجاق ۀرود رد یزادرپ مجح و یزاس همسجم

،تسا یــسررب لباق شخب ود رد ًامومع راجاق نارودرنه هک اجنآ زا نیمه رب دناوت یم زین نآ تلاوحتو نارود نیا یزاس همــسجم یواکاو رخاوا ات هاش یلعحتف تنطلس نامز هب طوبرم لوا ۀرود ؛دریگ تروص انبم تنطلس هب نامز زا مود ۀرود و ).ق .ه1264(راجاق هاــشدمحم تنطلس .راجاق ۀرود رخآ ات ).ق.ه 1313-1264( هاش نیدلا رصان ندیسر

یراگن هرخص و یراجح ؛لوا ۀرود :فلا شیپ یناریا رنه تلاوحت ریــس ۀمادا ،لوا ۀرود یزادرپ مجح رــنه هیدنز ۀرود یاه یزاس هتسجرب شقن زا نآ عورش و تــسا راجاق ۀرود زا نیا رد جیار ۀویــش لاح نیع رد .)8 ریوصت( دوــش یم زاغآزاریــش رد یلعحتف صخش هژیو هب ،رابرد ۀقیلسو تساوخ هب هتــسباو ًلاماک هرود ،تنطلس هب ندیسر زا شیپ هک تسا ).ق.ه 1250-1211(راجاق هاــش رد تماقا ًاملسم .تسا هدوب زاریــش رد سراف مکاح و دهعیلو ناونع هب یناساس نارود یاه هتسجرب شقن و دیشمج تخت اب یراوجمه و زاریش یاه ناتساد و یناوخ همانهاش هب وا ۀقلاع نینچمه و سراف ۀقطنم رد تشگزاب هب شا هقیلسو قوذ اب طابترا یب ،ینایک ناهاشداپ و ناریا یلم یا هرخص یاه یراجح هژیو هب ،ناریا یناتساب نارود رنه یاه یگژیو هب . تسین تنطلس دهع رد« :دسیون یم یدضع خیرات رد هلودلادضع هدازهاش ماگنه رد ،یریلام ناخ نیــسحلادبع ،]هاــش یلعحتف[ روفغم ناقاخ هدازهاش( »دناوخ یم همانهاش دنلب زاوآ هب ،یلعا باکر یولهپ رد یراوس راگن خیرات و شاقن رتروپرک تربار رس نینچمه .)162 ،1376 ،هلودلادضع و هدوب ناریا رد .ق.ه 1236-1234 یاه لاــس ی هلصاف رد هک یسیلگنا ییاه یشاقن اه هرخص یور ۀتسجرب شوقن و یمیدق یاهانب و رظانم زا هدروآ هاش یلعحتف تأیه و عضو زا یفیصوت شا همانرفس رد ،هدرک هیهت اهراجاق تنطلس رادتقا و تمظع شیامن رد ار وا تیصخش و تایحور هک لاح نیع رد .دهد یم یرای ینایک نیطلاس رابرد تیعضو رارمتــسا و ناهاشداپ هب طوبرم یناتساب یاه هبیتک رانک رد داد یم حیجرت هاشیلعحتف نامدود رابتعاو تیعورــشم ات دنک داجیا دوخ زا ییاه یراگدای ،میدق ناونع هب ،دناسر یم لوغم نارادرس زا "نایون راجاق" هب بسن هک ار راجاق اه هبیتک .دنک تیبثت یناتساب یاه تنس هب یکتم ِیناریا یهاشداپ کی نآرق ۀزاورد و دیشمج تخت یکیدزن رد وا ِشرافس یاه یراگنگنس و نامه اب و انبم نیمه رب رگید یاهاج و ناتسب قاط ،یر رهش ،زاریــش هنُک هک هچنآ اما .)9 ریوصت( دنا هدــش هتخاس یا هرخص یراجح شور ،دهد یم رارق دیدرت دروم ار ناتساب رنه هب شا هقلاع صوصخ رد وا داقتعا ۀقطنم رد یناساس هتسجرب شقن کی ندرب نایم زا یارب یو روتــسد شدوخ زا هتسجرب شقن کی ندرک نیزگیاج و یر رهش یلع همشچ هک دیامن یم بیرغ نادنچ هلئسم نیا .تسنآ یاج هب راکــش لاح رد ؛دهدن ناشن نآ زا ار دوخ باجعا هتسناوتن شا همانرفــس رد زین ندنلاف دوش یم مولعم تسا یلع همشچ رس یلااب رد هک هتسجرب یا هحفص زا«

هیهت نآ رد یشقن هک هدمآ یم ششوخ رایسب لحم نیا زا هاشیلعحتف فرط ره رد و هتسشن یهاش سابل اب تخت یور هب دوخ .تــسا هدومن ود هطساو هب هک تامیسقت زا یکی رد .دنا هداتسیا شنارسپ زا رفن هدراهچ

،لبیش خیش جرب -7 ریوصت دنوامد ،یقوجلس ۀرود .نارهت یارس ناریا ۀمانلاس( :ذخام )1389 ،نم یابیز

ۀدس ،زاریش ،دنز ناخ میرک ۀناخ ناوید ،رایدنفساو متسر دربن هتسجرب شقن -8 ریوصت .ق .ه مهدزاود )287 ،1388 ،دنارب نلیه( :ذخام

.یر رهش یلع همشچ ،نایرابرد و ناگدازهاش عمج رد هاشیلعحتف هتسجرب شقن -9 ریوصت )1378 ،نیگوروس( :ذخام

چم یور هب ار یشوق و تسا یلومعم سابل اب هاش ،هدیدرگ لیکشت نوتس رد هک شیاهراکش زا یدوبدای هرظنم نیا کش نودب .تسا هتفرگ تسد لقن هدمآ اجنیدب ام زا شیپ هک ینیرفاسم ....دشاب یم هدرک یم یر تشد تسد هب نایناساس ۀرود زا یراجح تمسق کی ناکم نیمه رد دنا هدرک دوخ زا شیاج هب و هتخاس دوبان ار وا هاشیلعحتف مولعم رارق زا هک دنا هدروآ عیانص هک هاشداپ نیا ارچ !تسا بجعت یلیخ .تسا هدومن شقن یراگدای شریوصت و هتسنادن ار یراجح نیا مارتحا ساپ تشاد یم تسود رایسب ار .)114-113 ،1356 ،ندنلاف( » !؟تسا هدومنن شقن رگید یاج رد ار اب یناتساب ناهاــش دننام تــشاد هقلاع ًلاومعم هک هاــش یلعحتف یروشک ناگرزب و ناگدازهاش هک یلاح رد ینایک جات و تفبرز یاه هماج مسجم اه هتسجرب شقن رد دنا هدومن شنرک شتخت شیپ رد یرگشل و رمرم گنس زا یتخت ات دهد یم شرافس ناهفصا ناشارت گنس هب ،دوش

مان رمرم تخت ناویا ًادعب هک یناویا طسو رد ات دنزاــسب وا سولج یارب و ناوید زا یمجح یاهرکیپ اب تخت نیا یاه هیاپ .دوــش بصن ،تفرگ نانز و نادرم زا ییاه کرکیپ نآ یلااب یاه هراوید هب و هدش نییزت نایرپ لباق ،یناریا ۀویش هب هتسجرب مامت یشارت رکیپ رظن زا هک تسا هدش هفاضا لقتسم و یدعب هس تروص هب هچ رگا اه هرکیپ نیا هک ارچ .دنتسه هجوت زا ار اهنآ ،کرتشم تایصوصخ یخرب و اه یزاس هداس اما ،دنا هدش هتخاس میهاوخ یرصان نارود یزاس همسجم رد هک یتروص هب ییارگ تعیبط .)10 ریوصت( دزاس یم زیامتم دید و یحارط هک شارت رکیپ کی ناونع هب زونه را ّجح ،راــجاق ۀرود رد وا .دنک یمن راک للاقتسا هب ،دهد ماجنا اهتنا هب ات ادتبا زا دوخ ار راثآ یارجا .تسا هدرک یحارط ار نآ یشاب شاقن هک دشارت یم ار یزیچ نآ ًلاومعم و تسا یشاب شاقن یزاریش یاباب ازریم رمرم تخت ِحارط هک نانچمه یدادعت یراکمه اب یناهفصا میهاربا دمحم داتسا طسوت نآ یراجح یلعملاغ داتسا و یضترم داتسا ،رقاب دمحم داتسا :هلمج زا ناراجح زا رگید نارود یتنطلس یاهربق گنس شارت و یحارط رد هلئسم نیا .دش ماجنا و یحارط صوصخ رد یا یسررب تسا مزلا و دوــش یم هدید زین راجاق .دریگب تروص زین نارود نیا یا هرخص یاه یراگن راوید شارت تخت فیصوت رد ”ناــسللا بطر“ باتک رد راگن عیاقو قداص ازریم ،هشیدنا سدیلقا ،تفرح رزآ ،تفص داهرف ناراجح ...« :دسیون یم رمرم ینارود دازهب ینامزلا دیحو زاس گنرین کلک یحارط رارق زا هشیپ داهرف هناخراگن نوچ یگنروا ،یهاشداپ راکرس یشاب شاقن یزاریش یاباب ازریم رب لمتشم شویرپ لیثامت هب تبنم و شکلد ریواصت هب روصم گنترا عصرم نیمیس ریرس رب ناگرایس ورسخ ات هک دنتسارآ هیاپ شش و تسیب نآ یاه هیاپ ....تسا هداشگن یریرس نینچ هدهاشم هب هدید هداهن مدق رب نیمیس ناشوهم و رکیپ یرپ ناتبعل بیکرت هب ار ریصم تفلاخ ریرس قرف رب مدق یا هراپ و هداهن ناریش رــس رب اپ یضعب هک دنا هدومن تبنم حرــش نمض زین ندنلاف .)50 ،1349 ،ءاکذ زا لقن( »رکیپ یوق ناوید نیا طسو هب« :دنک یم فیصوت هنوگ نیا ار رمرم تخت ،یزورون ملاــس تخت نیا زا یزیچ نونکا ،دنا هداد رارق یتخت ،)رمرم تخت ناویا (رلاات هب هیبش و دیفس ماخر گنس زا ،دوش یمن تفای رت بیجع و رت گنــشق شش هک دنام یم گرزب یزیم دننام ًابیرقت .دشاب یم رلاات ولج یاه نوتس یاهتنا رد کچوک نوتس ود .دراد یم هاش نمیشن تهج یدنلب تمسق یناویا ار هاگتخت نیا .دهد یم هیکت اه نادب ار شیاه شلاب هاش هک تسنآ شرویز یکچوک یاه همسجم و هدومن شنییزت ییاه یراجح هک هدز رود یا هلپ ود یناکلپ و رت عفترم نیمز فک زا رتم کی تخت .تسا هدیدرگ ود و هتفرگ رارق هدیباوخ ریش ود تشپ رب هک دیآ یم نینچ رظن هب .دراد اب زین یهاش هفص یاه تمسق ریاس .دنا هدرک راوتسا شنیفرط رب لوهلاوبا یاه تمسق هیلک .دنا هدش هدینایامن تمدخشیپ نانز حرط هب ییاه نوتس هب ار تخت نیا کش نودب ،هدیدرگ رپ اه یراکلاط و تانیئزت زا تخت نیا »دنا هتخاس تسا یناسنا روص زا شیاه هیاپ هک دیشمج تخت هینبا دیلقت .)427-426 ،1356 ،ندنلاف(

ًامومع و دمآ دیدپ هاش یلعحتف نارود رد یزاس همسجم رنه زا هچنآ هدنهد ناشن ،تسا هدش هتخاس یا هرخص یاه هتسج رب شقن تروص هب شقن نهک ثاریم اب طبترم یراتخاس رد رنه نیا هب هاش صخش هقلاع ار یریسم نینچمه .تسا یملاسا نارود زا شیپ ناریا رد یزاس هتسجرب یزاس همسجم رب هولاع و درک راومه نارود نیا رنه رد هاش یلعحتف هک

راجاق نارود رخاوا ات تسناوت ،تسادیوه ًلاماک زین یشاقن رد یراجح و و راجح ،رامعم ،شاقن نادنمرنه شخب ماهلا یولهپ ۀرود لیاوا یتح و نارهت رد هک راجاق کبس راشتنا زا یفلتخم یاه هنومن .دشاب زاس همسجم رگید ترابع هب .دبای هعاشا زین اه ناتسرهش رد تسناوت ،دیسر دوخ جوا هب ناریا ۀمه رد یلم یبتکم ناونع هب راجاق هرود رد نارهت یرنه بتکم رد تختیاپ یرب چگ و یراجح و هتسجرب شقن یاه هنومن .تفای یّرست یوگلا ساسا رب قطانم رگید نانارمکح و نایعا یاه هناخ و اه کشوک یاه یرب چگ رد ناوت یم ار نآ صخاش هنومن کی .درک ادیپ هعاشا یراجاق .تفای سراف جیلخ ۀیشاح رد ،)فاریس( یرهاط ردنب رد یا هعلق یریوصت یاه لاس هلصاف رد راجاق ۀرود رخاوا رد یچگ یاه هتــسجرب شقن نیا .)11 ریوصت( دنا هدش هتخاس هنحص هدجیه رد .ق.ه 1336 ات 1332 اه هتسجرب شقن یوگلا نامه زا زین دوخ ربق گنس یارب هاش یلعحتف شرافس ،دید دوخ رد ار یریپ فعض هک رمع رخاوا رد وا .دنک یم یوریپ ییاهربق گنس تخاس رگزاغآ وا یریوصت ربق گنس .داد ار دوخ ربق گنس یریبعت هب و دش راجاق ۀرود رخاوا ات یدعب ناگدازهاش و ناهاشداپ یارب ریوصت(دش هداهن هاش یلعحتف طسوت راجاق یتنطلس یاهربق گنس ناینب گرم زا شیپ لاس کی یناقاخ ترضح ،خیراوتلا خسان ۀتشون هب انب .)12 عطق یفاص رمرم زا یگنس شیوخ ربق رب بصن رهب زا ات داد مکح« دوخ شترضح تافص و راثآ زا ]یا[همورــش یدابآ یلع یقت ازریم و دــندرک رب قیلعتسن طخ هب یناشاک یفوتسم نیدباعلا نیز ازریم و دومن قیفلت رد گنس نیا و دندومن رّقنم هشیپ داهرف ناداتسا و درک مقر گنس نآ هزور همه دندرب یم نآ جنر ناداتسا هک تدم نیا رد .دوب یناطلس یارس لیجعت رما نآ ماجنا رد ار ناداتسا و دمآ یم گنس نآ ترایز هب هاشنهاش .)517 ،1377 ،رهپس کلملا ناسل ( »دومرف یم گرم دای و دومن یم یلعرهم و اباب ازریم یاه یراگنرکیپ ۀویش ساسا رب گنس نیا یحارط .تسا هدش ماجنا رابرد یــشاب شاقن للهادبع هلیسو هب هاــش یلعحتف زا هش هدنب نیرتمک ”هلمج اب هاش یاپ نییاپ رد ار دوخ مان یــشاب شاقن .تسا هدرک یراجح ار نآ یشابراجح نیسح دمحم و هدروآ ”للهادبع ارگ تعیبط یزاس همسجم ؛مود ۀرود )ب .تسشن تنطلــس تخت رب .ق.ه 1264 لاــس رد هاــش نیدلارصان ،یسایس تاقافتا و تلاوحت زا یرایسب اب دوب فداصم وا یهاــشداپ هرود

تخت یاه هیاپ زا یکی -10 ریوصت داتسا رثا ،وید لکش هب رمرم خاک ،یناهفصا را ّجح میهاربا دمحم .راجاق ۀرود ،ناتسلگ

اب اه هنیمز همه رد ار یرصان ۀرود اه ینوگرگد نیا .یگنهرف و یعامتجا ات هتفرگ یزاس رهش و یرامعم زا ؛تسا هدرک توافتم هاش یلعحتف هرود حطس دیدج یشزومآ زکارم سیسأت ،ییاپورا یاهروشک اب طباور شرتسگ و نهآ هار زا ون یاه یژولونکت نتفرگ تمدخ هب ،نونفلاراد نوچمه یلاع ییامنزاب یاهوگلا نیرت مهم زا یکی دوخ هک یساکع ات هتفرگ ویتوموکول زا هدافتسا نینچمه و دوب یرصان راگزور یمسجت رنه رد هنایارگ تعیبط هب هاش رفس زین و همانزور راشتنا و پاچ نف شرتسگ ات نفلت و فارگلت .یگنج دصاقم یارب هنو یسایس طباور شرتسگ و حیرفت دصق هب گنرف نیمه هب طوبرم زین ناریا یزاــس همسجم رد دیدج یاهوگلا روهظ یارب ینییزت یاه یراجح موادت رب هولاع یرصان ۀرود رد .تــسا نارود رت لزان یتیفیک و تّیمک زا یتنطلس یاه یزاس هتــسجرب شقن ،اهانب همادا باب زا اهنت موادــت نیا اما تفای همادا وا زا لــبق نارود هب تبــسن رد یدوز هب و دوب هدنام هاــش یلعحتف نارود زا هک دوب یــشور یعیبط مامت یاه سیدنت تخاس رد هنایارگ تعیبط تلاوحت نوزفا زور باتش شقن هک نانچ .درک طوقس لزنتم یا هبترم هب و داتفا سفن زا هتسجرب زاره هوک ۀنیس رب وا صاوخ و ارزو زا نت هد و هاش نیدلارصان زا یا هتسجرب .)13 ریوصت ( دهد یم ناشن ار لزنت نیا دروم رد ،ناجیرلا هار رس رد دوخ تارطاخ ۀمانزور رد هنطلسلادامتعا هب طوبرم دــسر یم رظن هب هک دراد یتاراــشا یرصان هرود یاه یراجح هاش کرابم لاثمت هگنت نیا رد ...« :دسیون یم وا .دشاب هراگن گنس نیمه ناخ یلعنسح .یمسر سابل اب هراوس ،تسا هدرک یراجح گنس یور هب ار ،هنطلسلادامتعا( »دنک یم ضرع ار هار تروپار هداتسیا هدایپ مه دیاوف ریزو زا اتسیا و هنیرق یبیکرت و هداس رایسب یحرط هراگن گنس نیا .)52،1377 یاه توافت هک دراد وا فرط ود رد صاوخ زا یدادعت اب هراوس تروص هب هاش هرود یاه یراگن گنس هب تبسن یحارط رد تیفیک تفا رظن زا ار ییایوگ تشاددای زا رگید یکیرد هنطلسلا دامتعا .دهد یم ناشن هاش یلعحتف هدــش رکذتم ار تیفیک لزنت نیا .ق.ه 1298 ناضمر هب طوبرم شیاه زورما« :دسیون یم ناضمر 22 هبنشجنپ زور یاه تشاددای رد وا .تــسا لزنم یگتسخ و رسدرد هطساو هب نم .دنتفر راکش هب و دندش راوس هاش دوخ .مداتسرف هاش یارب ،دندوب هدروآ دابآ لیعامسا زا یروگنا .متفرن مدنام نان و هناودنه هب )اذک( ًارصتخم ار راهان .مدش علاطا رابخا همجرت لوغشم لزنم دمآ نازولوط میکح .مدش رتهب بش .مدوب لسک یلیخ رصع .مدرک دندیسر هاش ،مدوب هتفر ناطلسلا نیما ندید رصع هک درک یم تیاکح .نم رد دندومرف رامعم نسحلاوبا یجاح هب .دندومرف یم تعجارم یراوس زا هک

هاشداپ تروص ،قرشم فرط زا تسا ترامع هب فرشم هک یگنس هتخت هدوب مه نازولوط میکح نوچ .ناطلسلا نیما تروص و دزاسب هراوس ار تروص زا دوصقم .کجیلم تروص و دزاسب دندومرف مه ار وا تروص تسا وا لیفط هب اهنیا عقاولا یف .دوب کجیلم نازولوط میکح و ناطلسلا نیما یصاخشا اب تروص نیا مامتا زا دعب للهااشنا .دش دهاوخ هتخاس ناشتروص شاو هگنت رد هک یصاخشا اب ،دش یراقن کناتسرهش گنس نیا رد هک زا هک داد مهاوخ بسانت ،دنا هدرک شقن هاش یلعحتف نامز رد هوکزوریف للهاب و ،دش دهاوخ مولعم لااح اب ناریا تلود تقو نآ عضو بسانت نیا .)103 ،1377 ،هنطلسلادامتعا( »قیفوت

رنه شزومآ و اه همسجم

و اهدیرخ ،اــیاده ناونع هب فــلتخم قرط هب هک ییاه همــسجم هب ،دندش یم ناریا دراو یجراخ یاهرفس رد نارگید و هاش یاه شرافس لیامت و یحارط شزومآ رد ار یمهم شقن میقتسمریغ و میقتسم روط .دندرک یزاب راجاق ۀرود یزاس همسجم و یــشاقن رد ییارگ تعیبط هب ناونع هب و دندوب هدش هتخاس ندچ ای زنرب زا ًامومع یتادراو یاه هرکیپ طایح و اه ضوح هلمج زا یتنطلــس نکاما و اه خاک ۀطوحم رد نییزت دوخ طسوت زین ییاه هرکیپ .)14 ریوصت( دندش یم بصن ناتسلگ خاک هیده وا هب ای دش یم یرادیرخ روشک زا جراخ یاهرفس رد هاش نیدلارصان هب ینامثع دیمحلادبع ناطلس طسوت هک ییاه همسجم هلمج زا .دنداد یم تخاس روتسد اهنآ یرادهگن یارب وا و دش ادها هاش هب رگید ییایشا هارمه هب لیدبت یولهپ ۀرود رد هک داد ار دیمحلادبع خاک هب فورعم ضیبا خاک و همسجم هلمج زا فلتخم یاه بابسا تروص .دش یسانش مدرم ۀزوم ناتسگنرف موس رفس رد شناهارمه و هاش هک سکع و یشاقن یاهولبات تارطاخ ۀمانزور ۀمیمض هب هدروآ نارهت هب دوخ اب و یرادیرخ اــپورا زا .تسا هدش رشتنم ناتسگنرف موس رفس رد هاش نیدلارصان ار تدم نیا زا لاس جنپ و هدوب ناریا رد لاس هن تدم هب هک کلاوپ تیعضو ۀرابرد یتقو ،تسا هدرک تمدخ هاش نیدلارصان کشزپ ناونع هب زا یرادربوگلا هب عجار ،دنک یم تبحص هاــش نیدلارصان رابرد یــشاقن یو « :دسیون یم هاش ۀنت لااب یارب لوا یلاکین ۀنت مین یاه همــسجم هک دراد تمدخ رد "یشاب شاقن" تمس اب ار رفن کی ]هاش نیدلارصان[

،زردوگ و ویگ سلجم -11 ریوصت ،هتسجرب شقن تروص هب یرب چگ .راجاق ۀرود رخاوا ،یرهاط ۀعلق )276 ،1388 ،دنارب نلیه( :ذخام ،هاشیلعحتف ربق گنس -12 ریوصت

حرط ،یشاب را ّجح نیسح دمحم راک 229^x132^x13 ،مق ۀزوم ،للهادبع زا .رتم یتناس )111 ،1388 ،یلوانت( :ذخام

دایز ۀلصوح نوچ اما .دــشکب ار وا هیبش دهد یم روتــسد یو هب بلغا شاقن ات دنک یم ربص ردقنآ ًلاومعم ،درادن ار ندــش لدم و نتــسشن ار تروص ییاهنت هب دوخ دعب و دناــسرب مامتا هب ار وا لیبس ندیــشک ار لوا یلاکین ۀنت مین همسجم هشیمه هنت مین تروص هب ؛دنک لماک .)200 ،1361 ،کلاوپ( »دراد رارق صاخ هجوت دروم هک دننک یم یپک ژنآ لکیم یاهراک یخرب یور زا هک زین یا یچگ یاه همسجم و اه تروص تشگزاب زا سپ )کلملا عینص( یرافغ نسحلاوبا طسوت ،دوب هدش هتخاس .دش یم هدافتسا اهنآ زا یتلود ۀناخشاقن رد یحارط میلعت یارب اپورا رفس زا موس خروم ،ناریا ۀیلع تلود همانزور 518 هرامــش رد هطبار نیمه رد نینچ کلملا عینص یشاقن ناتسرنه سیسأت ۀراب رد ،.ق.ه 1278 لاوش دوخ هک هدرپ دنچ هک تسا رارق نیا زا هناخشاقن بیترت « :تــسا هدمآ لیئافر روهشم داتسا لمع یور زا ایلاتیا رفس رد ]کلملا عینص[ هیلاراشم زا و هدومن بصن اجنآ رد ،دوب هدینارذگ ناداتسا عیمج ۀحص زا و هدیشک لکیم( لیئاکیم لمع یور زا هک ییاهراک ریاس و چگ یاه تروص و همساب نتخومآ باتک رد اهنآ یماسا هک ،ناداتسا ریاس و هنایسیت و لیئافر و )ژنآ لیبق ره زا هدومن بصن دنا هدومن پاچ و هدیشک ،تسا هدش رکذ یشاقن لوقنم( »تسا مامتا هب بیرق هدروآ مهارف اجنآ رد ار راک تلاآ و بابسا .)49 ،1382 ،ءاکذ رد ،کلملا عینص گرم زا سپ کیمداکآ ۀویــش هب رنه شزومآ همانرب رظن هب ؛دش لابند نونفلاراد هسردم رد هلودلا نیزم ناخ ربکا یلع طسوت اه هرکیپ یچگ یاه لدم زا ،یشاقن راثآ رب هولاع زین هسردم نیا رد دسر یم عیانص ۀسردم رد هک نانچمه .تسا هدش یم هدافتسا یحارط میلعت یارب یور زا مه ،دش سیسأت .ق.ه 1329 لاس رد هک کلملا لامک هفرظتسم یشاقن رانک رد هک دوب یا هتشر یشارت رکیپ مه و دش یم یحارط اه هرکیپ یقیدص نسحلاوبا زین تیاهن رد و دش یم هداد شزومآ اهرنه ریاــس و زاغآ رد ناریا یا هفرح زاــس هرکیپ نیرت هتسجرب ).ش 1374-1276(

.دش لیصحتلا غراف هسردم نیمه زا ،یزاس هرکیپ نیون ۀویش

ییارگ تعیبط هتفیش هاش

دیدزاب ،شگنرف یاهرفس رد هاش نیدلارصان یاه یدنم هقلاع زا یکی و یشاقن زا معا یرنه راثآ اهنآ رد هک دوب ییاه هزوم و یخیرات نکاما زا ناهاشداپ خاک یمجح تانییزت و اه همسجم .دش یم یرادهگن همسجم رد هاش زیمآ نیسحت تلامج .دوب هجوت بلاج وا یارب زین ناروطارپما و هنایارگ تعیبط یزاس همسجم هب ار وا یگتفیش و هقلاع ،شا همانرفس هسردم زا دیدزاب ماگنه یرافغ دمحم زا هاــش نیسحت .دهد یم ناشن دیوم زین هنطلسلا داضتعا ۀرترپ ندید اب .ق.ه 1298 لاس رد نونفلاراد نیدلارصان .تسا هنایارگ تعیبط ییامن زاب هویش هب هقلاع و یگتفیش نیمه هرهچ هک نیا رطاخ هب ار )کلملا لامک( یرافغ دمحم دیدزاب نیا رد هاش داد رارق قیوشت دروم دوب هدیشک سکع هب هیبش ًلاماک ار هنطلسلا داضتعا .دمآ رابرد هب و دیشخرد یرافغ دمحم لابقا ۀراتس اج نامه زا و عاونا« :دسیون یم ژاتیمرا هزوم خاک زا ،دیدزاب رد اپورا هب رفس رد هاش هب رمرم همسجم لاکشا صوصخ هب ،اشامت اب بیرغ و بیجع یاهزیچ دندوب هتخاس هدیباوخ و هداتسیا هچب و درم و نز زا هفلتخم یاه تأیه هک دوب لگشوخ رایسب هداتسیا گرزب نز کی .درک یم تریح صخش هک و تروص هدرپ ره .دنک اشامت ار نآ هتسشن زور هس تسناوت یم صخش

،هاش نیدلارصان( »درک یمن تیافک ندید زور هد ار قاطا ره و همسجم ره .)31-30 ،1343 تنس اب هک یسک یارب هنازاــس هیبــش ًلاماک یاه همــسجم ندید نیا .دیامن یم زیگنارب باجعا ،تسا هدوب سونأم هتسجرب مین یاه یراجح وا .دناشک یم وسوت مادام هزوم هب ار وا سیلگنا هب هاش رفس همادا رد قایتشا مادام( ۀناخاشامت هب هدش راوس دعب ...« :دسیون یم هزوم نیا زا شدیدزاب رد .تسا هدرم تسا لاس تسیب لاح و هدوب ینز هسوت مادام .میتفر )هسوت نامدرم و نیطلاس ۀمسجم هک تسا هتخاس ییاج .دراد هریبن و رــسپ نامه تخر و هتخاس موم زا ار دیدج و میدق گرزب یارعــش و فورعم تارهاوج زا یتح نز هــچ و درم هچ هنیع هب ار دهع نامه و صخــش بصن و هدناشوپ اه مدآ هب هریغ و رتشگنا ،دنب ندرگ ،جات لثم یعونصم هب .دنا هداد رارق هتسشن و هداتسیا اهرلاات و اه قاطا رد ار اهنآ همه و هدرک تسا مدآ نیا هک دهدب صیخشت دناوتب صخش درادن ناکما هک یروط تلاح اب باوختخر یوت سابل نامه اب ار موس نوئلپان تروص ]...[ موم ای یضعب .دشاب توم هب فرشم هک تسا رادناج مدآ هنیع هب .دنا هتخاس عزن هک مهدب قرف متساوخ ردق ره .دندوب هتسشن اهنآ نایم رادناج یاه نز اه نز هک نیا ات .متــسناوتن ،تــسا مادک یموم مدآ و مادک یقیقح مدآ رادناج مدآ هک دش مولعم تقو نآ .دندرک هدنخ و دنتفر هار هتــساخرب نینچمه و دوب همه ارزو و ناشدلاوا و سیلگنا هاشداپ لاکشا .دنتسه

هوک رد هدش یراجح ،صاوخ و ارزو زا نت هد و هاش نیدلارصان ۀتسجرب شقن -13 ریوصت .ق .ه 1300 ۀهد ،زاره .)1378 ،نیگوروس( :ذخام

.غارچ هیاپ لکش هب اه همسجم اب تلود هیکت هب یهتنم ضوح و هچغاب نییزت -14 ریوصت )ناتسلگ خاک سکع ویشرآ( :ذخام

.دوب تروص یلیخ .)ینژا( شردام و هسنارف دهعیلو و پیلیف ییول لکش هک ار سفن دب و لتاق صاخشا یضعب ناگرزب و ناهاشداپ لاکشا رب هولاع .هیبش یلیخ .دنا هدیشک ،دنا هدوب ایند فیراعم زا تواقش و تنطیش رد .ییایلاطیا )ینیزم( و دشکب ار موس نوئلپان تساوخ یم هک )ینیسرا( لثم هدیرخ اه یوسنارف زا دنناسر یم لتق هب هتخیوآ نآ هب ار مدآ هک یراد کی .)123-122 ،نامه( » داد یم ناشن ار نتشک مدآ زرط هک ،دوب اجنآ ،دندوب رفس رد مه ار هاش نیدلارفظم ندنل رد وسوت مادام ۀزوم تیباذج تریح هزوم نیا راثآ ییامن عقاو زین وا یارب .دناشک یم اجنآ هب شمود ار هاش نیدلارفظم و ها��ش نیدلارصان یاه هرهچ ًارهاظ .دیامن یم زیگنا هب میتفر هصلاخ « ؛دندوب هدرک یرادهگن و هتخا��س هزوم نیا رد مه هدش هدایپ هگسلاک زا .دندوب هد��ش عمج یدایز تیعمج ،سوت مادام میدق نیطلاس ترامع میود ۀقبط .میتفر لااب اه هلپ زا و مید��ش دراو یور نیطلا��س زا بلغا .موم زا دنا هتخا��س ًامامت لاح هب ات ار سیلگنا ًادبا هک یروط هب دنا هتخاس موم زا ار ایند گرزب فورعم لاجر و نیمز دنک هاگن یتدم تقد هب ناسنا رگم ،موم ای تسا مدآ دوش یمن مولعم یلیخ .دنا هتخاس موم زا هک دنادب تقو نآ دنتسه تکرح یب دنیبب و لاوسنارت گنج .دوش یم تریح بابسا ،دنا هدرک تسرد بوخ یلیخ ]هک[ دوب نیا لثم عقاولا یف هک دنا هتخاس یروط ار یدهمتم گنج و .دنا هدرک مسجم روط نیا میا هت��شاد روضح گنج نآ رد نامدوخ ام هاش تروص .دوبن هیبش نادنچ یلو دندوب هتخاس مه ار ام دوخ تروص میدرک شهاوخ ،تسا هدوب دندرک ضرع مه ار ]هاش نیدلارصان[ دیهش ،هاش نیدلارفظم( »دنامب راگدای هب اجنیا رد هک دنراذگب و دنزاسب ًاددجم .)151 ،1387 دوش یم ببس ،ارگ تعیبط یاه همسجم هب هاش نیدلارصان هقلاع سپ و دوش هتخاس وا زا یا همسجم سیراپ هب شمود رفس یط رد هک دزاس یم رمرم زا همسجم هک یراجح« ؛دننک لاسرا ناریا هب مامتا زا ،تشاد یبیرغ ۀلصوح .تخاس یم ار ام لکش لِگ زا لزنم رد هزور همه لِگ زا بوخ رایسب ار ام تروص .درک یم راک باتفآ بورغ یلا حبص زا نیا صوصخم تسا یلِگ زا لوا .تخاس دهاوخ رمرم زا دعب .تخا��س دعب هدرک تسرد هیبش دنهاوخب هک سک ره یور زا ار تروص هک راک زا ار ام تروص .دننک یم یراجح رمرم زا نآ زا دعب .دنزا��س یم چگ زا »داتسرف دهاوخ نارهط هب هام راهچ زا دعب للهااش نا تفگ یم هک یرارق .)162 ،نامه(

ینویامه ۀمسجم

تحت هاش نیدلارصان هک تسا گنرف هب مود رفس زا دعب دیآ یم رظن هب رد بسا رب راوس تروص هب هتسجرب دارفا و نیطلاس یاه همسجم ریثأت هب ار وا دق مامت ۀمسجم ات دهد یم شراف��س ،یمومع نکاما و نیدایم یاه هاگدید ۀطساو هب عامتجا شریذپ مدع مغر یلعو دنزاسب بسا یور هک همسجم نیا هیبش .دننک یم بصن هاش غاب نادیم رد ار نآ ،یبهذم ییاپورا یتنطلس یاه ناکم و اه نادیم رد دهد یم ناشن بسا رب ار یراوس ۀمسجم کیدزن زا .میدرک شدرگ رهش رد ... « ؛تسا هدوب لوادتم رایسب یگرزب همسجم رایسب ،میت��شذگ دنا هتخیر ندچ زا هک لاکین روطارپما نیدلارصان( »تسا قحسا یاسیلک لباقم ،دنا هداد رارق بسا یور ،تسا .)31-30 ،1343 ،هاش و لماک ۀمسجم نیلوا هک ،ینویامه ۀمسجم هب فورعم ۀرکیپ نیا زا ناریا رد یملاسا ۀرود رد هنایارگ تعیبط و ییاپورا ۀویش هب هتسجرب مامت .دش یرادرب هدرپ .ق.ه 1306 لاس رفص هام مهد هبنش هس زور رد ،تسا رت گرزب ردار��ب ،بارتوبا ملق ه��ب یحارط ود ینویامه هم��سجم زا هرامش رد یکی ،تسا هدی��سر پاچ هب فر��ش همانزور رد کلملا لامک هام 50 هرامش رد یکی و .ق 1300 لا��س مارحلا َهجحیذ هب طوبرم 12 ینویامه ۀمسجم ندش هتخاس لاس نامه هک 1304 لاس لولاا عیبر یحیضوت چیه نودب لوا حرط .دنتسه توافتم مه اب حرط ود نیا .تسا هرظنم کی رد بسا رب راوس وا ۀمسجم ۀباشم یتسژ اب ار هاش نیدلا رصان نآ هیاپ یور و تسا همسجم نامه زا یحارط ،مود حرط .دهد یم ناشن تهابش و نآ راشتنا خیرات هب هّجوت اب هک ،”ینویامه ۀمسجم“ :هدش هتشون سکع یور زا دیآ یم رظن هب ،هدش هتفرگ هیواز نیمه زا هک یسکع هب ۀمانزور ۀرامش نیمه رد .)17 و 16 ،15 ریواصت( ت��سا هد��ش یحارط هدش یرگ هتخیر هناخروق رد هک همسجم نیا فصو رد یحرش فر��ش و عیانص و لامعا هّیلک نویامه دهم دیواج دهع نیا رد« ؛ت��سا هدمآ یهاشنهاش نویامه ریطخ رطاخ تاهّجوت و تلود تیبرت نسح زا نونف ،تسا هتشاذگ لامک و ّیقرت هب ور ناریا تلود رد ُهناطلس و ُهلکلم للهادلخ راخب هددعتم تاجناخراک یاراد زورما هک یتلود هکرابم هناخروق هصاخ بابسا عاونا و ،تسا رهام دیتاسا و نانکراک و فلتخم لامعا و عیانص و و هّیبرح تامهم و تاودا زا ّمعا هریغ و هّیبشخ و هیّزلف تلاآ و ءای��شا و هتخادرپ و هتخا��س تردق لامک یور زا بوخ یاه عضو هب هّیبرح ریغ

راوس مود لئوناما ۀمسجم -15 ریوصت رد یرصان ۀرود یاه سکع زا ،بسا رب .ناتسلگ خاک ویشرآ سکع و یطخ یاه هخسن رلاات( :ذخام .)نارهت هاگشناد یزکرم ۀناخباتک ینویامه ۀمسجم سکع -16 ریوصت

زا ،دش هتخاس نارهت ۀناخروق رد هک خاک ویشرآ رد یرصان ۀرود یاه سکع .ناتسلگ سکع و یطخ یاه هخسن رلاات( :ذخام .)نارهت هاگشناد یزکرم ۀناخباتک

لابقا بانج لمعلاروتسد بــسح رب تاقوا نیا رد هلمج زا ،دوــش یم سدقا ناگدنب لاثم یب لاثمت زا هم ّسجم هکرابم هناخروق ریزو هنطلسلا هراوس کرابم سّدقم لکیه و مسج ۀزادنا هب ًابیرقت یهاشنهاش نویامه ملع و یرگ هتخیر تعنص ثیح زا هک دنا هتخیر و هتخاس یمسر سابل اب هم ّسجم صوصخم نف نیا رد یداتسوا قیاقد و اضعا بسانت و یشاّقن پورا دیتاسا بوخ یاهراک دننام ،دیآ یمن رّوصت هب نآ زا رتهب یزاــس .دنتسه یناریا ًامامت هم ّسجم نیا نارگتعنص و ناداتسوا هکنآ لاح و تسا للهادلخ یرایرهش نویامه سدقا ترضحیلعا ناگدنب هک لبق زور دنچ بیان لااو باطتسم باون و دندش هکرابم هناخروق یامرف فیرشت هکلم و ماظن ءارما و ماظع ءارزو زا رگید یعمج و گنج ریزو ریبکریما هنطلسلا رثا باتفآ رظن ظاحلب هکرابم هم ّسجم نیا ،دندوب یلعا باکر مزتلم مهریغ تریح بجوم و داتفا دیجمت و نیسحت دروم ّدح زا هدایز هدیسر نویامه ریزو م ّظعم هداز هاشنهاش لااو باطتسم باون تسخن ،دیدرگ نیرظان مامت هصاخ محارم لومشم هکرابم هناخروق لامعا هّیلک تاّیقرت هب رظن گنج ره نینچمه و هناخروق ریزو هنطلسلا لابقا بانج سپس ،هدش هناکولم دایز نیسحت و تافتلا دروم هم ّسجم نیا نارگتعنص و دیتاــسا زا کی زا تعنص و تبتر بسح رب اهنآ زا کی ره ۀراب رد هک دمآ رّرقم و دنداتفا سپ .دوشب یتمحرم و زایتما لذب اهنآ رطاخ قیوشت ضحم ،تلود فرط یاج رد ار هکرابم هم ّسجم نیا هک دندومرف رّرقم نویامه ناگدنب نآ زا هک دننک بصن تنمیم و یکرابم هب هفلاخلاراد یتلود نکاما زا یبسانم

،فرش همانزور( »دنوش لیان نآ ترایز هب دنناوتب مدرم مومع تقو همه .)50 ش ،1304 سپ لاس ود هکلب لاس نامه رد هن ینویامه ۀمسجم هک نیا بلاج هک لیلد نیا هب دیاش ؛دوش یم بصن هاش غاب نادیم رد ندش هتخاس زا هتسجرب مامت و لقتسم ۀمسجم عون نیا شریذپ یارب زونه یمومع راکفا هلئسم نیا .تسا هتسناد یم یملاسا میلاعت فلاخ ار نآ و هتشادن یگدامآ هکنانچ ،تفایرد نآ حاتتفا زور رد هنطلسلادامتعا تشاددای زا ناوت یم ار همسجم دیع زورما« ؛درب یم مان همسجم دیع ناونع اب ار نآ بصن زور ندچ اب هناخروق رد هراوس ار ینویامه همسجم هک ینعم نیا هب .تــسا یلیخ یبابسا یب اب هک نیا یارب .دنا هدرب راک هب یبوخ تعنص .دنا هتخاس و دنریگب نشج دوبن مزلا اما .تخاس ار یا همسجم نینچ دوب لکــشم .تسا مارح شنتخاس ملاسا تلم رد همسجم نیا .دنروایب مهارف یدیع دوخ تروص لبق لاس تصش رد ینامثع ناطلس ،دومحم ناطلس هچنانچ دندرک ریفکت ار وا املع ریاس و ملاسلاا خیش .دومن شقن تاکوکسم رد ار نیا اهتنم .دومن عمج ار تاکوکسم ًاروبجم هک دنداد شعلخ هب یاوتف و نکیل .دنک یم دهاوخ یم هچ ره تسا رداق هاشداپ للهادمح هب هک تسا ضرع رگا .دندنسپ یمن ار عضو نیا هک دنتسه بصعتم نامدرم نیا زاب یرصع هاش .دنروایب مهارف ار تافیرشت نیا متشاذگ یمن دش یم لوبق نم اب یگمه مه ارفس .تساجنآ همسجم هک دندرب فیرشت یناودبسا غاب هب .دندوب هداد لیکشت یملاس .دندوب رضاح تاقبط ریاس و نوــشق و ارزو و دوب هدناوخ یرصتخم هبطخ ،دوب ملاس نیا رشابم هک هنطلــسلا بیان همسجم و دوش در هک دندوب هدیــشک همــسجم ولج هک ار هدرپ بانط زیزع .دوب هتفرن بقع هدرپ دشکب ار بانط دوب هتساوخ هچ ره ،دوش ادیپ بیان هک یلماک ملح نآ اب هک دوب رضاح یمسر سابل اب مه ناطلــسلا ارعشلا سمش هصلاخ .دوب هدرک عنم ار وا نویامه روضح رد دراد هنطلسلا بورغ هب کی تعاس ،هدش یپوت کیلــش .دوب هدناوخ هبطخ و هدیصق )597،1377 ،هنطلسلا دامتعا ( »دندومرف رهش ترامع هب تعجارم هدنام .)18 ریوصت(

و ناریا رد نیون یزاس همسجم یارب یزاغآرس ینویامه ۀمــسجم هدوب هتسجرب همین یزادرپ مجح یتنس یاه هویش ندرپس یشومارف هب ییاپورا هویش هب یزاس همسجم هک تسا ینویامه ۀمسجم زا سپ .تسا دش هداد میلعت ناریا رد هفرظتسم عیانص ۀسردم ندرک راک هب عورش اب نآ زا هک یقیدص نسحلاوبا نوچمه نازاس همسجم زا یدیدج لسنو یزاس همسجم بیترت نیا هب .دنتفای شرورپ ،دش لیصحتلا غراف هسردم هب اپ و دش عورش یرصان هرود رد یتکرح نینچ زا ناریا یارگ تعیبط و کلملا لامک اب و هدش زاغآ نارود نامه زا هک ارگ تعیبط یشاقن یاپ .دوشگ یناریا ۀعماج و رنه رد ار دوخ یاج دوب هتفای تیمسر وا نادرگاش هک یبرغ ۀعسوت یاه وگلا ساسا رب اهرهش ۀعسوتو تختیاپ شرتسگ دوخ هارمه هب دوب هتفای قنور راجاق ۀرود رد ییاپورا یرامعم زا دیلقت اب ۀرود رد دنور نیا .درک جیار یرهش یاضف رد ار همــسجم زا یریگ هرهب رنه رد طلسم ۀویش اهنت یولهپ ۀرود طساوا ات و تفای شرتسگ یولهپ رد هنایوجون و هنایارگون تاحلاصا عورش اب .دمآ یم رامش هب ناریا یمسجت یزاس همسجم ،مسینردم تاریثات تحت 1320 ۀهد زا ناریا رنه و هعماج .درک هبرجت ار هنایارگ ون تلاوحت زین ناریا

ۀمسجم زا یحارط - 17 ریوصت .ق.ه 1304 ،یرافغ بارتوبا راک ،ینویامه )50 ۀرامش ،فرش ۀمانزور( :ذخام

ۀرود یاه سکع زا ،.ق .ه 1304 ،هناخ روق رد ینویامه ۀمسجم زا دیدزاب - 18 ریوصت .ناتسلگ خاک ویشرآ رد یرصان .)نارهت هاگشناد یزکرم ۀناخباتک سکع و یطخ یاه هخسن رلاات( :ذخام

هجیتن

نارود یزاس همسجم و یزادرپ مجح تلاوحت ریس یسررب یعامتجا ،یسایس یاهدادخر اب بسانتم هک دهد یم ناشن راجاق یار و تساوخ هژیو هب ،اهراجاق تیمکاح نورد یاه یریگ تهج و صاخ روط هب ،یرنه راثآ رد ییاوتحم و یلکش یاه ینوگرگد هاشداپ رد راجاق نارود یمسجت رنه هچ رگا .دتفا یم قافتا زین ،یزاس همسجم تسا یریسم همادا یزادرپ مجح و یشاقن رد هژیو هب فلتخم لاکشا هاشیلعحتف ۀرود رد اما ،دش هتشاذگ هیدنز نارود رد نآ ناینب گنس هک ناشن نایرابرد و ناگدازهاش ،هاش عوضوم اب یتنطلس یاه یراگن هرخص و هویش اب یزاس هتسجرب شقن یایحا یارب راجاق رابرد یریگ تهج زا شنم نیا .دراد ناتساب ناریا یا هرخص یاه هراگن هبیتک هباشم عوضوماب یزادرپ تیصخش و یخیرات تاعوضوم باختنا اب زین یشاقن رنه رد هک ،تفرگ یم تروص همانهاش ناناولهپ یاه ینامرهق و اه هناسفا ساسا رب هک یا هویش و دش تیبثت هاشیلعحتف تنطلس تدم ینلاوط ۀرود رد یاهرهش صوصخ هب نیمزرس مامت رد شیبامک ،تساخرب تختیاپ زا .تفای شرتسگ یلم یبتکم ناونع هب گرزب تمس هب تنس زا راذگ اب راجاق ۀرود یزادرپ مجح رنه یدعب لوحت یرصان نارود .دتفا یم قافتا هاش نیدلارصان نامز رد ،دّدجت و ییارگ برغ و تسا یگنهرف و یعامتجا ،یسایس تلاوحت زا راشرس دوخ ۀبون هب ار هنوگرگد یریسم زین یزادرپ مجح رنه اه ینوگرگد نیا اب بسانتم .دریگ یم شیپ رد یاه تلود یایاده ناونع هب هچ ،رابرد هب یناریا ریغ یمجح راثآ دورو یاهرفس رد شناهارمه و هاش طسوت هدش یرادیرخ راثآ هچ و ییاپورا

یارب یمجح راثآ نداد رارق لدم و یرنه سرادم سیسأت ،گنرف نییزت رد هتسجرب مامت یاه مجح زا هدافتسا ،یشاقن و یحارط شزومآ هتسجرب مامت همسجم ندش هتخاس ماجنارس و یتنطلس ۀینبا و نکاما رد یمجح رثا ناونع هب هاش غاب نادیم رد نآ بصن و هاش یامن عقاو و رامش هب راجاق نارود یزاس همسجم دادخر نیرتمهم ،یرهش راتخاس .دور یم رد ،راجاق ۀرود لوا ۀمین رد را ّجح اب حارط ناونع هب شاقن یراکمه و دهد یم رگتعنص اب دنمرنه یراکمه هب ار دوخ یاج جیردت هب مود ۀرود رگید لیاسو دیلوت هب هک هناخروق یتعنص ۀعومجم رد ینویامه ۀمسجم نینچمه .دوش یم یرگ هتخیر تخادرپ یم زین یماظن تاودا هلمج زا هب هاشیلعحتف نارود یارگ تعیبط ریغ یشاقن رنه تلاّوحت اب بسانتم یاه یراگن هرخص زا زین یزادرپ مجح ،یرصان ۀرود ی امن عقاو یشاقن نیا رد .دیارگ یم لقتسم و هتسجرب مامت ۀمسجم هب هتسجرب همین هاش نیدلارصان گنرف یاهرفسو ناریا هب یساکع دورو ینوگرگد .تسا هتشاد ار یراذگریثأت نیرتشیب یشاقن یارب یمجح یاه لدم زا اهنت هن هفرظتسم عیانص هسردم رد ۀویش هب یزاس همسجم هکلب دش یم هدافتسا نادرگاش ندرک یحارط و ،ناریا یا هفرح زاس همسجم نیلوا و دش یم هداد میلعت مه کیمداکآ راذگ هیاپ هک تسا هسردم نیمه لیصحتلا غراف ،یقیدص نسحلاوبا .دور یم رامش هب ناریا نیون یزاس همسجم

عبانم تسرهف ریما ،هنطلسلا دامتعا تارطاخ همانزور ،)1377( نسح دمحم ،هنطلسلا دامتعا

.نارهت ،ریبک همجرت ،»نایناریا و ناریا« کلاوــپ همانرفــس ،)1361( دراودا بوکای ،کلاوپ

.نارهت ،یمزراوخ تاراشتنا یماهس تکرش ،یرادناهج سوواکیک .مارحلا َهجحیذ ،12 هرامش ،).ق.ه 1300( فرش همان زور

.یناثلا عیبر ،50 هرامش ،).ق.ه 1304( فرش همان زور یامنهار و نارهت یتنطلس گرا یاهنامتخاس هچخیرات ،)1349( ییحی ،ءاکذ .نارهت ،یلم راثآ نمجنا ،ناتسلگ خاک .نارهت ،یهاگشناد رشن زکرم ،کلملا عینص راثآ و یگدنز ،)1382( ییحی ،ءاکذ و تاحیضوت اب ،یدضع خیرات ،)1376( ازریم دمحا ناطلس هلودلادضع هدازهاش .نارهت ،ملع رشن ،ییاون نیسحلادبع رتکد تافاضا .نارهت ،یقارشا ،ناریا هب ندنلاف نژوا همانرفس ،)1356( نژوا ،ندنلاف بوقعی رتکد همجرت ،راجاق هرود ناشاقن و یشاقن ،)1381( نارگید و ملیو ،رولف .نارهت ،یرایتخب نوسهاش لیا ،دنژآ .نارهت ،یهام رشن ،لوا روپاش هرکیپ ،)1387( اضر ،یسورگ .نارهت ،)هیراجاق خیرات( خیراوتلا خسان ،)1377( یقت دمحم ،رهپس کلملا ناسل رشن ،گنرف هب هاش نیدلارفظم مود ۀمانرفس ،)1378( راجاق هاش نیدلارفظم .نارهت ،رهش .نارهت ،هشیدنا ،هاش نیدلارصان ۀمانرفس ،)1343( راجاق هاش نیدلا رصان موس رفس رد هاش نیدلارصان تارطاخ ۀمانزور ،)1369( راجاق هاش نیدلا رصان رتفد ،اهیضاق همطاف و یناوضر لیعامسا دمحم رتکد ششوک هب ،ناتــسگنرف یگنهرف تامدخ ۀسسؤم یراکمه اب ناریا یلم دانسا نامزاس تاقیقحت و شهوژپ .نارهت ،اسر یریوصت عبانم تسرهف

.نارهت هاگشناد یزکرم هناخباتک ،یطخ یاه هخسن رلاات سکع ویشرآ ،ناریا مهدزون نرق رخاوا یاه سکع هعومجم ،)1378(نیگوروس هاگن زا ناریا ،مادرتر -نرود ناو کیولاو ناو هتسجرب تاراشتنا ،دنله،ندیل یسانش داژن هزوم

.نارهت -نامز تاراشتنا و دنله .1389 ۀمانلاس ،)1389( نم یابیز یارس ناریا .نارهت ،هاگنب رشن ،ربق گنس ،)1388( زیورپ ،یلوانت .نارهت ،یهام رشن ،لوا روپاش هرکیپ ،)1387( اضر ،یسورگ .نارهت ،نازبس ،]لوا دلج[ راید نهک ،)1385( مانهب ،هانپ دمحم .نارهت ،نازبس ،]مود دلج[ راید نهک ،)1385( مانهب ،هانپ دمحم ،ییابط دواد دیس ۀمجرت ،همانهاش یریوصت نابز ،)1388( تربار ،دنارب نلیه .نارهت ،رنه ناتسگنهرف

Curtis, John and Nigel Tallis (2005), Forgotten Empire, The world of Ancient Persia, The British

Museum, London.

Loukonine, Vladimir et Anatoli Ivanov (1995), L’art Persan, Pavkestone & Aurora, England.

Ferrier, R. W. (1989), The Art of Persia, Yale university press, New haven & London.